VEÇOJ: "DHE DITA VDES"
Mbresa për vëllimin me tregime të autores Dylbere Dika
Po bëhet gjithnjë e më e shpeshtë prania e firmave të reja në fushën e letrave, gjë që tregon se letërsia jonë do të ketë një të ardhme të begatë.
Poetesha e re Dylbere Dika, pas botimit të përmbledhjes me poezi "Parajsa e shitur", paraqitet para lexuesve me një përmbledhje me tregime, e cila titullohet "Dhe dita vdes".
Në vazhdën e individualitetit të saj krijues, autorja e talentuar edhe në këto proza, të shkruara me frymëzim e sinqeritet, synon të japë tablo nga jeta e kohës, duke derdhur në to mbresa të freskëta, të mbarsura me një frymë poetike joshëse. Tregimet e shkurtra me subjekte të thjeshta, pa shumë ndërlikime, shpalosin mesazhe njerëzore, herë-herë edhe me sinqeritet e naivitet, por gjithsesi emocionuese për lexuesit.
Si në poezi, ashtu edhe në prozë autorja e re Dylbere Dika dallohet për prirje të veçanta në krijimtari, për një teknikë të kënaqshme në përshkrimin e ngjarjeve dhe gdhendjen e personazheve, për frymëzim e sinqeritet në të shkruar, ç'ka premton se kjo krijuese në të ardhmen, falë përvojës së fituar, do të na japë vepra edhe më të arrira nga ana artistike, duke formuar kështu plotësisht profilin e saj krijues.
HIQMETE DAJA
Friday, November 30, 2007
Nga Sazan GOLIKU
KRIJIMTARI ME VLERA TË RRALLA
"Mrekullitë e rreme" titullohet libri i ri me tregime i Shefki Hysës, për të cilin shkrimtari i shquar Dritëro Agolli shprehet: "Tregimtari im i dashur, me vrojtime të çuditshme dhe ndjenja të holla; shkimtar i çmuar nga unë e të tjerët".
Me këtë libër shkrimtari Shefki Hysa ka thelluar tiparet më të mira të prozës së tij, duke bërë kështu një hap tjetër në rrugën e ravijëzimit të profilit të vet krijues. Në këto tregime ai priret nga e sotmja, madje duke sjellë edhe të shkuarën nëpërmjet retrospektivës. Personazhet e tij janë nën presionin e shtetit totalitar, por edhe të cmirës, lakmisë, vanitetit dhe hipokrizisë njerëzore, të cilat mbijetojnë në çdo sistem politik e shoqëror.
Në çdo faqe të librit autori pohon me forcë egzistencën e vlerave të njeriut, mirësinë, guximin dhe pathyeshmërinë e besimit te vetja. Të gjithë personazhet kalojnë çaste traumatike, por autori nuk pranon që hija e pesimizmit ta ndjekë lexuesin pasi mbaron tregimin.
Gjuha alegorike dhe ironike e këtyre prozave e shfrytëzon hiperbolën dhe kontrastin pa u ikur referencave me mjedise, tipa e ngjarje konkrete të realitetit shqiptar. Elementet e fantastikes e të magjikes janë në funksion të një realizmi të egër, po bindës.
Libri hapet me shkrimin e Dritëro Agollit "Një shkallë e re krijimtarie" dhe mbyllet me analiza për prozën e Shefki Hysës nga shkrimtarë e kritikë të njohur si Ismail Kadare, Natasha Lushaj etj…
Sazan Goliku
KRIJIMTARI ME VLERA TË RRALLA
"Mrekullitë e rreme" titullohet libri i ri me tregime i Shefki Hysës, për të cilin shkrimtari i shquar Dritëro Agolli shprehet: "Tregimtari im i dashur, me vrojtime të çuditshme dhe ndjenja të holla; shkimtar i çmuar nga unë e të tjerët".
Me këtë libër shkrimtari Shefki Hysa ka thelluar tiparet më të mira të prozës së tij, duke bërë kështu një hap tjetër në rrugën e ravijëzimit të profilit të vet krijues. Në këto tregime ai priret nga e sotmja, madje duke sjellë edhe të shkuarën nëpërmjet retrospektivës. Personazhet e tij janë nën presionin e shtetit totalitar, por edhe të cmirës, lakmisë, vanitetit dhe hipokrizisë njerëzore, të cilat mbijetojnë në çdo sistem politik e shoqëror.
Në çdo faqe të librit autori pohon me forcë egzistencën e vlerave të njeriut, mirësinë, guximin dhe pathyeshmërinë e besimit te vetja. Të gjithë personazhet kalojnë çaste traumatike, por autori nuk pranon që hija e pesimizmit ta ndjekë lexuesin pasi mbaron tregimin.
Gjuha alegorike dhe ironike e këtyre prozave e shfrytëzon hiperbolën dhe kontrastin pa u ikur referencave me mjedise, tipa e ngjarje konkrete të realitetit shqiptar. Elementet e fantastikes e të magjikes janë në funksion të një realizmi të egër, po bindës.
Libri hapet me shkrimin e Dritëro Agollit "Një shkallë e re krijimtarie" dhe mbyllet me analiza për prozën e Shefki Hysës nga shkrimtarë e kritikë të njohur si Ismail Kadare, Natasha Lushaj etj…
Sazan Goliku
Nga DRITËRO AGOLLI
Identiteti i vargjeve të një poeti
Nja tre-katër vjet më parë miku im, Shefki Hysa, tanimë shkrimtar i dëgjuar, veçanërisht në tregime me një zë të ndryshëm nga të tjerët, më pati dhënë një cikël me poezi të Hekuran S. Halilit, një autori në përgjithësi të pandjerë në qarqet e poetëve. Për këtë cikël poezish unë atëherë mbajta disa shënime, që Shefkiu i botoi në revistën "Krahu i Shqiponjës". Unë vërtet u befasova nga vargjet e Hekuran S. Halilit, nga materia e tyre, nga sistemi figurativ dhe nga shqetësimet njerëzore prej poeti. Atëherë në hyrjen e ciklit të vjershave të tij unë pata shënuar:
Më ra në dorë një tufë me vjersha nga poeti Hekuran S. Halili, që nuk e pata njohur më parë. Duke e lexuar këtë tufë me vjersha, më rrëmbyen shumë vargje në kuptimin e vërtetë të fjalës rrëmbim. Vargjet ishin plot ngjyra e tinguj, që vetëm një poet mund t’i japë. Unë në fillim ndalova në stacionin e parë të këtyre vargjeve:
Janar.
Fryn sa mërdhijnë edhe gurët,
Ullinjtë më të zes janë bërë
Nga të ftohtit.
S’më zë gjumi sonte;
Mjerë ata që kap në rrugë
Kjo shtërngatë që s’pushon.
Shqetësohem edhe për çatitë e vjetra
Të shtëpive në fshat…
Dhe thashë me vete: "Këto janë nëntë vargje. E, çfarë kanë më shumë ata që kanë bërë nëntë libra?" Poeti shqetësohet "edhe për çatitë e vjetra të shtëpive në fshat". Dhe ky shqetësim është "qytetarisht" dhe "poetikisht", shqetësim me mjetin e metaforës.
Në stacionin e dytë të vargjeve ndalova atje ku përsëri flitej për shtëpinë, por në një drejtim tjetër: për trarin e shtëpisë, babain:
Sonte shtëpia më duket më e madhe
Apo unë jam bërë më i vogël?!…
Sonte gëzimi i zemrës flet para meje;
Ç’është kjo dëshirë për të bërë marrëzira?!…
Buzëqesh si fëmijë:
Më ka ardhur babai!
Të vegjlit e mi i janë futur ndën krahë
Sikur aty kërkojnë ta bëjnë folenë.
Poetikisht jepet udha pa thënë fjalën "udhë". Kjo udhë mund të jetë prej Shkodrës, Vlorës e Korçës, por mund të jetë edhe prej Çamërisë. "Ç’është kjo dëshirë për të bërë marrëzira?" Vetë udha shpesh të shpie drejt marrëzive, mbase edhe drejt një zemërimi për të kërkuar folenë e origjinës së mohuar.
Dhe mallin e kësaj foleje të origjinës poeti ma jep në stacionin e tretë të vargjeve, ku unë qëndroj dhe marr frymë:
I vogël,
Kujtoja se Çamëria
Ishte diçka e shtrenjtë,
Që nëna e mbante mbështjellë
Me shaminë e nusërisë.
E shihni? Kujtesa e Çamërisë - në shami. Pa vetëdije poeti kërkon ta krahasojë Çamërinë me çemberin që lidh kokën Shqipëria.
Ja, në këto tri stacione të poezisë së Hekuran S. Halilit, unë qëndrova dhe rashë në mendime. Poeti në poezi ndjehet që është nga Çamëria. Figurativisht ai e jep tërthorazi tragjedinë çame; e jep trishtimin dhe mallin, pikëllimin dhe shpresën; kujton nënat dhe etrit nga kanë dalë njerëz të shquar si Hoxha Tahsini, Muhamet Kyçyku dhe vallëtari me famë Osman Taka. Të mos vijmë pastaj në kohët moderne nga ka dalë shkrimtari i mrekullueshëm me fat tragjik Bilal Xhaferri. Dhe pastaj publicisti i madh Javer Malo. Por të mos harrojmë se edhe sot, kur unë po shkruaj këto radhë, ngrihet mbi të gjithë shkrimtari i famshëm humorist Qamil Buxheli; del tregimtari me vrojtime të çuditshme dhe ndjenja të holla, Shefki Hysa apo poeti i veçantë Abaz Veizi e me radhë.
Dhe unë jam i bindur se edhe poeti Hekuran S. Halili ka për të zënë vendin e tij në këtë varg njerëzish të shquar të Çamërisë.
Këto përshtypje pata nga leximi i ciklit me vjersha të Hekuran S. Halilit tre-katër vjet më parë. Tani kam përpara librin e tij në dorëshkrim "Unë - Njeriu", një titull ky çuditërisht niçean dhe njëkohësisht ekzistencial. Po çfarë shoh në këtë libër? Shoh zgjerimin e mendimit poetik, shtrirjen e horizontit të materies dhe formës artistike dhe kontradiktën e ëndrrës dhe realitetit. Dhe kryesorja që shoh në atë që e quaj materie është çështja e identitetit të individit shqiptar, të plagëve që ka marrë dhe merr ky individ nga mëritë nacionaliste dhe shoviniste. Mes vargjeve të Hekuran S. Halilit këto ide dhe mendime nuk dalin si në faqet e gazetave, por si në shpirtin e poezisë, siç është Çamëria në shpirtin shqiptar.
Poezia e Hekuran S. Halilit është si lëngu në trupin e një peme, e një selvie apo e një bredhi; është klorofil dhe gur, gjë që e bën një poezi me frymë ekzistenciale. Atje janë dashuritë, malli, kujtesa për një shtëpi të vrarë, që i ka mbetur çatia…
Dritëro Agolli
10 dhjetor 2006
Identiteti i vargjeve të një poeti
Nja tre-katër vjet më parë miku im, Shefki Hysa, tanimë shkrimtar i dëgjuar, veçanërisht në tregime me një zë të ndryshëm nga të tjerët, më pati dhënë një cikël me poezi të Hekuran S. Halilit, një autori në përgjithësi të pandjerë në qarqet e poetëve. Për këtë cikël poezish unë atëherë mbajta disa shënime, që Shefkiu i botoi në revistën "Krahu i Shqiponjës". Unë vërtet u befasova nga vargjet e Hekuran S. Halilit, nga materia e tyre, nga sistemi figurativ dhe nga shqetësimet njerëzore prej poeti. Atëherë në hyrjen e ciklit të vjershave të tij unë pata shënuar:
Më ra në dorë një tufë me vjersha nga poeti Hekuran S. Halili, që nuk e pata njohur më parë. Duke e lexuar këtë tufë me vjersha, më rrëmbyen shumë vargje në kuptimin e vërtetë të fjalës rrëmbim. Vargjet ishin plot ngjyra e tinguj, që vetëm një poet mund t’i japë. Unë në fillim ndalova në stacionin e parë të këtyre vargjeve:
Janar.
Fryn sa mërdhijnë edhe gurët,
Ullinjtë më të zes janë bërë
Nga të ftohtit.
S’më zë gjumi sonte;
Mjerë ata që kap në rrugë
Kjo shtërngatë që s’pushon.
Shqetësohem edhe për çatitë e vjetra
Të shtëpive në fshat…
Dhe thashë me vete: "Këto janë nëntë vargje. E, çfarë kanë më shumë ata që kanë bërë nëntë libra?" Poeti shqetësohet "edhe për çatitë e vjetra të shtëpive në fshat". Dhe ky shqetësim është "qytetarisht" dhe "poetikisht", shqetësim me mjetin e metaforës.
Në stacionin e dytë të vargjeve ndalova atje ku përsëri flitej për shtëpinë, por në një drejtim tjetër: për trarin e shtëpisë, babain:
Sonte shtëpia më duket më e madhe
Apo unë jam bërë më i vogël?!…
Sonte gëzimi i zemrës flet para meje;
Ç’është kjo dëshirë për të bërë marrëzira?!…
Buzëqesh si fëmijë:
Më ka ardhur babai!
Të vegjlit e mi i janë futur ndën krahë
Sikur aty kërkojnë ta bëjnë folenë.
Poetikisht jepet udha pa thënë fjalën "udhë". Kjo udhë mund të jetë prej Shkodrës, Vlorës e Korçës, por mund të jetë edhe prej Çamërisë. "Ç’është kjo dëshirë për të bërë marrëzira?" Vetë udha shpesh të shpie drejt marrëzive, mbase edhe drejt një zemërimi për të kërkuar folenë e origjinës së mohuar.
Dhe mallin e kësaj foleje të origjinës poeti ma jep në stacionin e tretë të vargjeve, ku unë qëndroj dhe marr frymë:
I vogël,
Kujtoja se Çamëria
Ishte diçka e shtrenjtë,
Që nëna e mbante mbështjellë
Me shaminë e nusërisë.
E shihni? Kujtesa e Çamërisë - në shami. Pa vetëdije poeti kërkon ta krahasojë Çamërinë me çemberin që lidh kokën Shqipëria.
Ja, në këto tri stacione të poezisë së Hekuran S. Halilit, unë qëndrova dhe rashë në mendime. Poeti në poezi ndjehet që është nga Çamëria. Figurativisht ai e jep tërthorazi tragjedinë çame; e jep trishtimin dhe mallin, pikëllimin dhe shpresën; kujton nënat dhe etrit nga kanë dalë njerëz të shquar si Hoxha Tahsini, Muhamet Kyçyku dhe vallëtari me famë Osman Taka. Të mos vijmë pastaj në kohët moderne nga ka dalë shkrimtari i mrekullueshëm me fat tragjik Bilal Xhaferri. Dhe pastaj publicisti i madh Javer Malo. Por të mos harrojmë se edhe sot, kur unë po shkruaj këto radhë, ngrihet mbi të gjithë shkrimtari i famshëm humorist Qamil Buxheli; del tregimtari me vrojtime të çuditshme dhe ndjenja të holla, Shefki Hysa apo poeti i veçantë Abaz Veizi e me radhë.
Dhe unë jam i bindur se edhe poeti Hekuran S. Halili ka për të zënë vendin e tij në këtë varg njerëzish të shquar të Çamërisë.
Këto përshtypje pata nga leximi i ciklit me vjersha të Hekuran S. Halilit tre-katër vjet më parë. Tani kam përpara librin e tij në dorëshkrim "Unë - Njeriu", një titull ky çuditërisht niçean dhe njëkohësisht ekzistencial. Po çfarë shoh në këtë libër? Shoh zgjerimin e mendimit poetik, shtrirjen e horizontit të materies dhe formës artistike dhe kontradiktën e ëndrrës dhe realitetit. Dhe kryesorja që shoh në atë që e quaj materie është çështja e identitetit të individit shqiptar, të plagëve që ka marrë dhe merr ky individ nga mëritë nacionaliste dhe shoviniste. Mes vargjeve të Hekuran S. Halilit këto ide dhe mendime nuk dalin si në faqet e gazetave, por si në shpirtin e poezisë, siç është Çamëria në shpirtin shqiptar.
Poezia e Hekuran S. Halilit është si lëngu në trupin e një peme, e një selvie apo e një bredhi; është klorofil dhe gur, gjë që e bën një poezi me frymë ekzistenciale. Atje janë dashuritë, malli, kujtesa për një shtëpi të vrarë, që i ka mbetur çatia…
Dritëro Agolli
10 dhjetor 2006
Nga Shefki Hysa
"Krastakraus" – Dashuri dhe Qëndresë
Shënime për romanin "Krastakraus" të Bilal Xhaferrit
Bilal Xhaferri (2 nëntor 1935 – 14 tetor 1986), poet, prozator dhe publicist i shquar disident. Autor i shumë veprave ende të papublikuara: "Krastakraus"- kryevepra e tij. Ky do të ishte përkufizimi më i saktë për Bilal Xhaferrin, shkrimtarin e etnisë shqiptare, siç e kanë cilësuar disa studiues.
U lind në Ninat të krahinës së Konispolit, në rrethin e Sarandës, në një familje atdhetare që i përket fisit të dijetarit të shquar enciklopedist Hasan Tahsinit, Rektor i parë i Universitetit të Stambollit.
Më 1945 komunistët i pushkatuan babanë, Xhaferr Ferik Hoxha, për bindje nacionaliste antikomuniste. Bilali mbeti jetim, djalë i vetëm, vëlla i tri motrave. Jeta e tij më vonë do të ishte një fatalitet. Si një Sizif, mbi shpinë do t’i rëndonte guri i rëndë i biografisë së "keqe". Mezi arriti të mbaronte një shkollë për teknik gjeometër dhe jeta e tij zuri të rridhte nëpër kantjeret e vështira të ndërmarrjes rruga-ura, duke ndërtuar dhe asfaltuar rrugë të reja dhe në kërkim të shtigjeve të krijimtarisë letrare.
Më 1966 botoi vëllimin me tregime "Njerëz të rinj, tokë e lashtë" që shkrepëtiu në mendjet e lexuesve si rrufeja në qiell të kthjellët. Talenti i jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferri, po sillte në letërsinë shqiptare një frymë të re romantiko-realiste që synonte zgjimin e ndjenjave të fashitura të njeriut të indoktrinuar prej komunizmit. Përkundër "njeriut të ri", bastardit që synonte të gatuante diktatura komuniste, Bilali me krijimtarinë e tij u bënte thirrje shqiptarëve t’i kthenin sytë nga lashtësia, nga të parët e tyre, etërve luftëtarë bujarë e liridashës, zotër të këtyre trojeve amtare.
Më 1967 u botua vëllimi i tij poetik "Lirishta e Kuqe", mirëpo nuk arriti të qarkullonte. Me urdhër të censurës komuniste u shndërrua në brumë kartoni. Në ato pak kopje që arritën të shpëtonin, vjedhur prej dashamirëve të Bilalit, lexuesit, krahas mjeshtërisë artistike, shihnin të spikaste disidenca e heshtur e këtij autori të papërkulur, krenar për gjakun e vet pellazgo – ilir.
Më 24 gusht 1969 Bilal Xhaferri u detyrua të arratisej për në Greqi e mandej të emigronte për në SHBA, në Çikago ku botoi për më shumë se 10 vjet revistën antikomuniste "Krahu i shqiponjës", revistë dygjuhëshe shqip – anglisht.
Vdiq në rrethana të panjohura më 1986, i brejtur nga malli për atdheun dhe urrejtja për komunizmin që e kishte izoluar Shqipërinë përbrenda telave me gjemba.
Romani i tij "Krastakraus" (Kreshta e Krujës, qytet – vendlindja e kryetrimit legjendar Gjergj Kastrioti Skënderbeut), shkruar që në vitin 1968, u end gjatë nëpër redaksitë e të vetmes shtëpi botuese të shtetit komunist, përderisa përfundoi i burgosur nëpër arshivat e saj për vetë idetë që shtjellonte. U botua vetëm në vitin 1993 prej shtëpisë botuese private "Bilal Xhaferri", krijuar për të përkujtuar emrin e këtij autori të shquar disident.
Romani "Krastakraus" është një vepër monumentale, njëherësh sa klasike dhe moderne. E merr temën nga e kaluara historike e Shqipërisë e pikërisht nga periudha e luftërave heroike të Gjergj Kastriotit Skënderbeut, mbretit të shqiptarëve (1417-1467), i cili për një çerek shekulli përballoi me shpatën e vet dyndjet osmane në mbrojtje të shtetit shqiptar dhe të krishterimit. Është një vepër e shkruar mjeshtërisht. Imagjinata e fuqishme e këtij autori depërton nëpër mjegullën e mesjetës dhe përmes tablove dhe detajeve që përshkruan arrin t’i zbresë nga trualli i legjendave heronjtë dhe t’i sjellë ashtu të gjallë në sytë e lexuesve. Përmes jetës dhe bëmave të luftëtarëve të thjeshtë të Gjergj Kastriotit, shpaloset e tërë historia e luftërava shqiptaro – turke, e fitoreve dhe e humbjeve, e tradhëtive dhe e qëndresës.
Në qendër të këtij romani ngrihet figura e Strezit, njërit prej oficerëve trima të gardës së Skënderbeut dhe nëpërmjet linjës së dashurisë së tij për princeshën Ajkuna, në njërën anë dhe veprimtarisë së tij prej luftëtari trim, në anën tjetër, shtjellohen fatet e personazheve të tjerë në situata paqeje dhe betejash.
Bota e personazheve, psikologjia e tyre gërshetohen me natyrën aq sa herë – herë nuk kupton nëse njeriu është krijesë e natyrës apo natyra krijesë e tij. Trinia: Perëndi, natyrë, njeri dhe anasjelltas, ndërthuret si një nyje fatale në botën e secilit personazh si dhe në rrjedhën e ngjarjeve dhe situatave liriko – dramatike të prirura drejt tragjikes që kërcënon fate personazhesh dhe popujsh.
Fundi i këtij romani është një përshkrim mjeshtëror, gati homerik, i një beteje tepër të përgjakshme, pa fitimtarë dhe pa të mundur; i një beteje që nënkupton beteja dhe qëndresa të tjera dhe më të përgjakshme për të siguruar mbijetesën e një populli krenar që di ta jetojë jetën edhe në kohëra paqesh, edhe në kohëra luftërash.
"Krastakraus" është njëherësh simbol i dashurisë dhe i qëndresës njerëzore, është simbol i fitores së qytetërimit përballë dyndjeve barbare të të gjitha kohërave.
Njeriu i sotëm shqiptar gjen nëpër faqet e romanit shembëlltyrën e tij dhe gati dashurohet me vetveten si Narcisi i Mitologjisë përballë veprës së Bilal Xhaferrit. Shpresojmë të jetë një befasi e këndshme edhe për lexuesit ky libër.
Shefki Hysa
"Krastakraus" – Dashuri dhe Qëndresë
Shënime për romanin "Krastakraus" të Bilal Xhaferrit
Bilal Xhaferri (2 nëntor 1935 – 14 tetor 1986), poet, prozator dhe publicist i shquar disident. Autor i shumë veprave ende të papublikuara: "Krastakraus"- kryevepra e tij. Ky do të ishte përkufizimi më i saktë për Bilal Xhaferrin, shkrimtarin e etnisë shqiptare, siç e kanë cilësuar disa studiues.
U lind në Ninat të krahinës së Konispolit, në rrethin e Sarandës, në një familje atdhetare që i përket fisit të dijetarit të shquar enciklopedist Hasan Tahsinit, Rektor i parë i Universitetit të Stambollit.
Më 1945 komunistët i pushkatuan babanë, Xhaferr Ferik Hoxha, për bindje nacionaliste antikomuniste. Bilali mbeti jetim, djalë i vetëm, vëlla i tri motrave. Jeta e tij më vonë do të ishte një fatalitet. Si një Sizif, mbi shpinë do t’i rëndonte guri i rëndë i biografisë së "keqe". Mezi arriti të mbaronte një shkollë për teknik gjeometër dhe jeta e tij zuri të rridhte nëpër kantjeret e vështira të ndërmarrjes rruga-ura, duke ndërtuar dhe asfaltuar rrugë të reja dhe në kërkim të shtigjeve të krijimtarisë letrare.
Më 1966 botoi vëllimin me tregime "Njerëz të rinj, tokë e lashtë" që shkrepëtiu në mendjet e lexuesve si rrufeja në qiell të kthjellët. Talenti i jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferri, po sillte në letërsinë shqiptare një frymë të re romantiko-realiste që synonte zgjimin e ndjenjave të fashitura të njeriut të indoktrinuar prej komunizmit. Përkundër "njeriut të ri", bastardit që synonte të gatuante diktatura komuniste, Bilali me krijimtarinë e tij u bënte thirrje shqiptarëve t’i kthenin sytë nga lashtësia, nga të parët e tyre, etërve luftëtarë bujarë e liridashës, zotër të këtyre trojeve amtare.
Më 1967 u botua vëllimi i tij poetik "Lirishta e Kuqe", mirëpo nuk arriti të qarkullonte. Me urdhër të censurës komuniste u shndërrua në brumë kartoni. Në ato pak kopje që arritën të shpëtonin, vjedhur prej dashamirëve të Bilalit, lexuesit, krahas mjeshtërisë artistike, shihnin të spikaste disidenca e heshtur e këtij autori të papërkulur, krenar për gjakun e vet pellazgo – ilir.
Më 24 gusht 1969 Bilal Xhaferri u detyrua të arratisej për në Greqi e mandej të emigronte për në SHBA, në Çikago ku botoi për më shumë se 10 vjet revistën antikomuniste "Krahu i shqiponjës", revistë dygjuhëshe shqip – anglisht.
Vdiq në rrethana të panjohura më 1986, i brejtur nga malli për atdheun dhe urrejtja për komunizmin që e kishte izoluar Shqipërinë përbrenda telave me gjemba.
Romani i tij "Krastakraus" (Kreshta e Krujës, qytet – vendlindja e kryetrimit legjendar Gjergj Kastrioti Skënderbeut), shkruar që në vitin 1968, u end gjatë nëpër redaksitë e të vetmes shtëpi botuese të shtetit komunist, përderisa përfundoi i burgosur nëpër arshivat e saj për vetë idetë që shtjellonte. U botua vetëm në vitin 1993 prej shtëpisë botuese private "Bilal Xhaferri", krijuar për të përkujtuar emrin e këtij autori të shquar disident.
Romani "Krastakraus" është një vepër monumentale, njëherësh sa klasike dhe moderne. E merr temën nga e kaluara historike e Shqipërisë e pikërisht nga periudha e luftërave heroike të Gjergj Kastriotit Skënderbeut, mbretit të shqiptarëve (1417-1467), i cili për një çerek shekulli përballoi me shpatën e vet dyndjet osmane në mbrojtje të shtetit shqiptar dhe të krishterimit. Është një vepër e shkruar mjeshtërisht. Imagjinata e fuqishme e këtij autori depërton nëpër mjegullën e mesjetës dhe përmes tablove dhe detajeve që përshkruan arrin t’i zbresë nga trualli i legjendave heronjtë dhe t’i sjellë ashtu të gjallë në sytë e lexuesve. Përmes jetës dhe bëmave të luftëtarëve të thjeshtë të Gjergj Kastriotit, shpaloset e tërë historia e luftërava shqiptaro – turke, e fitoreve dhe e humbjeve, e tradhëtive dhe e qëndresës.
Në qendër të këtij romani ngrihet figura e Strezit, njërit prej oficerëve trima të gardës së Skënderbeut dhe nëpërmjet linjës së dashurisë së tij për princeshën Ajkuna, në njërën anë dhe veprimtarisë së tij prej luftëtari trim, në anën tjetër, shtjellohen fatet e personazheve të tjerë në situata paqeje dhe betejash.
Bota e personazheve, psikologjia e tyre gërshetohen me natyrën aq sa herë – herë nuk kupton nëse njeriu është krijesë e natyrës apo natyra krijesë e tij. Trinia: Perëndi, natyrë, njeri dhe anasjelltas, ndërthuret si një nyje fatale në botën e secilit personazh si dhe në rrjedhën e ngjarjeve dhe situatave liriko – dramatike të prirura drejt tragjikes që kërcënon fate personazhesh dhe popujsh.
Fundi i këtij romani është një përshkrim mjeshtëror, gati homerik, i një beteje tepër të përgjakshme, pa fitimtarë dhe pa të mundur; i një beteje që nënkupton beteja dhe qëndresa të tjera dhe më të përgjakshme për të siguruar mbijetesën e një populli krenar që di ta jetojë jetën edhe në kohëra paqesh, edhe në kohëra luftërash.
"Krastakraus" është njëherësh simbol i dashurisë dhe i qëndresës njerëzore, është simbol i fitores së qytetërimit përballë dyndjeve barbare të të gjitha kohërave.
Njeriu i sotëm shqiptar gjen nëpër faqet e romanit shembëlltyrën e tij dhe gati dashurohet me vetveten si Narcisi i Mitologjisë përballë veprës së Bilal Xhaferrit. Shpresojmë të jetë një befasi e këndshme edhe për lexuesit ky libër.
Shefki Hysa
Nga Sazan Goliku
"Aromë Çamërie" – mesazh qëndrese
Shkrimtari dhe publicisti Shefki HYSA, i njohur për romanet e tregimet e botuara në vitet ’90, doli para lexuesve me librin e ri me tregime "Aromë Çamërie".
Rrëfimet e këtij libri përshkohen sa nga tragjizmi, që kushtëzohet dhe reflektohet nga fati i banorëve të Çamërisë, aq dhe nga një lirizëm heroik, që buron nga lufta dhe qëndresa për mbijetesë dhe vlerat morale e shpirtërore të çamëve.
Në çdo faqe të këtij libri jepet, sidomos për brezat e rinj, edhe mesazhi i mos-harresës dhe i botës pak të njohur të krahinës më jugore të Shqipërisë.
Ajo botë, me fisnikërinë e saj, mëkon thellë ndjenjën e dashurisë për vendlindjen dhe sensibilizon vetëdijen shqiptare për fatalitetin e kombit tonë që nuk i harron ato vise të bekuara që u goditën në palcë nga gjenocidi shovinist grek.
Sazan GOLIKU
"Aromë Çamërie" – mesazh qëndrese
Shkrimtari dhe publicisti Shefki HYSA, i njohur për romanet e tregimet e botuara në vitet ’90, doli para lexuesve me librin e ri me tregime "Aromë Çamërie".
Rrëfimet e këtij libri përshkohen sa nga tragjizmi, që kushtëzohet dhe reflektohet nga fati i banorëve të Çamërisë, aq dhe nga një lirizëm heroik, që buron nga lufta dhe qëndresa për mbijetesë dhe vlerat morale e shpirtërore të çamëve.
Në çdo faqe të këtij libri jepet, sidomos për brezat e rinj, edhe mesazhi i mos-harresës dhe i botës pak të njohur të krahinës më jugore të Shqipërisë.
Ajo botë, me fisnikërinë e saj, mëkon thellë ndjenjën e dashurisë për vendlindjen dhe sensibilizon vetëdijen shqiptare për fatalitetin e kombit tonë që nuk i harron ato vise të bekuara që u goditën në palcë nga gjenocidi shovinist grek.
Sazan GOLIKU
Nga Natasha Lushaj
ÇAMËRIA, SI DHIMBJE E SI ËNDËRR
1
Kur shkrimtari vendos të nxjerrë një libër të ri, siç është rasti i përmbledhjes me tregime "Aromë Çamërie" të Shefki Hysës, sidomos kur një pjesë e krijimeve janë të botuara më parë në libra të tjerë, doemos duhen kërkuar shtysat e këtij hapi, sepse me siguri nuk duhet të jetë vetëm një. Thjesht dëshira për të pasur vazhdimisht veten në prova të reja veprimtarie botuese është tepër pak për t’i hyrë botimit të një libri të ri, aq më tepër kur sapo je çliruar nga ankthi i daljes përballë lexuesit, si para një provimi të ankthshëm. Sepse, çdo botim i ri e vë autorin para gjykimit të opinionit dhe duhet motivuar.
Sprovat e ribotimeve me konceptime strukturash të natyrave të ndryshme janë shumë të njohura, sidomos vitet e fundit, natyrisht ndër autorët që kanë krijuar tashmë një fond të mjaftueshëm e të shumëllojshëm krijimtarie. Në botimet e para autori arrin ose jo të organizojë një libër si një kompozim unik mbi një rrafsh të caktuar: tematik, ideor, stilistik ose me elemente të reja të formës. Ato janë derdhje të shkumëzuara imazhesh që kanë arritur të organizohen në struktura rrëfimtare ose poetike, me një mesazh a dert të madh përbrenda, që autori s’mundet ta mbajë më gjatë vetëm për vete. Duhet të kalojnë sprovat emocionale të botimeve të para, që ai të nisë ta konceptojë edhe përgatitjen për botim si një lloj krijimi, që është po aq i rëndësishëm sa edhe vetë krijimtaria e mirëfilltë. Ky është i vetmi kriter që botimi të mos kthehet në qëllim në vetvete.
Pas botimit të disa romaneve dhe librave me tregime, Shefki Hysa del me një botim të ri. Sa është i motivuar ky libër, sa rri ai më vete, me vlera të mirëfillta letrare dhe ku gjendet e reja e këtij botimi?
Në procesin krijues shtysat janë të natyrave të ndryshme, letrare dhe jashtëletrare. Po themi, së pari, ato që duken si jashtëletrare. Njihet biografia e autorit, disponimi i tij jashtartistik në kuadrin e një problematike të veçantë që lidhet me bashkësinë çame. Në përgjithësi shqetësimet e detyrimet që lindin nga aktivizime të tilla shoqërore janë mjaft të mprehta e të komplikuara. Si pjesë e një gjëje të munguar drama e Çamërisë do t’i ngjante një fantazme. Në të vërtetë i ngjan një realiteti dashurie, po edhe brenge ose ëndrre, sa të bukur aq edhe dërrmuese. Siç duket, ne shqiptarët nuk mund ta përjetojmë ndryshe bukurinë, veçse në formën e dhimbjes a të ëndrrës para se ta kemi realitet.
E, në raste të tilla, detyrimi i të vetëndjerit brenda një problemi kombëtar e social ndodh të mbizotërojë ndër shtysat e tjera të akteve të rëndësishme të individit. Po në rastin e botimit të një libri puna ndryshon paksa, sepse libri është një ngjarje as vetëm individuale, as e një bashkësie të ngushtë. Nuk është as ngjarje e planit socialpolitik. Edhe sikur të jetë kështu vlera e vërtetë në dobi të synimeve kulturore të bashkësisë matet me disa cilësi që nuk mund të përcaktohen a të kuadrohen thjesht në shtresimet e kuptimësisë ose në domethënien ideoemocionale. Mund të thuhet se është ndihmesë, kur vlerat e sipërpërmendura realizohen përmes cilësive të veçanta të artit: sa më të realizuara artistikisht, aq më shumë synimet jashtartistike zgjerojnë rrethin e ndikimit dhe shumëllojshmërinë e këndvështrimeve.
2
Cilat janë motivet që mbajnë në këmbë makroorganizmin e librit të ri të Shefki Hysës? Sa e tejkalojnë ato interesin e lexuesit që mund të ndihet disi larg shqetësimeve të bashkësisë çame në Shqipëri dhe jashtë saj?
Duhet pohuar se krijimtaria e autorit, edhe kur nuk ka qenë e përmbledhur qëllimisht në funksion të ligjërimeve të atij realiteti gërryes, e ka pasur atë si një lloj vule, një lloj embleme dalluese, në atë që quhet origjinalitet i pangatërrueshëm tematik dhe emocional, që lidhet me Çamërinë.
Dy janë cilësitë më të rëndësishme që e bëjnë të pëlqyeshëm botimin e tregimeve të autorit në titullin "Aromë Çamërie": tematika e librit, që lidhet me hapësirën çame dhe të veçantat e saj, e cila është e patrajtuar gjerësisht në letërsinë shqiptare. Përveç një Bilal Xhaferri, Namik Mane, Enver Kushi e të ndonjë autori tjetër, kjo problematikë, edhe në letërsi, i ka kapërcyer tashmë kufijtë krahinorë të njohjes, të vlerësimit dhe krenimit. Mund të përmendet edhe një novelë e Faik Ballancës, që provokon aq mrekullisht mos-harrimin e amanetit të "Këngës së fundit të Marko Boçarit" (as njëqind vjet pas "Këngës së fundit të Balës" të Darës), qoftë edhe si një klithmë e vetmuar mjelme, gjysmëlegjendë-gjysmelegji e gjallë, amanete që pikojnë ende gjak e nuk besoj se ndahen për nga mesazhet, nga problemi çam.
Në këtë rrafsh vështrimi mund të thuhet se historia është sjellë në art, duke u bërë dukuri reale, me peshë gati të papërballueshme tragjike, në portretin e nënës që mban vazhdimisht skalpin e birit në gji (si dikur në gremb), me përjetimin e masakrimit të tij para syve, me përbuzjen dhe mallkimin e tmerrshëm për të huajt (tregimi "Dëshmia"). Por jo vetëm kaq. Të gjitha personazhet sikur kanë nga dy palë shqisa: një palë për të parë e shijuar të tashmen dhe një palë për të mos harruar atë që kanë lënë pas. Si të tillë ata kanë edhe të folmen e tyre tipike, kanë një lloj raporti krejt të veçantë me njëri-tjetrin në të mirë e në të keq, aq sa ndonjëherë duket se duan me çdo kusht të dallohen nga pjesa tjetër e bashkatdhetarëve të tyre edhe në vetitë morale të besës, të sensit të së drejtës dhe të humanizmit. Kjo karakteristikë e veçantë e shtresave të të vetëndjerit duket se ndikon që ta shohin veten (ndoshta edhe sepse i shohin të tjerët) paksa si të huaj në raport me shtetasit e tjerë të Shqipërisë. Sigurisht kjo jep dorë pastaj që personazhet të fitojnë edhe cilësinë e dytë, atë të të jetuarit njëkohësisht në dy realitete: ai ku jetojnë aktualisht dhe tjetri, i mbushur me imazhe bukurish dhe aroma parajse të Çamërisë. Është pasojë normale e etnopsikologjisë së dhunuar që ngre krye, dëshira e shtypur barbarisht që vjen e realizohet në nënvetëdije, në formën e ëndrrës, të kllapisë dhe të ankthit.
Kjo psikoanalizë duket se zbulon burimin e asaj prirjeje të çuditshme, gati të domosdoshme, të rrëfimtarit për përdorimin e elementit fantastik të përrallës, legjendës e miteve çame. Ky parapëlqim ndoshta është dhe më i rëndësishëm se zgjedhja e temës dhe përmendja e emrit Çamëri. Është mënyrë ekzistence në përfytyrim, mënyrë ringjalljeje, gati një me të folurën dhe mendimin, si të qe një filtër ngjyrues.
Duket se rrëfimi nga kjo merr ndonjëherë tiparet e rrëfenjës, si ajo e tipit të Kutelit, në të cilën magjikja e fantastikja e përrallës e legjendës kthehet në lëndë të mirëfilltë letrare. Mund të përmendim tregimin "Turtullesha dhe djalli", më tipik ndër tregimet, në të cilin tiparet e personazheve, mjedisi i idealizuar fshatarak dhe dashuria romantike të kthen vetvetiu pas, te tradita e jetës baritore jo të çfarëdo treve, por pikërisht asaj çame, duke synuar atë si ideal estetik, tipike e romantizmit, bashkë me figurën e djallit dhe misterin e zhdukjes së dy të rinjve. Po nuk është vetëm ky tregim. Kujtojmë tregimin "Plaku i liqeneve". Edhe aty kemi po atë prirje për ta bërë misterioze e të mjegulluar portretin e plakut nëpërmjet veshjes së tij me cilësi magjike dhe aludimeve gjysmëreale-gjysmëmagjike. Kjo është mënyrë interesante për ta intriguar lexuesin, edhe pse nuk lë të zbulohet e vërteta deri në fund. Por kjo e vërtetë nuk ka asnjë rëndësi, përderisa, në marrëveshje me lexuesin, autori arrin të ngrejë probleme të mprehta sociale, siç janë raporti mes brezave dhe respektimi i njeriut të punës për atë që bën e jo për atë që thotë. Detyra e letërsisë nuk është të gjykojë e të japë zgjidhje, e shumta mund të ngrejë probleme.
Të njëjtën cilësi merr rrëfimi në tregimin "Elimët", aq më tepër që elimi, qenie e mitologjisë çame e labe, është personifikuar si shtresim autentik i mënyrës figurative të të përfytyruarit të botës dhe paraqenies tënde, që të kujton titanët e antikitetit ose kreshnikët e eposit të Veriut. Në të tilla raste personazhet e së sotmes vihen në pozita sa më të besueshme si mënyrë të menduari, madje edhe me ngjyrimet skeptike ndaj fantazmave apo ato paksa qesharake të elimit të mundur, që ka nevojë ta ushqejnë me bukë dy qenie sa një mizë para tij.
Por ndërkaq është dhënë edhe mesazhi i mos-harresës dhe i magjisë së botës së panjohur çame për brezat e rinj. Ajo botë me fisnikërinë e saj mëkon thellë ndjenjën e dashurisë për vendlindjen dhe duket se tregime të tilla nuk janë thjesht pjesë e mbresave të pafundme të fëmijërisë, por e kujtesës mbarëpopullore. Ato u drejtohen jo vetëm lexuesve të rinj të Bashkësisë Çame, të cilët e kanë Çamërinë edhe si aspiratë, edhe si dhimbje e dashuri, si e bukura që duhet adhuruar e mbajtur në zemër, por të gjithë lexuesve shqiptarë dhe dashamirëve të huaj për t’i sensibilizuar lidhur me fatin tragjik të këtyre viseve të bekuara, të cilat, në të ardhmen, lipset t’i bashkohen tokës amë, të ringjizen me të, siç kanë qenë në jetë të jetëve.
Natasha Lushaj
ÇAMËRIA, SI DHIMBJE E SI ËNDËRR
1
Kur shkrimtari vendos të nxjerrë një libër të ri, siç është rasti i përmbledhjes me tregime "Aromë Çamërie" të Shefki Hysës, sidomos kur një pjesë e krijimeve janë të botuara më parë në libra të tjerë, doemos duhen kërkuar shtysat e këtij hapi, sepse me siguri nuk duhet të jetë vetëm një. Thjesht dëshira për të pasur vazhdimisht veten në prova të reja veprimtarie botuese është tepër pak për t’i hyrë botimit të një libri të ri, aq më tepër kur sapo je çliruar nga ankthi i daljes përballë lexuesit, si para një provimi të ankthshëm. Sepse, çdo botim i ri e vë autorin para gjykimit të opinionit dhe duhet motivuar.
Sprovat e ribotimeve me konceptime strukturash të natyrave të ndryshme janë shumë të njohura, sidomos vitet e fundit, natyrisht ndër autorët që kanë krijuar tashmë një fond të mjaftueshëm e të shumëllojshëm krijimtarie. Në botimet e para autori arrin ose jo të organizojë një libër si një kompozim unik mbi një rrafsh të caktuar: tematik, ideor, stilistik ose me elemente të reja të formës. Ato janë derdhje të shkumëzuara imazhesh që kanë arritur të organizohen në struktura rrëfimtare ose poetike, me një mesazh a dert të madh përbrenda, që autori s’mundet ta mbajë më gjatë vetëm për vete. Duhet të kalojnë sprovat emocionale të botimeve të para, që ai të nisë ta konceptojë edhe përgatitjen për botim si një lloj krijimi, që është po aq i rëndësishëm sa edhe vetë krijimtaria e mirëfilltë. Ky është i vetmi kriter që botimi të mos kthehet në qëllim në vetvete.
Pas botimit të disa romaneve dhe librave me tregime, Shefki Hysa del me një botim të ri. Sa është i motivuar ky libër, sa rri ai më vete, me vlera të mirëfillta letrare dhe ku gjendet e reja e këtij botimi?
Në procesin krijues shtysat janë të natyrave të ndryshme, letrare dhe jashtëletrare. Po themi, së pari, ato që duken si jashtëletrare. Njihet biografia e autorit, disponimi i tij jashtartistik në kuadrin e një problematike të veçantë që lidhet me bashkësinë çame. Në përgjithësi shqetësimet e detyrimet që lindin nga aktivizime të tilla shoqërore janë mjaft të mprehta e të komplikuara. Si pjesë e një gjëje të munguar drama e Çamërisë do t’i ngjante një fantazme. Në të vërtetë i ngjan një realiteti dashurie, po edhe brenge ose ëndrre, sa të bukur aq edhe dërrmuese. Siç duket, ne shqiptarët nuk mund ta përjetojmë ndryshe bukurinë, veçse në formën e dhimbjes a të ëndrrës para se ta kemi realitet.
E, në raste të tilla, detyrimi i të vetëndjerit brenda një problemi kombëtar e social ndodh të mbizotërojë ndër shtysat e tjera të akteve të rëndësishme të individit. Po në rastin e botimit të një libri puna ndryshon paksa, sepse libri është një ngjarje as vetëm individuale, as e një bashkësie të ngushtë. Nuk është as ngjarje e planit socialpolitik. Edhe sikur të jetë kështu vlera e vërtetë në dobi të synimeve kulturore të bashkësisë matet me disa cilësi që nuk mund të përcaktohen a të kuadrohen thjesht në shtresimet e kuptimësisë ose në domethënien ideoemocionale. Mund të thuhet se është ndihmesë, kur vlerat e sipërpërmendura realizohen përmes cilësive të veçanta të artit: sa më të realizuara artistikisht, aq më shumë synimet jashtartistike zgjerojnë rrethin e ndikimit dhe shumëllojshmërinë e këndvështrimeve.
2
Cilat janë motivet që mbajnë në këmbë makroorganizmin e librit të ri të Shefki Hysës? Sa e tejkalojnë ato interesin e lexuesit që mund të ndihet disi larg shqetësimeve të bashkësisë çame në Shqipëri dhe jashtë saj?
Duhet pohuar se krijimtaria e autorit, edhe kur nuk ka qenë e përmbledhur qëllimisht në funksion të ligjërimeve të atij realiteti gërryes, e ka pasur atë si një lloj vule, një lloj embleme dalluese, në atë që quhet origjinalitet i pangatërrueshëm tematik dhe emocional, që lidhet me Çamërinë.
Dy janë cilësitë më të rëndësishme që e bëjnë të pëlqyeshëm botimin e tregimeve të autorit në titullin "Aromë Çamërie": tematika e librit, që lidhet me hapësirën çame dhe të veçantat e saj, e cila është e patrajtuar gjerësisht në letërsinë shqiptare. Përveç një Bilal Xhaferri, Namik Mane, Enver Kushi e të ndonjë autori tjetër, kjo problematikë, edhe në letërsi, i ka kapërcyer tashmë kufijtë krahinorë të njohjes, të vlerësimit dhe krenimit. Mund të përmendet edhe një novelë e Faik Ballancës, që provokon aq mrekullisht mos-harrimin e amanetit të "Këngës së fundit të Marko Boçarit" (as njëqind vjet pas "Këngës së fundit të Balës" të Darës), qoftë edhe si një klithmë e vetmuar mjelme, gjysmëlegjendë-gjysmelegji e gjallë, amanete që pikojnë ende gjak e nuk besoj se ndahen për nga mesazhet, nga problemi çam.
Në këtë rrafsh vështrimi mund të thuhet se historia është sjellë në art, duke u bërë dukuri reale, me peshë gati të papërballueshme tragjike, në portretin e nënës që mban vazhdimisht skalpin e birit në gji (si dikur në gremb), me përjetimin e masakrimit të tij para syve, me përbuzjen dhe mallkimin e tmerrshëm për të huajt (tregimi "Dëshmia"). Por jo vetëm kaq. Të gjitha personazhet sikur kanë nga dy palë shqisa: një palë për të parë e shijuar të tashmen dhe një palë për të mos harruar atë që kanë lënë pas. Si të tillë ata kanë edhe të folmen e tyre tipike, kanë një lloj raporti krejt të veçantë me njëri-tjetrin në të mirë e në të keq, aq sa ndonjëherë duket se duan me çdo kusht të dallohen nga pjesa tjetër e bashkatdhetarëve të tyre edhe në vetitë morale të besës, të sensit të së drejtës dhe të humanizmit. Kjo karakteristikë e veçantë e shtresave të të vetëndjerit duket se ndikon që ta shohin veten (ndoshta edhe sepse i shohin të tjerët) paksa si të huaj në raport me shtetasit e tjerë të Shqipërisë. Sigurisht kjo jep dorë pastaj që personazhet të fitojnë edhe cilësinë e dytë, atë të të jetuarit njëkohësisht në dy realitete: ai ku jetojnë aktualisht dhe tjetri, i mbushur me imazhe bukurish dhe aroma parajse të Çamërisë. Është pasojë normale e etnopsikologjisë së dhunuar që ngre krye, dëshira e shtypur barbarisht që vjen e realizohet në nënvetëdije, në formën e ëndrrës, të kllapisë dhe të ankthit.
Kjo psikoanalizë duket se zbulon burimin e asaj prirjeje të çuditshme, gati të domosdoshme, të rrëfimtarit për përdorimin e elementit fantastik të përrallës, legjendës e miteve çame. Ky parapëlqim ndoshta është dhe më i rëndësishëm se zgjedhja e temës dhe përmendja e emrit Çamëri. Është mënyrë ekzistence në përfytyrim, mënyrë ringjalljeje, gati një me të folurën dhe mendimin, si të qe një filtër ngjyrues.
Duket se rrëfimi nga kjo merr ndonjëherë tiparet e rrëfenjës, si ajo e tipit të Kutelit, në të cilën magjikja e fantastikja e përrallës e legjendës kthehet në lëndë të mirëfilltë letrare. Mund të përmendim tregimin "Turtullesha dhe djalli", më tipik ndër tregimet, në të cilin tiparet e personazheve, mjedisi i idealizuar fshatarak dhe dashuria romantike të kthen vetvetiu pas, te tradita e jetës baritore jo të çfarëdo treve, por pikërisht asaj çame, duke synuar atë si ideal estetik, tipike e romantizmit, bashkë me figurën e djallit dhe misterin e zhdukjes së dy të rinjve. Po nuk është vetëm ky tregim. Kujtojmë tregimin "Plaku i liqeneve". Edhe aty kemi po atë prirje për ta bërë misterioze e të mjegulluar portretin e plakut nëpërmjet veshjes së tij me cilësi magjike dhe aludimeve gjysmëreale-gjysmëmagjike. Kjo është mënyrë interesante për ta intriguar lexuesin, edhe pse nuk lë të zbulohet e vërteta deri në fund. Por kjo e vërtetë nuk ka asnjë rëndësi, përderisa, në marrëveshje me lexuesin, autori arrin të ngrejë probleme të mprehta sociale, siç janë raporti mes brezave dhe respektimi i njeriut të punës për atë që bën e jo për atë që thotë. Detyra e letërsisë nuk është të gjykojë e të japë zgjidhje, e shumta mund të ngrejë probleme.
Të njëjtën cilësi merr rrëfimi në tregimin "Elimët", aq më tepër që elimi, qenie e mitologjisë çame e labe, është personifikuar si shtresim autentik i mënyrës figurative të të përfytyruarit të botës dhe paraqenies tënde, që të kujton titanët e antikitetit ose kreshnikët e eposit të Veriut. Në të tilla raste personazhet e së sotmes vihen në pozita sa më të besueshme si mënyrë të menduari, madje edhe me ngjyrimet skeptike ndaj fantazmave apo ato paksa qesharake të elimit të mundur, që ka nevojë ta ushqejnë me bukë dy qenie sa një mizë para tij.
Por ndërkaq është dhënë edhe mesazhi i mos-harresës dhe i magjisë së botës së panjohur çame për brezat e rinj. Ajo botë me fisnikërinë e saj mëkon thellë ndjenjën e dashurisë për vendlindjen dhe duket se tregime të tilla nuk janë thjesht pjesë e mbresave të pafundme të fëmijërisë, por e kujtesës mbarëpopullore. Ato u drejtohen jo vetëm lexuesve të rinj të Bashkësisë Çame, të cilët e kanë Çamërinë edhe si aspiratë, edhe si dhimbje e dashuri, si e bukura që duhet adhuruar e mbajtur në zemër, por të gjithë lexuesve shqiptarë dhe dashamirëve të huaj për t’i sensibilizuar lidhur me fatin tragjik të këtyre viseve të bekuara, të cilat, në të ardhmen, lipset t’i bashkohen tokës amë, të ringjizen me të, siç kanë qenë në jetë të jetëve.
Natasha Lushaj
nga NATASHA LUSHAJ
Ligjërime të krenarisë shqiptare
1.
Opinionet e studimeve dhe të kritikës shqiptare për letërsinë "e ndaluar" të gjysmëshekullit që shkoi, për nga kriteret dhe metodat e analizës, në përcaktimet dhe konkluzionet, kanë mbetur në të njëjtin nivel të "paraerës" së sistemit bashkëkohor të vlerësimeve kritike për letërsinë. Edhe vlerat e pretenduara të autorëve dhe veprave të socrealizmit, shpesh me terminologji të pandryshuar, veç janë futur në thonjëza për t’u distancuar politikisht, janë ngritur në katror me një minus ironik (hiperbolë e përmbysur) dhe pas barazimit automatikisht është shkruar: ± zero. Të mbetura pa fjalën bindëse të mendimit shkencor, ato më shumë çorientojnë se ndihmojnë në kapërcimin e tranzicionit të stërzgjatur të studimeve tona për letërsinë.
Mbetet ende pa përgjigje pyetja se ç’rrjedhë do të kishte marrë letërsia shqipe, për shembull, pa atë ndërprerje të ashpër të mesviteve ’70, ashtu si dhe enigma e drejtimit estetik apo të nivelit që do të kishte arritur krijimtaria e autorëve, të cilëve iu pre në mes mundësia e zhvillimit të plotë të talentit të tyre. Botimet e këtyre 10-12 viteve të fundit, sidomos i asaj që është quajtur "letërsia e ndaluar", nuk e kanë ndryshuar opinionin e studiuesve për prirjet, tiparet e veçanësitë e letërsisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX në tërësi; zërat madhorë kanë mbetur po ata. Është konstatuar se "disidenca letrare" nuk arriti të përvijonte as profile origjinale dhe as grupime që të ndiqnin rrjedhat e rrymave estetike, të teknikave e, natyrisht, zhanret bashkëkohore (me ndonjë përjashtim xixëllues, kapriçioz dhe ende i paeksploruar tërësisht si Trebeshina, sikur vetëm ai!), duke arritur maksimumi deri te thjesht ndikimet ose imitimi, pa folur për platforma teorike filozofike dhe estetike. Është, si të thuash, se e vetmja disidencë letrare e socrealizmit ishte e natyrës ideopolitike. Në dukje, një paradoks.
Por nëse letërsia e socializmit e pranonte tendencën e saj ideopolitike, në favor të platformës filozofiko-estetike të saj për vënien e artit "në shërbim të politikës së partisë, të pushtetit të proletariatit dhe masave të gjera të popullit", të mbrojtur mirë-keq, ndonjëherë po nga ata teoricienë që sot e luftojnë, cila ishte platforma e letërsisë dhe arteve të "disidencës letrare" (përveç ndonjë "letre të hapur" të S. Malëshovës, M. Myftiut dhe K. Trebeshinës) dhe, më kryesorja, cilat qenë rezultatet e saj konkrete në krijimtarinë letrare që sot t’ia kundërvëmë nivelit të procesit të zhvillimit letrar të arritur në tërësi nga shkrimi shqip i letrave? Shpjegimet dhe konkluzionet për probleme të tilla ende mbeten të padefinuara në rrafshin e argumentimit analitik të shkencës së letërsisë, se në rrafshin e argumentimit ideopolitik, ndoshta ka aty-këtu dhe më shumë mllef.
Nga ana tjetër, në letërsinë shqiptare deri në fund të viteve ‘90, në krijimtarinë e autorëve më të mirë brenda kufijve (edhe të atyre që nuk rezultuan si disidentë), të mos flasin për letërsinë që shkruhej në Kosovë, shqipja në vetvete arriti t’i përpunonte mjetet gjuhësore e stilistike të një gjuhe moderne me kontributin e tërë brezave krijues, të paktën që nga Rilindja e këtej, brenda dhe jashtë kufijve, në më shumë se një shekull jetë aktive të fjalës artistike. Diku-diku pranohet se gjuha e letërsisë shqiptare, që në fund të viteve ’80, e kishte arritur stadin e përdorimit si një gjuhë sintetike moderne, brenda përvijimit tërësor të tablosë stilistike të shqipes në të gjitha nivelet, por kjo nuk do të thotë se pranuam që letërsia shqipe eci në një hap me novitetet e mëdha filozofiko-estetike e të teknikave të shkrimit të quajtura moderne a moderniste.
Në këtë pikë është pohuar, nga kritika e pas ’90-ës, prania e ndikimeve, shfrytëzimi i elementeve të veçanta të mënyrës së ligjërimit, teknikave e mjeteve që ngrihen mbi koncepsione moderniste për fjalën dhe aktin krijues, por gjithnjë si asimilime brenda specifikave të ngushticës ideologjike e politike të metodës zotëruese dhe forcës së origjinalitetit të autorëve më potencialë. Brenda këtyre konteksteve, simbolika dhe alegoria shumështresëshe e veprave mbarti dhe mbart gati me të njëjtën peshë emocionale mesazhet e kohës kur u shkruan dhe mesazhe për kohëra të tjera, pa arritur te hermetizmi apo errësimi eliptik i strukturës së tekstit letrar apo "përmbysja" e poetikave, që të kërkonte madje edhe një lloj të ri leximi dhe lexuesi. Modelit folklorik të ligjërimit (për pasojë, edhe të leximit, i tipit tradicional, kryesisht emfatik e deklamativ), pasojë e një jetësimi shumëshekullor kryesisht oral, krijuar e ngulitur nga folklori, nuk iu largua përgjithësisht as Rilindja e letërsia e gjysmës së parë të shekullit XX, deri në vitet ’50 e pak më tej, me përjashtime e thyerje fatlume në vitet ’20-‘30. Zhvillimet tërësore në prozë e poezi çuan te shija e një leximi të tipit intelektual, që mbështetej në aftësitë imagjinative e intuitive të lexuesit për shijimin "e brendshëm" të kuptimësive dhe kadencave melodike në poezi dhe tipet e rrëfimit e të strukturave kompozicionale në prozë.
Më të fuqishme u ndien thyerjet e ndikimet bashkëkohëse në letërsinë e shkruar në Kosovë që në vitet ’70-’80, ku liria, madje cytja drejt modernistes e perëndimores (veç modelet brenda kufijve të mos ndiqeshin) nuk fshihte dot mungesën e një lirie tjetër, jetike si ajri, rrezikun e zhbërjes kombëtare dhe parandjenjën e përplasjeve të ardhshme jo thjesht kulturore. Pa ngurruar mund të thuhet se letërsia e shkruar në Kosovë, pikërisht këtë llavë të nëndheshme, ka elementin e vet më të fuqishëm dhe, megjithë prirjen më të dukshme drejt modernistes, ndoqi (sidomos me përfshirjen në procesin e unifikimit të gjuhës standarde letrare dhe frymën kombëtare të mesazheve) të njëjtën rrjedhë zhvillimi me atë brenda kufijve, duke marrë e dhënë me intensitete të ndryshme në kohë në rrafshin gjuhësor e stilistik dhe atë të strukturave ideo-simbolike. Është interesante të vihet re edhe se si kornizat e njëjta (mbarëkombëtare) të socrealizmit dhe tendencat për tejkalimin apo anashkalimin e tyre dhanë rezultate të ndryshme në kontekste social-kulturore (ndoshta edhe për shkak të fasadave të ndryshme e të përkohshme social-politike) dukshëm të ndryshme brenda të njëjtit proces zhvillimi të gjuhës së letërsisë shqipe në të dy anët e kufirit, e cila, pranohet, e ruajti koherencën sa për hir të ligjësive të brendshme gjuhësore e stilistike, aq edhe si reaksion ndaj imponimit të faktorëve jashtëletrarë. Në këtë letërsi disidenca e vërtetë, pra, përsëri shfaqet jo në rrafshin estetik e të teknikave të shkrimit me socrealizmin jugosllav, që dhe ai, si politika e shtetit të vet, luante me sloganin e lirisë e të bashkëjetesës së kulturave të popujve (e të kujtohet maska në torbën e Rapsodit, te romani "Rrathë" i M. Camajt), por në pikëvështrime të ndryshme të konteksteve jashtëletrare.
Ngjan se letërsia shqiptare, ashtu si kombi i vet, duhet të zgjidhë më parë problematikën social-politike mbarëkombëtare, para se të ngrejë në nivelin e primatit çështjet specifike të estetikës së formave të shprehjes artistike. Ose këto mund të ecin paralelisht, por sidoqoftë, në të dyja rastet, shumëçka duhet rishikuar nga fillimi.
2
Në jetën e njeriut shpesh rrethanat vetjake dhe ato social-kulturore të kohës e vendit të tyre luajnë rolin e esencës që ngjyros tiparet dhe veçantinë e tipit. Thyerjet dhe traumat ose trysnia e vazhdueshme e gjendjes së pafavorshme për të shprehur vlerat e vetes, në varësi të karakteristikave psikike të individit, ndodh që t’i sfumojnë e degradojnë ato, por mund edhe t’i shpalosin më fuqishëm, te njerëzit e fortë, për të cilët nuk ekziston fjalia "s’e bëj dot". Është fat kur kjo forcë shpirtërore dhe e karakterit priret nga e mira dhe e bukura, ndryshe do të ishte një "anti" e pashërueshme urrejtjeje dhe agresiviteti, për të cilën nuk do të kishin kuptim fjalët "nder", "mirënjohje", "drejtësi" dhe "humanizëm". Të dyja këto derivate të psikikës nën presion, shoqëria shqiptare i ka njohur të manifestuara në forma nga më të ndryshmet e më të habitshmet etike dhe politike, por i ka njohur edhe në shprehjen nëpërmjet krijimtarisë artistike dhe, në të dyja rastet, pasojat janë reflektuar te vepra. Kjo ka dalluar krijuesin dhe letërsinë e vërtetë.
Shefki Hysa, si njeri dhe krijues, duket se e ka këtë fat, ai mbetet portreti i njeriut që beson deri në fund tek e mira dhe e bukura e sidomos te vetja.
Janë të njohur vepra dhe autorë botërorë shumë të suksesshëm që, në perspektivën e filozofisë së "të përjashtuarve" nga rrethi social i vlerave dhe pabarazia e shpërndarjes së prodhimtarisë mendore e materiale të saj, afirmojnë disa "anti-parime" morale dhe estetike (juridike etj., etj.), si sfidë ndaj hipokrizisë së një shoqërie ose të shoqërisë në përgjithësi. Në këto raste mund të flitet për një "antiestetikë", e cila në themel mbështetet në të njëjtin truall të thelbit njerëzor të së drejtës dhe lirisë, në prirjen kah e mira dhe e bukura. Ndryshon vetëm pika e nisjes, si në një univers paralel, me idealin e ndreqjes së asaj që është ndërtuar keq që në zanafillë. Kjo "disidencë" sociale dhe estetike ngre në sipërfaqe mjerimin e nëndheshëm të basifondeve, që konteston shkëlqimin e arritjeve me polarizimin ekstrem në rrafsh global dhe ka realizime befasuese në planin estetik dhe artistik.
Duket se edhe krijimtaria tregimtare e Shefki Hysës nuk bën përjashtim nga këto tipare, të cilat e përcaktojnë në pjesën më të madhe prozën shqiptare të shekullit që shkoi si realiste, me tendencën për të shfrytëzuar teknika shkrimi, konceptime bashkëkohëse të kohës dhe hapësirës apo në ndërtimin e personazhit, me nuancat e konceptit të absurdit ose me përdorimin e alegorisë, të së magjishmes, së mrekullueshmes dhe fantastikes së përrallës.
Kjo padyshim është vlerë.
3
Tematikisht krijimtaria tregimtare e Shefki Hysës priret nga e sotmja, madje duke e sjellë edhe të shkuarën nëpërmjet retrospektivës në funksion të saj. Personazhet e tregimeve të tij shpesh ngjajnë si të ndërtuara me një bollëk detajesh autobiografike. Ai ka gjetur këndin e vet të shikimit: njeriu nën presionin e shtetit totalitar, por edhe cmirës, lakmisë, vanitetit, mediokritetit dhe hipokrizisë njerëzore, të cilat i mbijetojnë çdo sistemi politik si mikrobet temperaturës zero. Është shumë interesante të vëresh se si në çdo paragraf pohohet me forcë të çuditshme ekzistenca e vlerave të njeriut, mirësia e tij e brendshme, guximi dhe pathyeshmëria e besimit te vetja. Të gjitha personazhet kalojnë çaste traumatike, gati të humbasin në mjegullën e dobësisë e dëshpërimit nga goditjet e fatit e pabesisë njerëzore apo nga boshatisja e brendshme, si mungesë e idealeve të bukura, por autori nuk pranon që hija e pesimizmit ta ndjekë lexuesin pasi mbaron tregimi. Optimist i pandreqshëm, ai gjen mënyrën për ta nxjerrë heroin e vet nga situata e errët: herë me simbolikën e kthjelltësisë së ajrit në majën e shenjtëruar të Tomorrit ("Magjia"), herë nga mirësia e një njeriu të pabujshëm që di të "zbusë përbindëshat" ("Zbutësi i përbindëshit"), herë nga magjia e dashurisë dhe e bukurisë ("Buzëqeshja", "E panjohura"), mjaft herë të tjera për hir të artit, punës dhe shpirtit krijues ("Ëndërrimtarja") dhe sidomos, në ato krijime që lidhen me çamët e Çamërinë, nën dallgën e dhimbjes dhe të mallit për dheun e tyre.
Gjuha e thekur alegorike dhe ironike e shfrytëzon hiperbolën dhe kontrastin në mënyrë të përhershme, pa u ikur referencave me mjedise, tipa e ngjarje konkrete te realitetit shqiptar. Në tregimin shumë të realizuar "Gomarët" satira ndërthur problematikën sociale me ato të raporteve të individit me shtetin, të luftës së përjetshme mes aftësisë dhe paaftësisë, sikur të kujton satirat e Fishtës, një paralele jo aq e largët e motivit të dallimit mes patriotit dhe pseudopatriotit, intelektualit dhe pseudointelektualit. Hiperbola dhe alegoria këtu mbështetet në detaje reale, që çuditërisht (jo dhe aq "çuditërisht" në Shqipërinë tonë, për fat të keq) nuk tingëllojnë të trilluara dhe ngrihen natyrshëm në nivelin e groteskes (komikja e përzjerë me të frikshmen, paradoksalen dhe të neveritshmen), pa dalë megjithatë nga natyra moralizuese e fabulës, sepse tregimi në themel është një gërshetim i tipareve të fabulës me tregimin realist. Zgjidhja (një rastësi më tepër se në logjikën e tipit) synon ta bëjë më komplekse, figurën e "Luanit plak" (ish-presidenti), pa i shpëtuar një lloj skeme kompromisi. Po edhe kjo është brenda natyrës së tregimeve të tjera të autorit: nuk do ta shtyjë hidhësirën deri në skaj, me gjithë ambiguitetin e natyrës së lojës në oborrin e pushtetit, gjithsesi realiste, do të thotë: që s’ngre iluzione false për humanizmin ose drejtësinë e kulluar. Kur e mbaron së lexuari, ke ndjesinë se autori ka thurur një parabolë alegorike, e cila, në mos tjetër, të bën të kthjellët e skeptik ndaj idoleve të rreme.
Në të njëjtën linjë tematike dhe me vlerësimin satirik të situatave dhe tipave socialë vjen tregimi "Kryeplaku", i ndërtuar me mjetet e groteskut dhe hiperbolës, ku ndërthuren disa plane tematike dhe tipologji karakteresh (tipi i pushtetarit të vogël, i cili të kujton "Bretkosën që u bë ka" dhe përfaqësuesen e mafias ekonomike që kërkon tani të zërë kryet e vendit edhe në politikë), duke i vendosur në situata të cilat i thërrmojnë jo nga ndonjë faktor kontrastues (dërrmues) jashtë botës së tyre, por pikërisht nga e keqja që mbartin me zullumin e pangopësisë dhe degradimin moral të llumit që pasurohet papritur. Në këto lloje tregimesh e keqja vihet që në fillim në plan zhvlerësues, me perspektivë mohuese, duke e vënë në teh të së qeshurës asgjësuese, pa e fshehur dot një dëshpërim të thellë e të mezidukshëm.
Mjaft tregime që prekin sfera të moralit të kohës ndërtohen si rrëfime realiste shumë të ndjera, me struktura të larmishme kompozicionale. Autori shfaq një aftësi të habitshme vëzhguese ndaj njeriut dhe dukurive sociale, prej këtej tregimet kanë detaje, hollësira e fakte pa fund, krejt tipike, të përdorura me mprehtësi, me të cilat krijon karakteret vanitoze dhe ambicioze, mendësinë tipike të kohës për fitime të shpejta dhe abuzive, të pasivitetit dhe ëndërrimit me sy hapur, dramën e të ndershmit të varfër, shfrytëzimin e paskrupullt e të pafre të pushtetit etj.
Ashtu si në librat e tjera me tregime të autorit, problematika sociale aktuale zë një vend të rëndësishëm, gjë që e dallon nga mjaft krijues që i shmangen asaj, duke mos arritur të përballojnë trysninë emocionale të faktit të përditshëm, i cili, për t’u kthyer në fakt artistik, kërkon aftësi të veçantë depërtuese në kryqëzimin e faktorëve të shumtë që e shkaktojnë dhe, njëkohësisht, "shkëputjen" figurative ndaj tyre. Këtë guxim krijues autori Shefki Hysa e gjen në vetvete, falë aftësisë së vëzhgimit të mprehtë dhe qëmtimit të realitetit përqark. Është e kuptueshme se hapi i dytë dhe më i rëndësishëm është gjetja e formës në të cilën do të shfrytëzohet fakti si i tillë, sepse nuk mjafton tregimi i tyre në vijën reale të rrjedhës së kohës. Në një vepër të vërtetë artistike nuk mjafton të kesh fakte të fuqishme, ato duhet të jenë edhe domethënëse artistikisht (vepron ligji i seleksionimit dhe kombinimit) domethënë ato kthehen në mjete, jo në qëllim në vetvete për t’i shpallur; ato duhet të krijojnë një sistem unik mjetesh shprehëse në nivele të ndryshme kuptimore dhe figurative, që thellohen në nëntekst me anë të analogjisë, paralelizmit, kontrastit etj. Koha reale përthyhet në plane "virtuale" kohësh që e nxjerrin nga graviteti i rrjedhës së saj objektive gjatë rrëfimit, duke i dhënë atij gjerësi, universalitet dhe natyrshmëri, i kthen figurat (tipat, fatet njerëzore, personazhet) në përftesa simbolike, alegorike dhe metaforike; pra vetë koha artistike bëhet pjesë e shprehimësisë, si një nga mënyrat që e shpëton zërin autorial nga tendencioziteti i hapur. Shefki Hysa arrin shpesh të dalë nga shtrëngesa e faktit si të tillë dhe e kohës reale në rrjedhën e saj. Kjo ndodh në tregimet më të mira, ato të cilat që nisje janë ngritur mbi të menduarit e figurshëm dhe që nuk e thyejnë këtë linjë gjatë rrëfimit. Ndonjëherë, nga pasuria e materialit që ka në vetëdijën e vet qytetare dhe dëshira për të derdhur sa më shumë informacion te lexuesi, harrohet se gjatë shkrimit duhet të zotërojë vetëdija e krijuesit, që peshon rreptësisht çdo fjalë e sekuencë, zot dhe adhurues sa i së vërtetës, aq edhe i harmonisë së përsosur, pra i masës. Kjo nis që tek fraza, paragrafi dhe tërë ngrehina e tekstit letrar. Në tregimin "Sida", që e gjejmë edhe në librin "Rrëfimet e një hajduti", fakti i molepsjes së njeriut shqiptar me sëmundjen e shekullit është shfrytëzuar mrekullisht, si në një lojë të ankthshme, për të nxjerrë në plan të parë shëmti të tjera të marrëdhënieve njerëzore, po aq të tmerrshme dhe shkatërruese sa SIDA, pa të dhënë mundësi të lehtësohesh nga drithërima për asnjërën prej tyre. Aty nuk ka ngjarje në kuptimin klasik ose ngjarja në vetvete nuk ka potencial të mbajë në këmbë, ashtu siç është dhënë, çastin e ngarkesës emocionale që pëson rrëfyesi. Janë me qindra ngjarje të tilla që i dëgjojmë përditë (një shef maniak që heq nga puna vartësen, nëse nuk përshtatet me kërkesat e tij). Trysnia e dendurisë së fakteve, mjerisht edhe më të rënda, nuk të lë vend për reaksion emocional dhe aq më pak krijues. Autori ka zgjedhur të merret jo me faktin, por me përjetimin e tij dhe jo nga pikëvështrimi i vajzës, por i gazetarit. Kjo i ka dhënë dorë të merret jo me përshkrimin e drejtpërdrejtë të ngjarjes, por me brendësinë e gazetarit-rrëfimtar, duke e ngritur ngjarjen në nivelin ideosimbolik me një gjetje (njolla në qafën e vajzës, që ai dyshon se është shenjë e sidës, po mund të jetë edhe krejt tjetër) që i jep thellësi edhe nëntekstit, edhe figurës.
Sado që shfrytëzon gjerësisht mjetet e së mrekullueshmes, fantastikes dhe magjikes, tregimet e Shefki Hysës mbeten realiste edhe për hir të shijeve dhe koncepteve që ai ka për të bukurën dhe artin. Në tregimin "Mrekullia e rreme" figura e dashurisë dhe ajo e artistit (punëtorit të fjalës) ndahen nga një fill i hollë, madje zëvendësojnë alegorikisht njëra-tjetrën si vlera njerëzore dhe kuptim jete. Me mjetet e përrallës ai sjell e vë përballë dy lloje bukurish, njëlloj trullosëse, si e Bukura e Dheut dhe "paja" e saj, biblioteka e dijeve, libri, letërsia, përkundër lirisë për t’u shërbyer njerëzve me artin dhe dijet. Gjendja e ëndrrës, kllapisë apo "shokut" psiko-emocional shpesh janë vetëm mjete për të krijuar kontrastin mes ëndrrës dhe realitetit, për të shpalosur cytjen drejt së pamundurës, por jo për të dhënë dilema ekzistenciale nëpërmjet zbulimin intuitiv të thyerjeve e pragjeve psikike me bazë instiktet dhe komplekset tragjike të individit, të ndrydhura nën peshën e dhunimit prej moralit e normave të shoqërisë që deformojnë unin e tij, si te shkrimtarët modernistë. Sado absurde të tingëllojnë situatat në të cilat vihet personazhi, përshkrimi i botës dhe mjedisit mbeten realist dhe absurdi u takon paradokseve të fatit jo konceptimit të figurës dhe, aq më pak, mënyrës me të cilën përdoret fjala gjatë rrëfimit.
Siç është e kuptueshme, një nga motivet më të dhimbshme dhe më të parapëlqyera është ai që lidhet më origjinën e ligjërimeve të mallit dhe krenarisë çame. Në mjaft raste edhe personazhet autori nuk ngurron t’i identifikojë si "një atdhetar çam", "burrat e Çamërisë", "një poet çam" etj. Me këtë identitet mjediset, shqetësimet, tipat dhe vlera autentike shkojnë drejt përgjithësimit. Në tregimin "Xhemili", poeti çam "shumëzohet" në dhjetëra fate njerëzish të varfër që përfundojnë tragjikisht, duke e bërë edhe më të thekshme thirrjen për humanizëm, sepse është fjala për një poet.
Si përfundim, duhet theksuar se shkrimtari Shefki Hysa është një zë që rreket, me pikësynim të qartë artistik, të jetë i barabartë me veten, çka do të thotë se ai po ecën me konsekuencë në rrugën e ravizimit të profilit të vet si krijues i mirëfilltë.
NATASHA LUSHAJ
Ligjërime të krenarisë shqiptare
1.
Opinionet e studimeve dhe të kritikës shqiptare për letërsinë "e ndaluar" të gjysmëshekullit që shkoi, për nga kriteret dhe metodat e analizës, në përcaktimet dhe konkluzionet, kanë mbetur në të njëjtin nivel të "paraerës" së sistemit bashkëkohor të vlerësimeve kritike për letërsinë. Edhe vlerat e pretenduara të autorëve dhe veprave të socrealizmit, shpesh me terminologji të pandryshuar, veç janë futur në thonjëza për t’u distancuar politikisht, janë ngritur në katror me një minus ironik (hiperbolë e përmbysur) dhe pas barazimit automatikisht është shkruar: ± zero. Të mbetura pa fjalën bindëse të mendimit shkencor, ato më shumë çorientojnë se ndihmojnë në kapërcimin e tranzicionit të stërzgjatur të studimeve tona për letërsinë.
Mbetet ende pa përgjigje pyetja se ç’rrjedhë do të kishte marrë letërsia shqipe, për shembull, pa atë ndërprerje të ashpër të mesviteve ’70, ashtu si dhe enigma e drejtimit estetik apo të nivelit që do të kishte arritur krijimtaria e autorëve, të cilëve iu pre në mes mundësia e zhvillimit të plotë të talentit të tyre. Botimet e këtyre 10-12 viteve të fundit, sidomos i asaj që është quajtur "letërsia e ndaluar", nuk e kanë ndryshuar opinionin e studiuesve për prirjet, tiparet e veçanësitë e letërsisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX në tërësi; zërat madhorë kanë mbetur po ata. Është konstatuar se "disidenca letrare" nuk arriti të përvijonte as profile origjinale dhe as grupime që të ndiqnin rrjedhat e rrymave estetike, të teknikave e, natyrisht, zhanret bashkëkohore (me ndonjë përjashtim xixëllues, kapriçioz dhe ende i paeksploruar tërësisht si Trebeshina, sikur vetëm ai!), duke arritur maksimumi deri te thjesht ndikimet ose imitimi, pa folur për platforma teorike filozofike dhe estetike. Është, si të thuash, se e vetmja disidencë letrare e socrealizmit ishte e natyrës ideopolitike. Në dukje, një paradoks.
Por nëse letërsia e socializmit e pranonte tendencën e saj ideopolitike, në favor të platformës filozofiko-estetike të saj për vënien e artit "në shërbim të politikës së partisë, të pushtetit të proletariatit dhe masave të gjera të popullit", të mbrojtur mirë-keq, ndonjëherë po nga ata teoricienë që sot e luftojnë, cila ishte platforma e letërsisë dhe arteve të "disidencës letrare" (përveç ndonjë "letre të hapur" të S. Malëshovës, M. Myftiut dhe K. Trebeshinës) dhe, më kryesorja, cilat qenë rezultatet e saj konkrete në krijimtarinë letrare që sot t’ia kundërvëmë nivelit të procesit të zhvillimit letrar të arritur në tërësi nga shkrimi shqip i letrave? Shpjegimet dhe konkluzionet për probleme të tilla ende mbeten të padefinuara në rrafshin e argumentimit analitik të shkencës së letërsisë, se në rrafshin e argumentimit ideopolitik, ndoshta ka aty-këtu dhe më shumë mllef.
Nga ana tjetër, në letërsinë shqiptare deri në fund të viteve ‘90, në krijimtarinë e autorëve më të mirë brenda kufijve (edhe të atyre që nuk rezultuan si disidentë), të mos flasin për letërsinë që shkruhej në Kosovë, shqipja në vetvete arriti t’i përpunonte mjetet gjuhësore e stilistike të një gjuhe moderne me kontributin e tërë brezave krijues, të paktën që nga Rilindja e këtej, brenda dhe jashtë kufijve, në më shumë se një shekull jetë aktive të fjalës artistike. Diku-diku pranohet se gjuha e letërsisë shqiptare, që në fund të viteve ’80, e kishte arritur stadin e përdorimit si një gjuhë sintetike moderne, brenda përvijimit tërësor të tablosë stilistike të shqipes në të gjitha nivelet, por kjo nuk do të thotë se pranuam që letërsia shqipe eci në një hap me novitetet e mëdha filozofiko-estetike e të teknikave të shkrimit të quajtura moderne a moderniste.
Në këtë pikë është pohuar, nga kritika e pas ’90-ës, prania e ndikimeve, shfrytëzimi i elementeve të veçanta të mënyrës së ligjërimit, teknikave e mjeteve që ngrihen mbi koncepsione moderniste për fjalën dhe aktin krijues, por gjithnjë si asimilime brenda specifikave të ngushticës ideologjike e politike të metodës zotëruese dhe forcës së origjinalitetit të autorëve më potencialë. Brenda këtyre konteksteve, simbolika dhe alegoria shumështresëshe e veprave mbarti dhe mbart gati me të njëjtën peshë emocionale mesazhet e kohës kur u shkruan dhe mesazhe për kohëra të tjera, pa arritur te hermetizmi apo errësimi eliptik i strukturës së tekstit letrar apo "përmbysja" e poetikave, që të kërkonte madje edhe një lloj të ri leximi dhe lexuesi. Modelit folklorik të ligjërimit (për pasojë, edhe të leximit, i tipit tradicional, kryesisht emfatik e deklamativ), pasojë e një jetësimi shumëshekullor kryesisht oral, krijuar e ngulitur nga folklori, nuk iu largua përgjithësisht as Rilindja e letërsia e gjysmës së parë të shekullit XX, deri në vitet ’50 e pak më tej, me përjashtime e thyerje fatlume në vitet ’20-‘30. Zhvillimet tërësore në prozë e poezi çuan te shija e një leximi të tipit intelektual, që mbështetej në aftësitë imagjinative e intuitive të lexuesit për shijimin "e brendshëm" të kuptimësive dhe kadencave melodike në poezi dhe tipet e rrëfimit e të strukturave kompozicionale në prozë.
Më të fuqishme u ndien thyerjet e ndikimet bashkëkohëse në letërsinë e shkruar në Kosovë që në vitet ’70-’80, ku liria, madje cytja drejt modernistes e perëndimores (veç modelet brenda kufijve të mos ndiqeshin) nuk fshihte dot mungesën e një lirie tjetër, jetike si ajri, rrezikun e zhbërjes kombëtare dhe parandjenjën e përplasjeve të ardhshme jo thjesht kulturore. Pa ngurruar mund të thuhet se letërsia e shkruar në Kosovë, pikërisht këtë llavë të nëndheshme, ka elementin e vet më të fuqishëm dhe, megjithë prirjen më të dukshme drejt modernistes, ndoqi (sidomos me përfshirjen në procesin e unifikimit të gjuhës standarde letrare dhe frymën kombëtare të mesazheve) të njëjtën rrjedhë zhvillimi me atë brenda kufijve, duke marrë e dhënë me intensitete të ndryshme në kohë në rrafshin gjuhësor e stilistik dhe atë të strukturave ideo-simbolike. Është interesante të vihet re edhe se si kornizat e njëjta (mbarëkombëtare) të socrealizmit dhe tendencat për tejkalimin apo anashkalimin e tyre dhanë rezultate të ndryshme në kontekste social-kulturore (ndoshta edhe për shkak të fasadave të ndryshme e të përkohshme social-politike) dukshëm të ndryshme brenda të njëjtit proces zhvillimi të gjuhës së letërsisë shqipe në të dy anët e kufirit, e cila, pranohet, e ruajti koherencën sa për hir të ligjësive të brendshme gjuhësore e stilistike, aq edhe si reaksion ndaj imponimit të faktorëve jashtëletrarë. Në këtë letërsi disidenca e vërtetë, pra, përsëri shfaqet jo në rrafshin estetik e të teknikave të shkrimit me socrealizmin jugosllav, që dhe ai, si politika e shtetit të vet, luante me sloganin e lirisë e të bashkëjetesës së kulturave të popujve (e të kujtohet maska në torbën e Rapsodit, te romani "Rrathë" i M. Camajt), por në pikëvështrime të ndryshme të konteksteve jashtëletrare.
Ngjan se letërsia shqiptare, ashtu si kombi i vet, duhet të zgjidhë më parë problematikën social-politike mbarëkombëtare, para se të ngrejë në nivelin e primatit çështjet specifike të estetikës së formave të shprehjes artistike. Ose këto mund të ecin paralelisht, por sidoqoftë, në të dyja rastet, shumëçka duhet rishikuar nga fillimi.
2
Në jetën e njeriut shpesh rrethanat vetjake dhe ato social-kulturore të kohës e vendit të tyre luajnë rolin e esencës që ngjyros tiparet dhe veçantinë e tipit. Thyerjet dhe traumat ose trysnia e vazhdueshme e gjendjes së pafavorshme për të shprehur vlerat e vetes, në varësi të karakteristikave psikike të individit, ndodh që t’i sfumojnë e degradojnë ato, por mund edhe t’i shpalosin më fuqishëm, te njerëzit e fortë, për të cilët nuk ekziston fjalia "s’e bëj dot". Është fat kur kjo forcë shpirtërore dhe e karakterit priret nga e mira dhe e bukura, ndryshe do të ishte një "anti" e pashërueshme urrejtjeje dhe agresiviteti, për të cilën nuk do të kishin kuptim fjalët "nder", "mirënjohje", "drejtësi" dhe "humanizëm". Të dyja këto derivate të psikikës nën presion, shoqëria shqiptare i ka njohur të manifestuara në forma nga më të ndryshmet e më të habitshmet etike dhe politike, por i ka njohur edhe në shprehjen nëpërmjet krijimtarisë artistike dhe, në të dyja rastet, pasojat janë reflektuar te vepra. Kjo ka dalluar krijuesin dhe letërsinë e vërtetë.
Shefki Hysa, si njeri dhe krijues, duket se e ka këtë fat, ai mbetet portreti i njeriut që beson deri në fund tek e mira dhe e bukura e sidomos te vetja.
Janë të njohur vepra dhe autorë botërorë shumë të suksesshëm që, në perspektivën e filozofisë së "të përjashtuarve" nga rrethi social i vlerave dhe pabarazia e shpërndarjes së prodhimtarisë mendore e materiale të saj, afirmojnë disa "anti-parime" morale dhe estetike (juridike etj., etj.), si sfidë ndaj hipokrizisë së një shoqërie ose të shoqërisë në përgjithësi. Në këto raste mund të flitet për një "antiestetikë", e cila në themel mbështetet në të njëjtin truall të thelbit njerëzor të së drejtës dhe lirisë, në prirjen kah e mira dhe e bukura. Ndryshon vetëm pika e nisjes, si në një univers paralel, me idealin e ndreqjes së asaj që është ndërtuar keq që në zanafillë. Kjo "disidencë" sociale dhe estetike ngre në sipërfaqe mjerimin e nëndheshëm të basifondeve, që konteston shkëlqimin e arritjeve me polarizimin ekstrem në rrafsh global dhe ka realizime befasuese në planin estetik dhe artistik.
Duket se edhe krijimtaria tregimtare e Shefki Hysës nuk bën përjashtim nga këto tipare, të cilat e përcaktojnë në pjesën më të madhe prozën shqiptare të shekullit që shkoi si realiste, me tendencën për të shfrytëzuar teknika shkrimi, konceptime bashkëkohëse të kohës dhe hapësirës apo në ndërtimin e personazhit, me nuancat e konceptit të absurdit ose me përdorimin e alegorisë, të së magjishmes, së mrekullueshmes dhe fantastikes së përrallës.
Kjo padyshim është vlerë.
3
Tematikisht krijimtaria tregimtare e Shefki Hysës priret nga e sotmja, madje duke e sjellë edhe të shkuarën nëpërmjet retrospektivës në funksion të saj. Personazhet e tregimeve të tij shpesh ngjajnë si të ndërtuara me një bollëk detajesh autobiografike. Ai ka gjetur këndin e vet të shikimit: njeriu nën presionin e shtetit totalitar, por edhe cmirës, lakmisë, vanitetit, mediokritetit dhe hipokrizisë njerëzore, të cilat i mbijetojnë çdo sistemi politik si mikrobet temperaturës zero. Është shumë interesante të vëresh se si në çdo paragraf pohohet me forcë të çuditshme ekzistenca e vlerave të njeriut, mirësia e tij e brendshme, guximi dhe pathyeshmëria e besimit te vetja. Të gjitha personazhet kalojnë çaste traumatike, gati të humbasin në mjegullën e dobësisë e dëshpërimit nga goditjet e fatit e pabesisë njerëzore apo nga boshatisja e brendshme, si mungesë e idealeve të bukura, por autori nuk pranon që hija e pesimizmit ta ndjekë lexuesin pasi mbaron tregimi. Optimist i pandreqshëm, ai gjen mënyrën për ta nxjerrë heroin e vet nga situata e errët: herë me simbolikën e kthjelltësisë së ajrit në majën e shenjtëruar të Tomorrit ("Magjia"), herë nga mirësia e një njeriu të pabujshëm që di të "zbusë përbindëshat" ("Zbutësi i përbindëshit"), herë nga magjia e dashurisë dhe e bukurisë ("Buzëqeshja", "E panjohura"), mjaft herë të tjera për hir të artit, punës dhe shpirtit krijues ("Ëndërrimtarja") dhe sidomos, në ato krijime që lidhen me çamët e Çamërinë, nën dallgën e dhimbjes dhe të mallit për dheun e tyre.
Gjuha e thekur alegorike dhe ironike e shfrytëzon hiperbolën dhe kontrastin në mënyrë të përhershme, pa u ikur referencave me mjedise, tipa e ngjarje konkrete te realitetit shqiptar. Në tregimin shumë të realizuar "Gomarët" satira ndërthur problematikën sociale me ato të raporteve të individit me shtetin, të luftës së përjetshme mes aftësisë dhe paaftësisë, sikur të kujton satirat e Fishtës, një paralele jo aq e largët e motivit të dallimit mes patriotit dhe pseudopatriotit, intelektualit dhe pseudointelektualit. Hiperbola dhe alegoria këtu mbështetet në detaje reale, që çuditërisht (jo dhe aq "çuditërisht" në Shqipërinë tonë, për fat të keq) nuk tingëllojnë të trilluara dhe ngrihen natyrshëm në nivelin e groteskes (komikja e përzjerë me të frikshmen, paradoksalen dhe të neveritshmen), pa dalë megjithatë nga natyra moralizuese e fabulës, sepse tregimi në themel është një gërshetim i tipareve të fabulës me tregimin realist. Zgjidhja (një rastësi më tepër se në logjikën e tipit) synon ta bëjë më komplekse, figurën e "Luanit plak" (ish-presidenti), pa i shpëtuar një lloj skeme kompromisi. Po edhe kjo është brenda natyrës së tregimeve të tjera të autorit: nuk do ta shtyjë hidhësirën deri në skaj, me gjithë ambiguitetin e natyrës së lojës në oborrin e pushtetit, gjithsesi realiste, do të thotë: që s’ngre iluzione false për humanizmin ose drejtësinë e kulluar. Kur e mbaron së lexuari, ke ndjesinë se autori ka thurur një parabolë alegorike, e cila, në mos tjetër, të bën të kthjellët e skeptik ndaj idoleve të rreme.
Në të njëjtën linjë tematike dhe me vlerësimin satirik të situatave dhe tipave socialë vjen tregimi "Kryeplaku", i ndërtuar me mjetet e groteskut dhe hiperbolës, ku ndërthuren disa plane tematike dhe tipologji karakteresh (tipi i pushtetarit të vogël, i cili të kujton "Bretkosën që u bë ka" dhe përfaqësuesen e mafias ekonomike që kërkon tani të zërë kryet e vendit edhe në politikë), duke i vendosur në situata të cilat i thërrmojnë jo nga ndonjë faktor kontrastues (dërrmues) jashtë botës së tyre, por pikërisht nga e keqja që mbartin me zullumin e pangopësisë dhe degradimin moral të llumit që pasurohet papritur. Në këto lloje tregimesh e keqja vihet që në fillim në plan zhvlerësues, me perspektivë mohuese, duke e vënë në teh të së qeshurës asgjësuese, pa e fshehur dot një dëshpërim të thellë e të mezidukshëm.
Mjaft tregime që prekin sfera të moralit të kohës ndërtohen si rrëfime realiste shumë të ndjera, me struktura të larmishme kompozicionale. Autori shfaq një aftësi të habitshme vëzhguese ndaj njeriut dhe dukurive sociale, prej këtej tregimet kanë detaje, hollësira e fakte pa fund, krejt tipike, të përdorura me mprehtësi, me të cilat krijon karakteret vanitoze dhe ambicioze, mendësinë tipike të kohës për fitime të shpejta dhe abuzive, të pasivitetit dhe ëndërrimit me sy hapur, dramën e të ndershmit të varfër, shfrytëzimin e paskrupullt e të pafre të pushtetit etj.
Ashtu si në librat e tjera me tregime të autorit, problematika sociale aktuale zë një vend të rëndësishëm, gjë që e dallon nga mjaft krijues që i shmangen asaj, duke mos arritur të përballojnë trysninë emocionale të faktit të përditshëm, i cili, për t’u kthyer në fakt artistik, kërkon aftësi të veçantë depërtuese në kryqëzimin e faktorëve të shumtë që e shkaktojnë dhe, njëkohësisht, "shkëputjen" figurative ndaj tyre. Këtë guxim krijues autori Shefki Hysa e gjen në vetvete, falë aftësisë së vëzhgimit të mprehtë dhe qëmtimit të realitetit përqark. Është e kuptueshme se hapi i dytë dhe më i rëndësishëm është gjetja e formës në të cilën do të shfrytëzohet fakti si i tillë, sepse nuk mjafton tregimi i tyre në vijën reale të rrjedhës së kohës. Në një vepër të vërtetë artistike nuk mjafton të kesh fakte të fuqishme, ato duhet të jenë edhe domethënëse artistikisht (vepron ligji i seleksionimit dhe kombinimit) domethënë ato kthehen në mjete, jo në qëllim në vetvete për t’i shpallur; ato duhet të krijojnë një sistem unik mjetesh shprehëse në nivele të ndryshme kuptimore dhe figurative, që thellohen në nëntekst me anë të analogjisë, paralelizmit, kontrastit etj. Koha reale përthyhet në plane "virtuale" kohësh që e nxjerrin nga graviteti i rrjedhës së saj objektive gjatë rrëfimit, duke i dhënë atij gjerësi, universalitet dhe natyrshmëri, i kthen figurat (tipat, fatet njerëzore, personazhet) në përftesa simbolike, alegorike dhe metaforike; pra vetë koha artistike bëhet pjesë e shprehimësisë, si një nga mënyrat që e shpëton zërin autorial nga tendencioziteti i hapur. Shefki Hysa arrin shpesh të dalë nga shtrëngesa e faktit si të tillë dhe e kohës reale në rrjedhën e saj. Kjo ndodh në tregimet më të mira, ato të cilat që nisje janë ngritur mbi të menduarit e figurshëm dhe që nuk e thyejnë këtë linjë gjatë rrëfimit. Ndonjëherë, nga pasuria e materialit që ka në vetëdijën e vet qytetare dhe dëshira për të derdhur sa më shumë informacion te lexuesi, harrohet se gjatë shkrimit duhet të zotërojë vetëdija e krijuesit, që peshon rreptësisht çdo fjalë e sekuencë, zot dhe adhurues sa i së vërtetës, aq edhe i harmonisë së përsosur, pra i masës. Kjo nis që tek fraza, paragrafi dhe tërë ngrehina e tekstit letrar. Në tregimin "Sida", që e gjejmë edhe në librin "Rrëfimet e një hajduti", fakti i molepsjes së njeriut shqiptar me sëmundjen e shekullit është shfrytëzuar mrekullisht, si në një lojë të ankthshme, për të nxjerrë në plan të parë shëmti të tjera të marrëdhënieve njerëzore, po aq të tmerrshme dhe shkatërruese sa SIDA, pa të dhënë mundësi të lehtësohesh nga drithërima për asnjërën prej tyre. Aty nuk ka ngjarje në kuptimin klasik ose ngjarja në vetvete nuk ka potencial të mbajë në këmbë, ashtu siç është dhënë, çastin e ngarkesës emocionale që pëson rrëfyesi. Janë me qindra ngjarje të tilla që i dëgjojmë përditë (një shef maniak që heq nga puna vartësen, nëse nuk përshtatet me kërkesat e tij). Trysnia e dendurisë së fakteve, mjerisht edhe më të rënda, nuk të lë vend për reaksion emocional dhe aq më pak krijues. Autori ka zgjedhur të merret jo me faktin, por me përjetimin e tij dhe jo nga pikëvështrimi i vajzës, por i gazetarit. Kjo i ka dhënë dorë të merret jo me përshkrimin e drejtpërdrejtë të ngjarjes, por me brendësinë e gazetarit-rrëfimtar, duke e ngritur ngjarjen në nivelin ideosimbolik me një gjetje (njolla në qafën e vajzës, që ai dyshon se është shenjë e sidës, po mund të jetë edhe krejt tjetër) që i jep thellësi edhe nëntekstit, edhe figurës.
Sado që shfrytëzon gjerësisht mjetet e së mrekullueshmes, fantastikes dhe magjikes, tregimet e Shefki Hysës mbeten realiste edhe për hir të shijeve dhe koncepteve që ai ka për të bukurën dhe artin. Në tregimin "Mrekullia e rreme" figura e dashurisë dhe ajo e artistit (punëtorit të fjalës) ndahen nga një fill i hollë, madje zëvendësojnë alegorikisht njëra-tjetrën si vlera njerëzore dhe kuptim jete. Me mjetet e përrallës ai sjell e vë përballë dy lloje bukurish, njëlloj trullosëse, si e Bukura e Dheut dhe "paja" e saj, biblioteka e dijeve, libri, letërsia, përkundër lirisë për t’u shërbyer njerëzve me artin dhe dijet. Gjendja e ëndrrës, kllapisë apo "shokut" psiko-emocional shpesh janë vetëm mjete për të krijuar kontrastin mes ëndrrës dhe realitetit, për të shpalosur cytjen drejt së pamundurës, por jo për të dhënë dilema ekzistenciale nëpërmjet zbulimin intuitiv të thyerjeve e pragjeve psikike me bazë instiktet dhe komplekset tragjike të individit, të ndrydhura nën peshën e dhunimit prej moralit e normave të shoqërisë që deformojnë unin e tij, si te shkrimtarët modernistë. Sado absurde të tingëllojnë situatat në të cilat vihet personazhi, përshkrimi i botës dhe mjedisit mbeten realist dhe absurdi u takon paradokseve të fatit jo konceptimit të figurës dhe, aq më pak, mënyrës me të cilën përdoret fjala gjatë rrëfimit.
Siç është e kuptueshme, një nga motivet më të dhimbshme dhe më të parapëlqyera është ai që lidhet më origjinën e ligjërimeve të mallit dhe krenarisë çame. Në mjaft raste edhe personazhet autori nuk ngurron t’i identifikojë si "një atdhetar çam", "burrat e Çamërisë", "një poet çam" etj. Me këtë identitet mjediset, shqetësimet, tipat dhe vlera autentike shkojnë drejt përgjithësimit. Në tregimin "Xhemili", poeti çam "shumëzohet" në dhjetëra fate njerëzish të varfër që përfundojnë tragjikisht, duke e bërë edhe më të thekshme thirrjen për humanizëm, sepse është fjala për një poet.
Si përfundim, duhet theksuar se shkrimtari Shefki Hysa është një zë që rreket, me pikësynim të qartë artistik, të jetë i barabartë me veten, çka do të thotë se ai po ecën me konsekuencë në rrugën e ravizimit të profilit të vet si krijues i mirëfilltë.
NATASHA LUSHAJ
JAM KRENARE PËR TIM VËLLA
Dialog me Jeten, motrën e madhe të Bilal Xhaferrit
- Zonja Jete, je motra e madhe e Bilal Xhaferrit dhe si më e rritura e fëmijëve të mbetur jetimë pas vdekjes së babait tuaj, Xhaferrit, besoj se i ruan mirë në kujtesë ngjarjet tragjike të atyre viteve të trazuara të pasluftës. Do të doja ta filloje rrëfimin me diçka për veten tënde.
- Së pari mërëseardhët në shtëpinë time në Amerikë, në Çikago, dhe shumë shumë shumë falemnderit, një mijë herë falemnderit, Shefki, për atë mision të madh që i vure vetes për të lartësuar figurën e harruar të vëllait tonë, Bilalit, që komunistët u munduan me të gjitha mënyrat për ta marrë nëpër këmbë e për ta varrosur me çdo kusht për së gjalli a për së vdekuri. Falemderit që u bëre sebep e nxite edhe shtetin demokratik shqiptar që të kujtohej e të vihej në lëvizje për kthimin e eshtrave të Bilalit tonë në atdhe, në Shqipëri, që e deshi aq shumë i gjori vëllathi im i vetëm… Ç’të të them, ke bërë një vepër madhore që vetëm Zoti është në gjendje të ta shpërblejë! Ta shpërbleftë me tërë të mirat, ty dhe kalamaqërve të tu, brez pas brezi, mor djalë, ishallah! Dhe ta dish se na je bërë si vëllai ynë…
Unë jam vërtet motra më e madhe e Bilalit, fëmija më i madh i Xhaferrit, babait tonë të shkretë, që rahmet pastë e i vaftë shpirti në xhenet se në këtë jetë edhe ai nuk pa nga sytë. Hoqi të zitë e ullirit nga komunizmi, njëlloj si i varfri Bilal, po ashtu edhe ne. Pra, thashë se jam motra më e madhe, por për të qenë e drejtë këtu e para Zotit, them se nuk i di gjërat aq mirë sa e vogla, Antika. Ishim tri motra dhe një vëlla që mbetëm jetimë, pa përkrahje, dhe kuptohet që mua si më të madhes më ranë mbi kokë tërë hallet e shtëpisë, më ziente koka dhe s’ua vija veshin aq shumë atyre që ndodhnin përqark. Më kupton? Nuk më linin hallet të kruaja as kokën, le që nuk isha aq e madhe sa të duroja njëherësh edhe tërë atë dhimbje, edhe barrën e halleve. Më kupton, besoj?…
Eh, mor vëlla!… Ç’të të tregoj më parë… Si na vranë babanë, jeta e familjes sonë u vështirësua së tepërmi. Jetonim me gjishin, babain e mamasë, pasi mamaja na kishte lënë të vegjël. Gjishi, përveç moshës së thyer, ishte dhe sakat dhe nuk mund të punonte, ndaj mua, si vajza më e madhe, më është dashur të lodhem shumë për të siguruar bukën e gojës për vete dhe për më të vegjlit.
Më kujtohet si tani, kur kthehesha nga mulliri i Merkos, me atë pak misër të bluar, gjishi më thoshte: "Krundet m’i gatuaj mua bukë, bijë, kurse miellin e mirë gatuaje për fëmijët"… Ndërsa kur ai mërzitej, dilte nga vatha e boshatisur dhe, i përmalluar për bagëtitë që na kishte marrë shteti, tundte këmborët dhe zilet që i ruante me shumë merak.
Eh! Komunizmi nuk na la të jetonim si gjithë njerëzit…
Përfundimisht unë u rrita e u martova dhe kjo si të thuash qe një fatkeqësi e madhe për gjishin, motrat dhe vëllain tim, pasi i lashë pa mbështetje. Ika te burri. Po duhej ikur se kështu ishte zakoni. Ishim tri vajza dhe duhej t’i hapnim udhët e fatit njëra-tjetrës… Mund të na kalonte mosha dhe të mbeteshim lënesha, po të refuzonim kërkesat për martesë… Le që shyqyr Zotit që merrnin guximin e trokisnin në derën tonë, ashtu të rënë nga vakti, siç na kishte katandisur komunizmi…
- Çfarë ju kujtohet nga babai juaj, Xhaferri?
- Pak gjëra… Kur isha e vogël, babai shkonte në kurbet dhe kur kthehej më merrte gjithmonë në krah e më këndonte këngë të bukura… Mund të them se jeta me të ishte një dramë e shkurtër…
Arrestimin e tij unë nuk mund t’jua përshkruaj, pasi nuk e di, di vetëm letrën që më dërgoi, ku shkruante: " Ti, vajzë, duhet të na nderosh, sepse je vajza me e madhe e familjes. Babain të mos e qash, të jesh e lumtur se babai yt është krenar… Mos u nënshtro dhe mos u bëj vegla e askujt, pasi kështu do të jetosh e lumtur e me ndërgjegje të lartë"…
Më pas e pushkatuan dhe nuk i dihet as varri, ç’të të them tjetër për të, mor vëlla?!…
- Me burrin tuaj të ardhshëm, Selfon, njiheshit më parë?
- Me Selfon nuk njihesha. Sebep për martesën tonë u bë gjishi, Feriku. Pas fejesës u martuam shumë shpejt. Selfua vinte nga një familje me anë ekonomike të mirë, nga Markati, kështu që u vendosëm atje. Bëra pesë vjet martuar dhe Selfua ra në burg, kurse mua dhe fëmijët na interrnuan në Lushnjë. Atëherë kisha tre fëmijë: Alemin, Remzien dhe Baftjarin. Lirimi, djali i vogël, më lindi në Lushnjë. Pas përfundimit të periudhës së internimit në Lushnjë, u vendosëm në Markat, në vitin 1969, viti në të cilin u arratis edhe Selfua...
- Çfarë ndodhi me ju dhe familjen tuaj pas arratisjes së Selfos?
- Tetëmbëdhjetë ditë pas arratisjes së Selfos na internuan në Borsh. Në atë kohë, djalin më të vogël, Lirimin e kisha gjashtë vjeç dhe më i madhi, Alemi, ishte pesëmbëdhjetë vjeç.
- Ku u vendosët në Borsh?
- Në një barakë, ku jetuam për shtatëmbëdhjetë vite me radhë.
- Çfarë mbani mend nga Bilali?
- Nga Bilali mbaj mend vogëlinë e tij. Ai ishte një djalë shumë i zgjuar dhe me një talent të madh. Në shkollë ai arrinte të merrte dy vite për një vit, kuptohet në shkollën fillore. Kur unë u martova, motrën e vogël, Antikën e mora me vete, kështu që ai mbeti vetëm në shtëpi. E ndihmoi halla që kishim në Sarandë që të largohej prej fshatit. U vendos në Shijak. Atëherë ai ishte katërmbëdhjetë vjeç…
Unë e Bilali nuk e kemi bërë jetën kurrë bashkë. Shkuan gati 15 vjet që ne nuk dinim asgjë për të dhe thonim: o është arratisur, o e kanë vrarë, o e kanë internuar gjëkundi. Vetëm kur dikush na solli fshehurazi librin e tij e morëm vesh që ai ndodhej në Mirditë.
- Po me Bekon , motrën që u martua në Shijak, mbanit lidhje?
- Shumë të rralla, madje do të thoja se jeta e saj ishte një tragjedi më vete.
- Po në internim, në Borsh, kush vinte për t’ju takuar nga njerëzit e afërt?
- Në internim nuk më vinte askush përveç Antikës, motrës së vogël dhe burrit të saj, Hamitit.
- Po Bekua erdhi ndonjëherë për takim gjatë periudhës së internimit?
- Jo, nuk më erdhi asnjëherë.
- Cila ishte arsyeja e internimit për herë të dytë?
- Ju thashë, arratisja e Selfos.
- Po Bilalin e zinit ndonjëherë në gojë?
- Jo, atë nuk e zinim kurrë në gojë.
- A mërziteshit ndonjëherë nga fati që ju ra dhe a e shanit burrin tuaj që u arratis duke ju lënë juve dhe fëmijëve tuaj në mëshirë të fatit?
- Si ta shaja, si të mos e shaja, mua s’ma ndërronte dot njeri fatin tim. Kisha aq shumë halle mbi kokë e në mendje sa nuk më shkonte ndërmend të mendoja se kisha patur burrë ndonjëherë a nuk kisha patur... Në Lushnjë u dënuam për pesë vjet, kurse në Borsh u dënuam për shtatëmbëdhjetë vjetë radhaz dhe nuk dinim nëse jetonin a kishin vdekur të afërmit tanë…
Pas mbarimit të internimit më erdhi një letër nga Selfua dhe mësova për fatin e tij dhe të Bilalit… Ç’të të them, nuk guxonim të pyesnim ndonjë a të merrnim guximin e t’u shkruanim letra… Jetonim vetëm me veten tonë të mbyllur në kamp. Edhe djalin e mesëm, Alemin, në kamp e martova…
- Si u bë martesa e Alemit në kamp?
- Unë dhe Hamiti, burri i motrës, i kishim vënë detyrë vetes se do të martonim Alemin. Dhe kështu bëmë. Në dasmën e Alemit morën pjesë familja ime, motra Antika bashkë me burrin Hamitin, dy dhëndurët dhe disa të internuar, miqtë tanë. Të gjitha darkat e drekat e gëzimeve tona janë bërë mes familjeve tona. Në internim Alemit i lindën dy fëmijë, Liljana dhe Dritani. Nga iternimi ikëm aty rreth vitit 1984 dhe u vëndosëm në Lukovë. Më në fund pas shtatëmbëdhjetë vjetësh vuajtjesh atje ishim disi të lirë…
- Gjatë periudhës që u vendosët në Lukovë ju shkruante letra Bilali a Selfua?
-Po, na shkruante Selfua sipas rregullave, siç ishin rregullat në atë kohë.
- Po Bilali nuk ju ka shkruar ndonjëherë?
- Jo, për Bilalin nuk dija asgjë.
- Si e morët vesh për vdekjen e Bilalit?
- Gjatë kohës që isha vendosur në Lukovë na erdhi një zarf i mbyllur me vija të zeza… Letra ishte pa adresë dhe në të njoftohej vdekja e Bilalit… Ishte viti 1986…
- Si e pritët këtë lajm?
- Lajmin e prita me shumë hidhërim, por nuk mund të qaja sepse fëmijëve të mi nuk u kisha thënë se e kishin dajon të arratisur në Amerikë, sepse po ta komentoja këtë fakt do të dënoheshim edhe për Bilalin.
- Po në kohën kur morët vesh për vdekjen e Bilalit ju erdhi kush për ngushëllime?
- Jo, nuk më erdhi askush. Ju thashë që Bilali vdiq në vitin 1986 dhe megjithëse ne kishim ikur nga internimi, nuk ia mbante askujt të na vinte për sebepe, dasma, lindje e gëzime dhe jo më për të na ngushëlluar për Bilalin që e kishin cilësuar armik të komunizmit pas arratisjes…
- Po Selfoja e përmendte Bilalin në letrat e tij?
- Jo, kurrën e kurrës!
- Kur erdhi Selfua për herë të parë në Shqipëri?
- Selfua në Shqipëri erdhi në vitin 1990. Kuptohet sapo u shemb komunizmi dhe hyri demokracia.
- Ku e pritët?
- E pritëm në Tiranë bashkë me Hamitin dhe Antikën.
- Kur erdhi Selfoja ju foli për Bilalin?
- Jo, nuk foli. Edhe ne nuk e pyetëm, mbase ngaqë nuk na kishte dalë frika akoma, mbase nga krenaria… Le që Selfua ato ditë më shumë rendi pas dokumenteve tona që të na merrte sa më parë në Amerikë. Boll kishim vuajtur në Shqipëri.
- Dhe ju mori. Ju solli familjarisht në Çikago… Shpëtuat më në fund nga ai ferr vuajtjesh… U interesuat për jetën e Bilalit kur erdhët në Amerikë?… Ju ka folur ndokush nga emigrantët shqiptarë të vendosur këtu, në Çikago për jetën e tij?
- Për Bilalin më ka folur vetëm Skënderi. E kemi nga Markati, patrioti inë. Njeriu inë. Ai është kujdesur më shumë për Bilalin nga patriotët tanë që janë këtu në Çikago. Janë të shumtë, por kanë parë vetëm hallet e tyre, nuk kanë dashur t’ia dinë për të tjerët, në mos u gabofsha…
- Kur erdhët në Amerikë nuk pyetët askënd për Bilalin?
- Jo, nuk kam pyetur askënd. Dëgjova vetëm ç’më tregoi Skënderi. E ç’më duheshin hollësitë që mund të më rrëfenin të tjerët? Vetëm sa për të më lënduar…
Sidoqoftë unë jam krenare që u realizua kjo dëshirë e Bilalit për t’u kthyer në Shqipëri qoftë edhe pas vdekjes. Jam e kënaqur që fëmijët e mi jetonë në Amerikë dhe nuk do të kenë fatin tim dhe as të Bilalit që i iku jeta duke kapërcyer përmbi kurthet e vdekjes. Jam e lumtur që gjithçka nuk e kam pasur unë dhe Bilali, do ta gëzojnë fëmijët e mi…
Në Amerikë të parët erdhën djali i vogël, Lirimi, me nusen, pastaj erdha unë. Erdha për të parë me sytë e mi lumturinë e tyre… Ja kështu më rrodhi jeta mua dhe familjes sime… Zi e më zi atje në Shqipëri… Mbase më ka ardhur koha të shoh tani në pleqëri dy ditë të bardha… Këtu në Amerikë… Ja kështu…
- A ia keni falur Bilalit tërë ato shqetësime që ju solli me arratisjen e tij?
- Më shumë halle më hodhi mbi kokë arratisja e burrit tim, Selfos, se sa Bilali. Të them të vërtetën i varfri Bilal i solli më shumë telashe vetes se të tjerëve… Sidoqoftë unë ndihem krenare për të.
- Jeni krenare për vlerësimin që i bëri figurës së Bilal Xhaferrit shteti demokratik shqiptar?
Gjithë lodhjen e jetës sime nuk e ndjej më tani që mora vesh se vëllai im respektohet nga një Shqipëri e tërë…
Shefki Hysa
SHBA, Çikago, më 26.4.1995
Dialog me Jeten, motrën e madhe të Bilal Xhaferrit
- Zonja Jete, je motra e madhe e Bilal Xhaferrit dhe si më e rritura e fëmijëve të mbetur jetimë pas vdekjes së babait tuaj, Xhaferrit, besoj se i ruan mirë në kujtesë ngjarjet tragjike të atyre viteve të trazuara të pasluftës. Do të doja ta filloje rrëfimin me diçka për veten tënde.
- Së pari mërëseardhët në shtëpinë time në Amerikë, në Çikago, dhe shumë shumë shumë falemnderit, një mijë herë falemnderit, Shefki, për atë mision të madh që i vure vetes për të lartësuar figurën e harruar të vëllait tonë, Bilalit, që komunistët u munduan me të gjitha mënyrat për ta marrë nëpër këmbë e për ta varrosur me çdo kusht për së gjalli a për së vdekuri. Falemderit që u bëre sebep e nxite edhe shtetin demokratik shqiptar që të kujtohej e të vihej në lëvizje për kthimin e eshtrave të Bilalit tonë në atdhe, në Shqipëri, që e deshi aq shumë i gjori vëllathi im i vetëm… Ç’të të them, ke bërë një vepër madhore që vetëm Zoti është në gjendje të ta shpërblejë! Ta shpërbleftë me tërë të mirat, ty dhe kalamaqërve të tu, brez pas brezi, mor djalë, ishallah! Dhe ta dish se na je bërë si vëllai ynë…
Unë jam vërtet motra më e madhe e Bilalit, fëmija më i madh i Xhaferrit, babait tonë të shkretë, që rahmet pastë e i vaftë shpirti në xhenet se në këtë jetë edhe ai nuk pa nga sytë. Hoqi të zitë e ullirit nga komunizmi, njëlloj si i varfri Bilal, po ashtu edhe ne. Pra, thashë se jam motra më e madhe, por për të qenë e drejtë këtu e para Zotit, them se nuk i di gjërat aq mirë sa e vogla, Antika. Ishim tri motra dhe një vëlla që mbetëm jetimë, pa përkrahje, dhe kuptohet që mua si më të madhes më ranë mbi kokë tërë hallet e shtëpisë, më ziente koka dhe s’ua vija veshin aq shumë atyre që ndodhnin përqark. Më kupton? Nuk më linin hallet të kruaja as kokën, le që nuk isha aq e madhe sa të duroja njëherësh edhe tërë atë dhimbje, edhe barrën e halleve. Më kupton, besoj?…
Eh, mor vëlla!… Ç’të të tregoj më parë… Si na vranë babanë, jeta e familjes sonë u vështirësua së tepërmi. Jetonim me gjishin, babain e mamasë, pasi mamaja na kishte lënë të vegjël. Gjishi, përveç moshës së thyer, ishte dhe sakat dhe nuk mund të punonte, ndaj mua, si vajza më e madhe, më është dashur të lodhem shumë për të siguruar bukën e gojës për vete dhe për më të vegjlit.
Më kujtohet si tani, kur kthehesha nga mulliri i Merkos, me atë pak misër të bluar, gjishi më thoshte: "Krundet m’i gatuaj mua bukë, bijë, kurse miellin e mirë gatuaje për fëmijët"… Ndërsa kur ai mërzitej, dilte nga vatha e boshatisur dhe, i përmalluar për bagëtitë që na kishte marrë shteti, tundte këmborët dhe zilet që i ruante me shumë merak.
Eh! Komunizmi nuk na la të jetonim si gjithë njerëzit…
Përfundimisht unë u rrita e u martova dhe kjo si të thuash qe një fatkeqësi e madhe për gjishin, motrat dhe vëllain tim, pasi i lashë pa mbështetje. Ika te burri. Po duhej ikur se kështu ishte zakoni. Ishim tri vajza dhe duhej t’i hapnim udhët e fatit njëra-tjetrës… Mund të na kalonte mosha dhe të mbeteshim lënesha, po të refuzonim kërkesat për martesë… Le që shyqyr Zotit që merrnin guximin e trokisnin në derën tonë, ashtu të rënë nga vakti, siç na kishte katandisur komunizmi…
- Çfarë ju kujtohet nga babai juaj, Xhaferri?
- Pak gjëra… Kur isha e vogël, babai shkonte në kurbet dhe kur kthehej më merrte gjithmonë në krah e më këndonte këngë të bukura… Mund të them se jeta me të ishte një dramë e shkurtër…
Arrestimin e tij unë nuk mund t’jua përshkruaj, pasi nuk e di, di vetëm letrën që më dërgoi, ku shkruante: " Ti, vajzë, duhet të na nderosh, sepse je vajza me e madhe e familjes. Babain të mos e qash, të jesh e lumtur se babai yt është krenar… Mos u nënshtro dhe mos u bëj vegla e askujt, pasi kështu do të jetosh e lumtur e me ndërgjegje të lartë"…
Më pas e pushkatuan dhe nuk i dihet as varri, ç’të të them tjetër për të, mor vëlla?!…
- Me burrin tuaj të ardhshëm, Selfon, njiheshit më parë?
- Me Selfon nuk njihesha. Sebep për martesën tonë u bë gjishi, Feriku. Pas fejesës u martuam shumë shpejt. Selfua vinte nga një familje me anë ekonomike të mirë, nga Markati, kështu që u vendosëm atje. Bëra pesë vjet martuar dhe Selfua ra në burg, kurse mua dhe fëmijët na interrnuan në Lushnjë. Atëherë kisha tre fëmijë: Alemin, Remzien dhe Baftjarin. Lirimi, djali i vogël, më lindi në Lushnjë. Pas përfundimit të periudhës së internimit në Lushnjë, u vendosëm në Markat, në vitin 1969, viti në të cilin u arratis edhe Selfua...
- Çfarë ndodhi me ju dhe familjen tuaj pas arratisjes së Selfos?
- Tetëmbëdhjetë ditë pas arratisjes së Selfos na internuan në Borsh. Në atë kohë, djalin më të vogël, Lirimin e kisha gjashtë vjeç dhe më i madhi, Alemi, ishte pesëmbëdhjetë vjeç.
- Ku u vendosët në Borsh?
- Në një barakë, ku jetuam për shtatëmbëdhjetë vite me radhë.
- Çfarë mbani mend nga Bilali?
- Nga Bilali mbaj mend vogëlinë e tij. Ai ishte një djalë shumë i zgjuar dhe me një talent të madh. Në shkollë ai arrinte të merrte dy vite për një vit, kuptohet në shkollën fillore. Kur unë u martova, motrën e vogël, Antikën e mora me vete, kështu që ai mbeti vetëm në shtëpi. E ndihmoi halla që kishim në Sarandë që të largohej prej fshatit. U vendos në Shijak. Atëherë ai ishte katërmbëdhjetë vjeç…
Unë e Bilali nuk e kemi bërë jetën kurrë bashkë. Shkuan gati 15 vjet që ne nuk dinim asgjë për të dhe thonim: o është arratisur, o e kanë vrarë, o e kanë internuar gjëkundi. Vetëm kur dikush na solli fshehurazi librin e tij e morëm vesh që ai ndodhej në Mirditë.
- Po me Bekon , motrën që u martua në Shijak, mbanit lidhje?
- Shumë të rralla, madje do të thoja se jeta e saj ishte një tragjedi më vete.
- Po në internim, në Borsh, kush vinte për t’ju takuar nga njerëzit e afërt?
- Në internim nuk më vinte askush përveç Antikës, motrës së vogël dhe burrit të saj, Hamitit.
- Po Bekua erdhi ndonjëherë për takim gjatë periudhës së internimit?
- Jo, nuk më erdhi asnjëherë.
- Cila ishte arsyeja e internimit për herë të dytë?
- Ju thashë, arratisja e Selfos.
- Po Bilalin e zinit ndonjëherë në gojë?
- Jo, atë nuk e zinim kurrë në gojë.
- A mërziteshit ndonjëherë nga fati që ju ra dhe a e shanit burrin tuaj që u arratis duke ju lënë juve dhe fëmijëve tuaj në mëshirë të fatit?
- Si ta shaja, si të mos e shaja, mua s’ma ndërronte dot njeri fatin tim. Kisha aq shumë halle mbi kokë e në mendje sa nuk më shkonte ndërmend të mendoja se kisha patur burrë ndonjëherë a nuk kisha patur... Në Lushnjë u dënuam për pesë vjet, kurse në Borsh u dënuam për shtatëmbëdhjetë vjetë radhaz dhe nuk dinim nëse jetonin a kishin vdekur të afërmit tanë…
Pas mbarimit të internimit më erdhi një letër nga Selfua dhe mësova për fatin e tij dhe të Bilalit… Ç’të të them, nuk guxonim të pyesnim ndonjë a të merrnim guximin e t’u shkruanim letra… Jetonim vetëm me veten tonë të mbyllur në kamp. Edhe djalin e mesëm, Alemin, në kamp e martova…
- Si u bë martesa e Alemit në kamp?
- Unë dhe Hamiti, burri i motrës, i kishim vënë detyrë vetes se do të martonim Alemin. Dhe kështu bëmë. Në dasmën e Alemit morën pjesë familja ime, motra Antika bashkë me burrin Hamitin, dy dhëndurët dhe disa të internuar, miqtë tanë. Të gjitha darkat e drekat e gëzimeve tona janë bërë mes familjeve tona. Në internim Alemit i lindën dy fëmijë, Liljana dhe Dritani. Nga iternimi ikëm aty rreth vitit 1984 dhe u vëndosëm në Lukovë. Më në fund pas shtatëmbëdhjetë vjetësh vuajtjesh atje ishim disi të lirë…
- Gjatë periudhës që u vendosët në Lukovë ju shkruante letra Bilali a Selfua?
-Po, na shkruante Selfua sipas rregullave, siç ishin rregullat në atë kohë.
- Po Bilali nuk ju ka shkruar ndonjëherë?
- Jo, për Bilalin nuk dija asgjë.
- Si e morët vesh për vdekjen e Bilalit?
- Gjatë kohës që isha vendosur në Lukovë na erdhi një zarf i mbyllur me vija të zeza… Letra ishte pa adresë dhe në të njoftohej vdekja e Bilalit… Ishte viti 1986…
- Si e pritët këtë lajm?
- Lajmin e prita me shumë hidhërim, por nuk mund të qaja sepse fëmijëve të mi nuk u kisha thënë se e kishin dajon të arratisur në Amerikë, sepse po ta komentoja këtë fakt do të dënoheshim edhe për Bilalin.
- Po në kohën kur morët vesh për vdekjen e Bilalit ju erdhi kush për ngushëllime?
- Jo, nuk më erdhi askush. Ju thashë që Bilali vdiq në vitin 1986 dhe megjithëse ne kishim ikur nga internimi, nuk ia mbante askujt të na vinte për sebepe, dasma, lindje e gëzime dhe jo më për të na ngushëlluar për Bilalin që e kishin cilësuar armik të komunizmit pas arratisjes…
- Po Selfoja e përmendte Bilalin në letrat e tij?
- Jo, kurrën e kurrës!
- Kur erdhi Selfua për herë të parë në Shqipëri?
- Selfua në Shqipëri erdhi në vitin 1990. Kuptohet sapo u shemb komunizmi dhe hyri demokracia.
- Ku e pritët?
- E pritëm në Tiranë bashkë me Hamitin dhe Antikën.
- Kur erdhi Selfoja ju foli për Bilalin?
- Jo, nuk foli. Edhe ne nuk e pyetëm, mbase ngaqë nuk na kishte dalë frika akoma, mbase nga krenaria… Le që Selfua ato ditë më shumë rendi pas dokumenteve tona që të na merrte sa më parë në Amerikë. Boll kishim vuajtur në Shqipëri.
- Dhe ju mori. Ju solli familjarisht në Çikago… Shpëtuat më në fund nga ai ferr vuajtjesh… U interesuat për jetën e Bilalit kur erdhët në Amerikë?… Ju ka folur ndokush nga emigrantët shqiptarë të vendosur këtu, në Çikago për jetën e tij?
- Për Bilalin më ka folur vetëm Skënderi. E kemi nga Markati, patrioti inë. Njeriu inë. Ai është kujdesur më shumë për Bilalin nga patriotët tanë që janë këtu në Çikago. Janë të shumtë, por kanë parë vetëm hallet e tyre, nuk kanë dashur t’ia dinë për të tjerët, në mos u gabofsha…
- Kur erdhët në Amerikë nuk pyetët askënd për Bilalin?
- Jo, nuk kam pyetur askënd. Dëgjova vetëm ç’më tregoi Skënderi. E ç’më duheshin hollësitë që mund të më rrëfenin të tjerët? Vetëm sa për të më lënduar…
Sidoqoftë unë jam krenare që u realizua kjo dëshirë e Bilalit për t’u kthyer në Shqipëri qoftë edhe pas vdekjes. Jam e kënaqur që fëmijët e mi jetonë në Amerikë dhe nuk do të kenë fatin tim dhe as të Bilalit që i iku jeta duke kapërcyer përmbi kurthet e vdekjes. Jam e lumtur që gjithçka nuk e kam pasur unë dhe Bilali, do ta gëzojnë fëmijët e mi…
Në Amerikë të parët erdhën djali i vogël, Lirimi, me nusen, pastaj erdha unë. Erdha për të parë me sytë e mi lumturinë e tyre… Ja kështu më rrodhi jeta mua dhe familjes sime… Zi e më zi atje në Shqipëri… Mbase më ka ardhur koha të shoh tani në pleqëri dy ditë të bardha… Këtu në Amerikë… Ja kështu…
- A ia keni falur Bilalit tërë ato shqetësime që ju solli me arratisjen e tij?
- Më shumë halle më hodhi mbi kokë arratisja e burrit tim, Selfos, se sa Bilali. Të them të vërtetën i varfri Bilal i solli më shumë telashe vetes se të tjerëve… Sidoqoftë unë ndihem krenare për të.
- Jeni krenare për vlerësimin që i bëri figurës së Bilal Xhaferrit shteti demokratik shqiptar?
Gjithë lodhjen e jetës sime nuk e ndjej më tani që mora vesh se vëllai im respektohet nga një Shqipëri e tërë…
Shefki Hysa
SHBA, Çikago, më 26.4.1995
BILALI – ME TRUP NË AMERIKË, ME SHPIRT NË SHQIPËRI
Dialog me Selfo Hoxhën, kunat i Bilal Xhaferrit
- I nderuar Selfo, mirëse ju gjetëm në shtëpinë tuaj, këtu në Çikago të Amerikës. Ju jeni bashkëshorti i Jetes, motrës së madhe të Bilal Xhaferrit, pra, kunati i tij. Jetja, gruaja juaj, dhe Antika, motra e vogël e Bilalit, na folën gjatë për persekutimet, peripecitë, të papriturat dhe vuajtjet e shumta që u ka shkaktuar komunizmi familjeve tuaja në Shqipëri. Desha të njihem edhe me jetën tuaj, me mendimet, qëndrimet, pikëpamjet tuaja, me opinionin tuaj për tërë atë genocid që ushtroi dikatura mbi familjet fisnike shqiptare e veçanërisht mbi ju dhe mbi Bilal Xhaferrin.
- I dashur Shefki, së pari mirëse keni ardhur në shtëpinë time dhe ju falemderit nga zemra për tërë atë që keni bërë për të ndritur figurën e njeriut tonë Bilal Xhaferrit, figurë e harruar, e hedhur tutje, e varrosur qëllimisht prej komuniszmit. Ju duke ndritur atë figurë keni ndridur njëherazi edhe jetët tona, prandaj duam s’duam ne, ti mbetesh nga miqtë më të mirë të Bilalit dhe tanët. Të them të drejtën ishte puna jote ajo që e vuri në lëvizje shtetin shqiptar që të nderonte Bilal Xhaferrin se ne as që na shkonin në medje të tilla gjëra me atë pak dije që kemi mbi botën. Nderi i Bilalit në fund të fundit na përket ne njerëzve të tij, që jemi ende gjallë, kështu që mund të them se jemi ne ata që nderoheni me punën tënde, prandaj të detyrohemi shumë. Edhe njëherë shumë shumë të falemderit në emër të të gjithë atyre që ka dashur Bilali në këtë jetë.
Më ke vënë para një detyrimi që të rrëfehem për vete, për familjen dhe për tërë marrëdhëniet e mia me ata që janë prekur e lënduar prej komunizmit ngaqë ishin të afërmit tanë. Unë jam Selfo Hoxha dhe kam lindur në fshatin Markat të Sarandës në prill 1928. Rrjedh prej një familje fisnike, ku të ardhurat siguroheshin përmes bujqësisë. Mund të them se nuk ishim aq të varfër, sepse kishim një baba të mirë e shumë punëtor, të përkushtuar ndaj familjes.
- Si quhej babai juaj, meqenëse e përmendët për vlerat e vyera që karakterizojnë zakonisht baballarët e anëve tona?
- Babai im e kishte emrin Ahmet Hoxha. Ishte burrë zotni, rahmet pastë dhe i vaftë shpirti në xhenet se nuk përtoi kurrë që të sakrifikohej për familjen e tij. Kur vdiq e ndjeva vërtet mungesën e tij… Kisha edhe një dajë që e doja shumë njëlloj si babanë… Ishte një dajë flori që kujdesej shumë për mua, megjithëse ishte kohë lufte dhe skamjeje... Daja im ishte një ndër luftëtarët që u vra në mbrojtje të vëndit nga forcat okupatore gjermane. Ai quhej Veli Myrtaj dhe u vra në qafën e Likojanit mes kufirit grek dhe atij shqiptar. Edhe unë, megjithëse në moshë shumë të re, në moshën katërmbëdhjetë vjeçare, për hatër të dajës u bashkova me luftëtarët e lirisë në frontin e luftës, por daja më shmangte nga betejat, nuk donte që të vritesha. Dhe këtë ua la si amanet edhe shokëve të tij partizanë kur mbylli sytë, që unë të kthehesha patjetër gjallë në familje, në shtëpi. Dhe kështu i shpëtova vdekjes, mbijetova. Më ruajtën shokët…
Në vitin 1957, kur isha 27 vjeç, papritur e pakujtuar u arrestova nga forcat e sigurimit të shtetit shqiptar nën akuzën e agjitacionit dhe propagandas. Në të vërtetë unë nuk kisha bërë asgjë kundër shtetit, por kisha vetëm disa kundërshti rreth koperativizmit e kolektivizimit të pronës dhe bagëtisë. Nuk kisha besim te të ardhurat që mund të na siguronte kooperativa, or mik. Ishim fshat malor, e tërë zona ishte malore dhe atyre anëve mezi e kishin siguruar bukën burra punëtorë të palodhur si babai im. E si mund ta siguronim duke u bashkuar edhe me ata që nuk e donin punën?!… Kështu mendoja unë, po sigurimsit përkundrazi nuk deshën t’ia dinin, më arrestuan dhe më dënuan me dhjetë vjet burg.
- Në ç’burg ju dërguan pasi ju arrestuan?
- Më çuan në kalanë e Gjirokastrës, aty ndenja 19 muaj lidhur këmbë e duar, pas njëmbëdhjetë muajve hetim nga sigurimi i shtetit. Ka qënë një Niko Zhupali, një harbut, një kriminel ai që më ndiqte dhe më arrestoi. Akuzat e mia qenë të krijuara nga Marko Nusreti, Shefit Reçua e Mitat Muedini, të cilët u paraqitën si dëshmitarë para gjyqit tim. Gjithandej më ndiqnin Nikot e sigurimit… Edhe në birucën e paraburgimit nuk m’u ndanë… Mendo më kanë hetuar e gjykuar nja tre Niko…
- Thatë se ju kanë arrestuar, hetuar e gjykuar nja tre Niko. Kaq shumë Nikora kishte ai farë sigurimi i shtetit?… Si qëndron problemi?…
- Po është e vërtetë, kaq shumë Nikora duhet të kishte sigurimi. Mbase kishin besim më shumë te Nikot se sa te ne çamët… Në fshat mua më ndiqte operativi i sigurimit të shtetit Niko Zhupali. Në burgun e kalasë së Gjirokastrës më ndiqte Niko Vasua nga Goranzia e Dropullit dhe një Niko tjetër mbiemri i të cilit nuk më kujtohet... I ligu i dynjasë Niko Zhupali, kujt nuk i ka bërë dëm në zonën e Konispolit, më të ligj akoma dy të tjerët, sidomos Niko Vasua… Ai nuk fliste as shqipen mirë. E përziente me greqishten dhe mezi merrej vesh kur fliste. Ai ishte hetuesi më i lig dhe më bëri tortura nga më çnjerëzoret. Tortura si ato që u bënin grekët çamëve para se t’i dëbonin nga shtëpitë e tyre, nga Çamëria… Një herë mbaj mend që e shava rëndë, i thashë: "Ti je grek i ndyrë, nuk je as shqiptar, të bëfsha ty dhe qeverinë e Dropullit"... Unë isha i lidhur. Ai u tërbua fare. Nuk u mjaftua me torturat e veta, por njoftoi në telefon edhe dikë tjetër dhe për njëzet minuta erdhi Banush Goxhua, drejtori i sigurimit të qarkut të Gjirokastrës, i cili bashkë me Nikon më kanë torturuar si romakët Krishtin, aq sa thashë se do të vdisja në duart e tyre. I dashur Shefki, nuk kanë fund torturat dhe dhunimet që dinin të bënin ata, veglat qorre të komunizmit...
Pasi më dënuan më hoqën nga burgu i Gjirokastrës dhe më çuan në burgun e Vlorës. Në burgun e Vlorës u bashkova me shumë patriotë të tjerë. Aty gjeta mjaft intelektualë, njerëz të ngritur, politikanë, doktorë, mësues etj., të cilët ishin arrestuar për të njëjtën arsye, si unë për agjitacion e propagandë kundër komunizmit. Edhe në burg qëndrimi im ka qënë gjithmonë i vendosur kundër sistemit. Madje sa më shumë qëndroja nëpër qeli aq më shumë më shtohej urrejtje dhe mllefi kundër komunistëve. Kur pashë se burrat më të mirë të Shqipërisë ishin nëpër burgje nuk mund të mos e shtoja urrejtjen nda sistemit diktatorial shqiptar.
- Çfarë kapaciteti kishte burgu i Vlorës dhe si ju trajtonin?
- Burgu i Vlorës kishte një kapacitet që mund të përballonte deri në gjashtëqind të burgosur, por në tetor të vitit 1956, kur ndodhën trazirat në Hungari, ndodhi hataja. Nga frika dhe nga tensioni politik, komunistët e mbushën burgun plot e përplot dhe nga 600 vetë që duhej të mbante, arriti numri dyfish, në 1200 persona. Nuk më harrohet kurrë në jetën time sesi na sëmureshin shokët, sesi na vdisnin nga kushtet e vështira dhe askush nuk e çante kokën për ta. I merrnin të vdekurit dhe askush nuk e dinte ku i shpinin. Se mos dinim ku çonin edhe të gjallët që na i rrëmbenin sigurimsit shpesh nga qelitë dhe humbisnin pa nam e nishan?!… Ç’të të them, terror jashtë burgut, terror edhe në qeli, mbase ngaqë ishte periudha që Enveri ndihej i lënduar prej qëndrimit kundërshtues të çamëve në konferencën e Tiranës… Ishte periudha kur Enveri dhe komunistët po sajonin grupin armiqësor çam nëpër kartëra dhe e vunë në jetë në vitin 1960 me tërë ato arrestime të bujshme…
Kur arrestuan miqtë e mi më të ngushtë si Teme Sejkon, Taho Sejkon, Sulo Sejkon, Tahir Demin, Avdi Resulin dhe Haxhi Bilalin, xhaxhain tim, asnjëri nga ne në burg nuk e dinte se çfarë kishte ndodhur. Vetëm shihnim lëvizje të mëdha, ethe dhe tension te oficerët dhe rojet e burgut. Qelitë aty mbusheshin e aty zbrazeshin. Autoburgjet venin e vinin ditë e natë. Sillnin e merrnin të burgosur dhe nuk kuptohej ç’po ndodhte. Gjithandej terror dhe frikë…
Një natë prej natësh më marrin edhe mua dhe me kapuç në kokë, më fusin forcërisht në një autoburg dhe sipas hamendjes sime mund të kemi ecur nja dy-tre orë dhe më kanë shpënë në një vend të panjohur. Kur ndaluam, nuk e dija se ku isha. Më vonë mora vesh se kisha përfunduar në një nga birucat e burgut të Tiranës. Më ndëruan disa herë birrucën dhe më në fund më futën në qelinë një personi me origjinë nga Koska e Çamërisë, emri i tij ishte Muharrem Mane. Ai më pyeti se kush isha dhe nga ç’burg vija dhe pastaj më tregoi se çfarë kishte ndodhur. Më tha se ishin arrestuar disa qindra çamë me gjeneral Teme Sejkon në krye.
Në atë qeli ndofta më kishin futën rojet gabimisht sepse pa më lënë as vetëm një orë, erdhën e më morën dhe më futën në një qeli më vete. Të nesërmen më vijnë dy civilë dhe më kërkuan që t’u bëja një listë për të gjithë çamët që njihja, për ata që kishin qënë ose jo komunistë, dhe unë e bëra. Ishte një listë prej nja shtatëdhjetë-tetëdhjetë vetësh që mbaja mend. Ata i hodhën një sy listës dhe ndaluan tek emri i Haxhi Bilalit. Ky nuk ka qënë komunist, më thanë. Jo, u thashë, nuk ka qënë. Di gjë ku ndodhet ai tani, më pyetën? Jo, u thashë, nuk di asgjë për të. Më bënë edhe shumë pyetje të tjera për çamët dhe u larguan.
Më vonë më sollën në qeli një çam, emri i të cilit nuk më kujtohet. Ai më tha se edhe ti ke qënë pjesëtar në grupin armiqësor çam, në grupin e Temes. Jo, ia preva, unë nuk di asgjë për ndonjë grup dhe nuk kam qënë kurrë pjesë e ndonjë grupi.
Edhe hetuesit nuk më ndaheshin ditë e natë. Këmbëngulnin që të pranoja se isha pjesëtar i grupit të Temes, meqenëse njihesha me shumë prej të arrestuarve. Më bënë shumë hetuesi dhe vetëm shumë më vonë e kam marrë vesh se në deponimin e xhaxhait tim, Haxhi Bilalit, thuhej se edhe Selfon kishim ndër mend ta merrnim në grup, por jo se ishte pjesë e grupit...
- Le të ndalemi pak, i nderuar Selfo, rreth këtij problemi. Po ju pyes në kofidencë, ju personalisht keni qenë anëtar i atij grupi, i grupit çam të Temes që në ato vite nga komunistët u deklarua nga më të rrezikshmit, madje edhe sot nga mbetjet diktaturase deklarohet si një nga grupet më të rrezikshme për Partinë e Punës, grup që donte të rrëzonte pushtetin e tyre me kryengritje të armatosur?
- E theksoj këtu e para Zotit, i dashur Shefki, se nuk kishte aspak ndonjë grup të Teme Sejkos. Për këtë mund t’ju jap edhe një fakt shumë të rëndësishëm: Sipas deponimit të Tahir Demit, njërit nga kryesorët e atij grupi të sajuar, thuhet se në mbledhjen e grupit ka marrë pjesë gjoja edhe Haki Rushiti, kur në të vërtetë Hakiu ndodhej në një nga spitalet e New Yorkut i sëmurë rëndë me kancer. Dhe këtë mund ta vërtetosh fare lehtë, mjafton të krahasosh të dhënat e arkivave të spitalit me ato të dosjes së sigurimit të shtetit që patjetër ruhen diku edhe sot e kësaj dite…
E përsëris, or mik, grupi armiqësor i Teme Sejkos ishte një sajesë e mendjes së sëmurë të Enverit, e sigurimit të shtetit. Akuzat ndaj të arrestuarve që gjoja përbënin atë grup janë gjëra krejtësisht të trilluara dhe shpifje për të zhdukur çamët, për t’i eleminuar ata nga pushteti që kishin fituar me zotësinë e tyre në ato vite. Dihet se askush nuk na do ne, çamët, për sytë e bukur. Na duan se jemi të zotë dhe e bëjmë punën më mirë nga kushdo, se jemi njerëz që besojmë në ligjet e Zotit... Pra, dua të them që kurrë nuk duhet të merren për të vërteta deponimet e Ministrisë së Brendshme të ish diktaturës, sepse nuk janë veçse false dhe të pavërteta. Ato janë shpifje që i kanë stisur ata vetë. I kanë stisur sigurimsit. Unë di që dajon e nanës sime, Musa Seitin e detyruan të pranonte ato që thoshin ata. Ai ruajti dhëmbët që i kishin shkulur hetuesit gjatë torturave për ta detyruar që të pranonte akuzën dhe i vuri në tavolinë përballë kryetarit të trupit gjykues.
- Kush ishte ky kryetar dhe si reagoi përballë një fakti të tillë?!
- E ç’rëndësi ka emri i tij?… Kryetar ishte njëri prej tyre, vegël qorre e komunistëve, i cili do të bënte patjetër siç thoshnin ata… Pra, dua të them që në vitin 1960 nuk u arrestuan aq shumë njerëz sa u propagandua, por rreth 500-600 çamë, ndër të cilët edhe ndonjë çoban e ndonjë intelektual vllah, edhe ata njerëz të mirë e të pa trazuar që shihnin hallet e tyre, ndonjë minoritar, sa për sy e faqe, si dhe disa gjirokastritë... Nuk u pushkatuan as pesë vetë prej tyre, kurse prej çamëve u vranë pesë vetë vetëm në një familje… Më dëgjo: Teme Sejko, Taho Sejko, Sulo Sejko, djali i Temes, Sokol Sejko, si dhe gruaja e tij që kreu vetevrasje, pasi i pushkatuan të birin. Pushkatuan shumë edhe nga familja e dematëve. Siç më thoshte babai dematët dhe sejkatët ishin dy nga fiset më të mëdha në Çamëri dhe në vitin 1920, kur u ngrit flamuri në Vlorë, nga këto dy familje morën pjesë rreth 50 çamë në ngritjen e flamurit. Pra, a nuk ishte ky qëndrim një armiqësi e tërbuar e komunistëve ndaj Çamërisë dhe çamëve?! Një armiqësi e verbër ndofta e nxitur heshturazi nga qarqe të veçanta të politikës greke që mbanin lidhje të fshehta me Tiranën e Enverit…
Më kujtohet një rast i një bisede me një nga njerëzit e nderuar që kishin drejtuar CIA-n amerikane në ato vite. Më ka thënë duke qeshur: "E di pse vdiq Teme Sejkua?!… Ta them unë… Kur erdhi Hrushovi për vizitë në Shqipëri, në një takim në Butrint të Sarandës, i ra supeve Teme Sejkos, duke e lavdëruar zotësinë e tij. Aty ishte i pranishëm Enveri, ishte Ramizi, ishin dhe shumë prej anëtarëve të Byrosë Politike të Partisë së Punës… Dhe pse Hrushovi i ra supeve gjeneralit, injorantët e Enver Hoxhës dhe vetë ai nuk mund ta falnin… Hamendësuan: "Dale se ky do të na hajë"… Teme Sejkua ishte intelektual, ishte i edukuar, ishte gjeneral me karrierë të ndritur, sikurse ishte intelektual i zoti dhe Taho Sejko dhe gjithë çamët e tjerë me poste të larta në parti e në shtetin komunist... Dhe u sajua grupi armiqësor dhe ata u eleminuan siç janë eleminuar nëpër vite gjithë ata që rrezikonin sadopak qetësinë e Enverit me shokë"…
Unë, si Selfo, mik isha më shumë me Taho Sejkon, kam qënë disa here në shtëpinë e tij dhe kam biseduar me të për shumë e shumë probleme. Kur e transferuan dhe e çuan në Shkodër, e pyeta: "Pse mo, Taho, ç’kanë këta me ty?!… "More, djalë, - më tha, more, shpirt, neve çamëve këta nuk do na lënë rehat të marrim as frymë"...
- Pra sipas jush grupi i Temes ishte një shpikje e mendjes së sëmurë e paranojake të Enver Hoxhës, një sebep për t’u hakmarrë me çamët që e kundërshtuan në Konferencën e Partisë së Tiranës?…
- Kështu ishte dhe këtë nuk e them vetëm unë, këtë e pohojnë vetë dokumentet e Partisë së Punës, po t’i shqyrtosh me kujdes… Duke eleminuar çamët Enveri i bëri një nder edhe Greqisë, se e varrosi problemin çam… Dhe për këtë besoj se e ka marrë shpërblimin, prandaj qëndroi aq gjatë në pushtet… Me të tilla marifete Enveri la edhe Kosovën në duart e serbëve… I ndjeri Bilal Xhaferri thoshte kështu: "S’ka Shqipëri pa Kosovë e Çamëri". Kjo shprehje ishte kryetitull i të gjitha numrave të revistës "Krahu i shqiponjës" dhe i gjithë botimeve të tij… Dhe Bilali nuk fliste kurrë më kot… Këtë e pranonin edhe vetë të burgosurit politikë që nëpër vite kishin qenë shokë të Enverit dhe ai i trembur prej rivalitetit të tyre brenda piramidës së Partisë Komuniste, i kishte flakur burgjeve gjoja si armiq të popullit… Enveri ishte një diktaror i keq, paranojak e hakmarrës që i ka sjellë aq dëme Shqipërisë sa nuk ia kanë sjellë tërë shekujt bashkë, shpreheshin ata në bisedat me ne…
- Na tregove për jetën nëpër burgjet komuniste, po kur dole nga burgu si të rrodhi jeta?!…
- Jetë qeni, për në lumë e për në det… Pasi mbarova dënimin mendoja se në çastin që do të lirohesha, jashtë rrethimit, te dera do të më prisnin familja, gruaja, fëmijët, por më kot… Ata më nxorrën nga burgu në muret e të cilit shkruhej "Vdekje për tradhëtarët dhe armiqtë e popullit" dhe më hypën në një autoburg tjetër e më çuan në Gradisht të Lushnjës, në internim. Ishte viti 1962. Më thanë: "Ti je i padëshiruar në familjen tënde dhe duhet të shkosh në internim"… Dhe përfundova në internim, një lloj dënimi tjetër si gjysmë i burgosur…
Ata e dinin se mua më vlonte shpirti për miqtë e shokët e të afërmit që më pushkatuar, e dinin se kush isha, prandaj më internuan dhe më izoluan në fshatrat e humbura plot baltë të Lushnjës… Pas disa kohësh më çuan në fshatin Stjar të Delvinës, por përsësi nuk kisha të drejtë të shkoja në fshatin tim. Tashmë kisha jo vetëm titullin i burgosur politik, por edhe një titull tjetër, titullin "I dëbuar"…
- Deri në ç’vit vazhduat të endeshit nga njëri vend izolimi në tjetrin si i dëbuar prej vendlindjes e i internuar?
- Deri në vitin 1965-1966, nuk më kujtohet mirë...
- Gjatë gjithë këtyre viteve patët ndonjë takim me kunatin tuaj Bilal Xhaferrin?
- Bilali erdhi e më takoi disa herë në Lushnjë e në Stjar të Delvinës. Ai vetë ishte i luftuar dhe duhet të ruhej. Mbaj mend një rast kur ai më tregoi se si pas demaskimit dhe goditjes që i dhanë shokët e Fadil Paçramit në Tiranë, nuk iu nda edhe Rita Marko, në Durrës, ku e kishin çuar përkohësisht pas dëbimit nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndër të tjera i kishte thënë: "Je edhe kunati i armikut të popullit, Selfo Hoxhës"… Ju e dini se si pas përplasjes me Rita Markon Bilalin e internuan për vete në baltën e Hamallës së Durrësit dhe kështu mbeti i izoluar për vete në atë kënetë…
- Idenë për t’u arratisur nga Shqipëria e dhatë ju apo Bilali?
- Mua më dukej se e kisha për detyrë ta shpëtoja atë njeri të madh nga ajo kënetë ku e kishin degdisur. E dija se ai kishte vulltet të hekurt në vetvete dhe forcë për ta përballuar fizikisht internimin, por shpirtërisht ai do të humbte si njeri. Ishte njeri i madh, siç e dini, dhe njerëzit e mëdhenj humbasin moralisht kur nuk e shprehin vetveten… Ai nuk mund të duronte pa shkruar e pa e shprehur botën e tij të rebeluar nga padrejtësitë, ndaj iu kthjellua në kokë vendimi për t’u arratisur… Dhe kështu idetë e tij dhe të mijat u bënë një. Mirëpo ishte shumë e rrezikshme të shpreheshe hapur për gjëra të tilla, prandaj idenë për t’u arratisur nuk e diskutuam as edhe me familjen, me askënd. Bilalit i kisha thënë që kur t’i bëja unë telegram ai duhet të vinte menjëherë. I shkruajta se Jetja ishte e sëmurë. Ai e mori telegramin dhe u paraqit në ndërmarrjen ku punonte. I dhanë 3-4 ditë leje. Bilali erdhi. Ne biseduam me hollësi çdo gjë dhe vendosëm të arratiseshim. Në atë kohë bëhej festa e Çamërisë, festë që gjithmonë festohej në Bogaz të Konispolit, kurse atë vit u bë në Hoxhë. Festa ishte më 23 gusht dhe festohej formimi i çetës "Çamëria". U nisëm në drejtime të ndryshme. Unë gjoja do të shkoja në Tiranë, në spital, sepse gjoja isha sëmurë, kurse Bilali do të shkonte në Durrës dhe do të paraqitej në punë. Zbritëm që të dy dhe u dukëm në festë, festë në të cilën merrte pjesë edhe Rita Marko. I takuam të gjithë pjesëmarrësit dhe si me lezet u shkëputëm pa u vënë re dhe u nisëm drejt tokës greke. Kaluam kufirin shtetëror dhe u dorëzuam te grekët. Pra, kushtet e vështira, përgjimet e spiunëve komunistë që na rrezikonin për ditë e më shumë jetën, na detyruan që të dorëzoheshim te një armik i betuar i popullit tonë. E megjithatë ata na pritën si miq…
- Nga kaluat për në kufi?
- Nga Bogazi shkuam në fushë të Markatit e andej e në Ninat dhe nga Ninati në Janjar e tutje drejt kufirit… Ecëm rreth dy orë në këmbë, do të ishte ora nja katër e mëngjezit kur hasëm në një stan me dele. Qentë e stanit na diktuan dhe na u lëshuan. Ne u kthyem mbrapsht dhe kjo na humbi rreth gjysmë ore kohë për të kaluar brezin e butë të klonit. Kur shkuam te brezi i butë qëndruam një copë herë aty duke vështruar rreth e qark dhe Bilali, rahmet pastë, kishte përgatitur një letër dhe e nxorri dhe e la aty. Në letër shkruhej: "Largohem nga atdheu im i detyruar nga diktatura dhe sistemi komunist. Të shkojmë tek armiqtë tanë na bëtë ju, sepse ju na quani më armiq se armiqtë. Një gjë të keni parasysh, familjet tona nuk kanë asnjë dijeni për këtë veprim"…
Kufirin shtetëror e kaluam pa na diktuar as rojet tona e as rojet e kufirit grek…
- Ku ju zuri mëngjesi?
- Me sa më kujtohet, mëngjesi na zuri në postën greke ku na mori në pyetje një oficer grek që dinte shqip. Ai më pyeti mua: "Nga ç’fis je ti në Markat?" I tregova për fisin tim dhe ai më pyeti përsëri nëse e njihja Musa Seitin. I thashë, po. Musa Seiti është ai për të cilin të fola më lart…
- Çfarë ndodhi më pas në postën greke?
- Na priti komandanti i postës ushtarake, i cili më pas u lidh në telefon me Filatin. Mbas një ore erdhi shefi i asfalisë, i sigurimit të Filatit dhe na mori e na shpuri në Filat. Pasi bënë hetime për nja një orë atje erdhi një makinë tjetër speciale që na mori e na çoi në Janinë. Në Janinë na shpunë në kalanë e Ali Pashë Tepelenës. Atje na hetuan përsëri intensivisht për rreth një muaj dhe mbasi mbaruan hetimet, dolëm se ishim nacionalistë të pastër. Pra, u vërtetua se kush ishim. Filluan të na pyesnin për jetën në Shqipëri dhe për regjimin e Enver Hoxhës. Ç’është e vërteta ne mbajtëm ca rezerva, sepse na vinte turp që të shanim vendin tonë. Ne nuk u bëmë kurrë servile, por i falenderuam për mikpritjen e tyre dhe u kërkuam të ndiqnim drejtimin tonë për të shkuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Na shpunë në kampin e refugjatëve politikë ku kishte azilantë nga të gjitha vëndet e Ballkanit dhe të Europës. Aty na mbajtën për pesë muaj. Pasi mbaruan dokumentacionet e nevojshme, udhëtuam drejt SHBA-së…
- Si ju rrodhi më tej jeta në SHBA?
- Bilali me ndërhyrjen e disa miqve të mi u vendos në Boston, ku filloi të drejtonte gazetën "Dielli" për rreth një vit, një vit e gjysëm. Ndërkohë unë u vendosa në Çikago, ku jam edhe sot e kësaj dite… Në gazetën "Dielli", disa nga shqiptarët e ardhur shumë herët në Amerikë, nuk e lejonin Bilalin që të shprehte pikëpamjet e veta e të shkruante kundër regjimit komunist. Këtë gjë ma tha një ditë në telefon. Ndihej menjëherë nga zëri që ishte shumë i pezmatuar, i lënduar dhe i zhgënjyer. I thashë të vinte në Çikago. Atëherë u mblodhëm ne, disa nga patriotët çamë, dhe vendosëm që Bilalin ta sillnim në Çikago, natyrisht edhe me dëshirën e tij. Dhe ashtu bëmë…
Sa erdhi në Çikago Bilali filloi t’i kushtohej veprimtarisë patriotike ashtu siç e kishte zakon ai, ashtu siç vepronte kudo që shkonte… Patriotët e vërtetë e donin, e dëgjonin dhe e ndiqnin pas si të verbër, kurse ata që shtireshin i bënin lloj-lloj bishtash vetëm e vetëm ta pengonin. Këtu, në Çikago, Bilali shpejt u bë shumë i njohur dhe me mbështetjen e patriotëve të vërtetë krijoi shoqërinë "Lidhja Çame" dhe filloi të botonte si organ të kësaj lidhjeje revistën "Krahu i Shqiponjës", revistë dygjuhëshe shqip-anglisht, të cilën e drejtoi gjersa dhe vdiq. Nxori nja 38-39 numra të asaj reviste, faqet e së cilës kanë qënë gjithmonë të mbushura me shkrime patriotike për Kosovën, Çamërinë dhe Shqipërinë e lirë nga diktatura komuniste. Pra, shkrimet që botoheshin në revistë kanë qënë shumë antikomuniste, sidomos ato të Bilalit, gjë që ia rrezikoi jetën disa herë nga njerëzit e sigurimit të shtetit që kishin depërtuar gjer këtu në SHBA… I dogjën studion e punës me tërë arkivin e krijimtarisë së tij dhe dy-tri herë i bënë atentat për ta vrarë disa të ashtuquajtur njerëz të panjohur, por ia shpëtoi jetën i madhi Zot, se umbërgjati nuk bëhet dot jetëshkurtër, thotë një fjalë e urtë…
- Po ju nuk e mbështesnit si duhet, nuk e mbronit jetën e tij si jetë e çmuar e një njeriu të madh që e meritonte mbrojtjen prej komunitetit të shqiptarëve?
- Për të thënë të vërtetën Bilalin nuk e kemi përkrahur sa duhet as vetë ne çamët e Çikagos. Ai nga natyra ishte disi kryelartë dhe nuk e ulte kurrë veten t’ia shtrinte dorën kujt për asgjë, megjithëse ishte gati t’u falte edhe shpirtin të tjerëve. Shkonte mirë me njerëzit e sinqertë, i urrente hipokritët dhe ata që shtireshin, por në këtë botë, dihet, janë më të shumtë të ligjtë se të mirët… Dhe kështu atij shumë herë i mbetej të përpiqej i vetëm…
Megjithë pengesat e shumta që i nxirrnin, revistat e Bilalit qarkullonin në Turqi, Zvicër, Gjermani, Austri, Australi, Belgjikë, në Kosovë e Maqedoni e në tërë Amerikën. Kishte lidhje të shkëlqyera me shumë miq e patriotë shqiptarë, të cilët besonin dhe shpresonin në fjalën dhe në veprën e tij…
Sidoqoftë gjatë kësaj periudhe arritjesh edhe lodhja dhe lloj-lloj sakrificash, që kalonte ai, bënë të vetën. Vetëm të mendosh se sa vështirësi finaciare pati herë-herë ai, sepse të shumtën e rasteve e shtypte revistën me shpenzime nga xhepi i tij. Punonte ditë e natë në lloj-lloj punësh dhe me kursimet e pakta mundohej të shkollohej vetë, siç e kërkonin kushtet e Amerikës, nxirrte edhe revistën... Pra, përfundimi ne nuk e përkrahëm sa duhet, akoma më keq, ndonjëherë edhe e penguam…
- I nderuar Selfo, mund të më tregosh sesi vdiq Bilal Xhaferri? Të paktën në Shqipëri, por edhe këtu në Çikago, në disa rrethe patriotësh, flitet se ishte dhe mbetet mister vdekja e tij… Mendimi yt?…
- Fatkeqësisht Bilali ndërroi jetë nga një sëmundje e papritur. Një tumor në kokë që ia zbuluan si rastësisht në një vizitë mjekësore të zakonshme. Kishte një dhimbje koke të herëpasherëshme, thonë. Këtë ka konstatuar edhe spitali ku u shtrua dhe u operua nga ai tumor në kokë… Këtë di, këtë them, pavarësisht se ç’flitet e thuhet poshtë e lartë…
Një gjë e them me siguri të plotë: Vdekja e tij e paralizoi Lidhjen Çame, njëkohësisht edhe Lidhjen Kosovare…
Bilali jetoi me trup në Amerikë e me shpirt në Shqipëri. I tillë qe ai. Vërtet jetonte në Amerikë, por jetën dhe veprën e tij ia dedikoi kombit shqiptar, atdheut mëmë Shqipërisë dhe krahëve të saj Çamërisë e Kosovës, të shkëputur padrejtësisht e forcërisht nga trungu amë…
SHEFKI HYSA
SHBA, Çikago, më 30.4.1995
Dialog me Selfo Hoxhën, kunat i Bilal Xhaferrit
- I nderuar Selfo, mirëse ju gjetëm në shtëpinë tuaj, këtu në Çikago të Amerikës. Ju jeni bashkëshorti i Jetes, motrës së madhe të Bilal Xhaferrit, pra, kunati i tij. Jetja, gruaja juaj, dhe Antika, motra e vogël e Bilalit, na folën gjatë për persekutimet, peripecitë, të papriturat dhe vuajtjet e shumta që u ka shkaktuar komunizmi familjeve tuaja në Shqipëri. Desha të njihem edhe me jetën tuaj, me mendimet, qëndrimet, pikëpamjet tuaja, me opinionin tuaj për tërë atë genocid që ushtroi dikatura mbi familjet fisnike shqiptare e veçanërisht mbi ju dhe mbi Bilal Xhaferrin.
- I dashur Shefki, së pari mirëse keni ardhur në shtëpinë time dhe ju falemderit nga zemra për tërë atë që keni bërë për të ndritur figurën e njeriut tonë Bilal Xhaferrit, figurë e harruar, e hedhur tutje, e varrosur qëllimisht prej komuniszmit. Ju duke ndritur atë figurë keni ndridur njëherazi edhe jetët tona, prandaj duam s’duam ne, ti mbetesh nga miqtë më të mirë të Bilalit dhe tanët. Të them të drejtën ishte puna jote ajo që e vuri në lëvizje shtetin shqiptar që të nderonte Bilal Xhaferrin se ne as që na shkonin në medje të tilla gjëra me atë pak dije që kemi mbi botën. Nderi i Bilalit në fund të fundit na përket ne njerëzve të tij, që jemi ende gjallë, kështu që mund të them se jemi ne ata që nderoheni me punën tënde, prandaj të detyrohemi shumë. Edhe njëherë shumë shumë të falemderit në emër të të gjithë atyre që ka dashur Bilali në këtë jetë.
Më ke vënë para një detyrimi që të rrëfehem për vete, për familjen dhe për tërë marrëdhëniet e mia me ata që janë prekur e lënduar prej komunizmit ngaqë ishin të afërmit tanë. Unë jam Selfo Hoxha dhe kam lindur në fshatin Markat të Sarandës në prill 1928. Rrjedh prej një familje fisnike, ku të ardhurat siguroheshin përmes bujqësisë. Mund të them se nuk ishim aq të varfër, sepse kishim një baba të mirë e shumë punëtor, të përkushtuar ndaj familjes.
- Si quhej babai juaj, meqenëse e përmendët për vlerat e vyera që karakterizojnë zakonisht baballarët e anëve tona?
- Babai im e kishte emrin Ahmet Hoxha. Ishte burrë zotni, rahmet pastë dhe i vaftë shpirti në xhenet se nuk përtoi kurrë që të sakrifikohej për familjen e tij. Kur vdiq e ndjeva vërtet mungesën e tij… Kisha edhe një dajë që e doja shumë njëlloj si babanë… Ishte një dajë flori që kujdesej shumë për mua, megjithëse ishte kohë lufte dhe skamjeje... Daja im ishte një ndër luftëtarët që u vra në mbrojtje të vëndit nga forcat okupatore gjermane. Ai quhej Veli Myrtaj dhe u vra në qafën e Likojanit mes kufirit grek dhe atij shqiptar. Edhe unë, megjithëse në moshë shumë të re, në moshën katërmbëdhjetë vjeçare, për hatër të dajës u bashkova me luftëtarët e lirisë në frontin e luftës, por daja më shmangte nga betejat, nuk donte që të vritesha. Dhe këtë ua la si amanet edhe shokëve të tij partizanë kur mbylli sytë, që unë të kthehesha patjetër gjallë në familje, në shtëpi. Dhe kështu i shpëtova vdekjes, mbijetova. Më ruajtën shokët…
Në vitin 1957, kur isha 27 vjeç, papritur e pakujtuar u arrestova nga forcat e sigurimit të shtetit shqiptar nën akuzën e agjitacionit dhe propagandas. Në të vërtetë unë nuk kisha bërë asgjë kundër shtetit, por kisha vetëm disa kundërshti rreth koperativizmit e kolektivizimit të pronës dhe bagëtisë. Nuk kisha besim te të ardhurat që mund të na siguronte kooperativa, or mik. Ishim fshat malor, e tërë zona ishte malore dhe atyre anëve mezi e kishin siguruar bukën burra punëtorë të palodhur si babai im. E si mund ta siguronim duke u bashkuar edhe me ata që nuk e donin punën?!… Kështu mendoja unë, po sigurimsit përkundrazi nuk deshën t’ia dinin, më arrestuan dhe më dënuan me dhjetë vjet burg.
- Në ç’burg ju dërguan pasi ju arrestuan?
- Më çuan në kalanë e Gjirokastrës, aty ndenja 19 muaj lidhur këmbë e duar, pas njëmbëdhjetë muajve hetim nga sigurimi i shtetit. Ka qënë një Niko Zhupali, një harbut, një kriminel ai që më ndiqte dhe më arrestoi. Akuzat e mia qenë të krijuara nga Marko Nusreti, Shefit Reçua e Mitat Muedini, të cilët u paraqitën si dëshmitarë para gjyqit tim. Gjithandej më ndiqnin Nikot e sigurimit… Edhe në birucën e paraburgimit nuk m’u ndanë… Mendo më kanë hetuar e gjykuar nja tre Niko…
- Thatë se ju kanë arrestuar, hetuar e gjykuar nja tre Niko. Kaq shumë Nikora kishte ai farë sigurimi i shtetit?… Si qëndron problemi?…
- Po është e vërtetë, kaq shumë Nikora duhet të kishte sigurimi. Mbase kishin besim më shumë te Nikot se sa te ne çamët… Në fshat mua më ndiqte operativi i sigurimit të shtetit Niko Zhupali. Në burgun e kalasë së Gjirokastrës më ndiqte Niko Vasua nga Goranzia e Dropullit dhe një Niko tjetër mbiemri i të cilit nuk më kujtohet... I ligu i dynjasë Niko Zhupali, kujt nuk i ka bërë dëm në zonën e Konispolit, më të ligj akoma dy të tjerët, sidomos Niko Vasua… Ai nuk fliste as shqipen mirë. E përziente me greqishten dhe mezi merrej vesh kur fliste. Ai ishte hetuesi më i lig dhe më bëri tortura nga më çnjerëzoret. Tortura si ato që u bënin grekët çamëve para se t’i dëbonin nga shtëpitë e tyre, nga Çamëria… Një herë mbaj mend që e shava rëndë, i thashë: "Ti je grek i ndyrë, nuk je as shqiptar, të bëfsha ty dhe qeverinë e Dropullit"... Unë isha i lidhur. Ai u tërbua fare. Nuk u mjaftua me torturat e veta, por njoftoi në telefon edhe dikë tjetër dhe për njëzet minuta erdhi Banush Goxhua, drejtori i sigurimit të qarkut të Gjirokastrës, i cili bashkë me Nikon më kanë torturuar si romakët Krishtin, aq sa thashë se do të vdisja në duart e tyre. I dashur Shefki, nuk kanë fund torturat dhe dhunimet që dinin të bënin ata, veglat qorre të komunizmit...
Pasi më dënuan më hoqën nga burgu i Gjirokastrës dhe më çuan në burgun e Vlorës. Në burgun e Vlorës u bashkova me shumë patriotë të tjerë. Aty gjeta mjaft intelektualë, njerëz të ngritur, politikanë, doktorë, mësues etj., të cilët ishin arrestuar për të njëjtën arsye, si unë për agjitacion e propagandë kundër komunizmit. Edhe në burg qëndrimi im ka qënë gjithmonë i vendosur kundër sistemit. Madje sa më shumë qëndroja nëpër qeli aq më shumë më shtohej urrejtje dhe mllefi kundër komunistëve. Kur pashë se burrat më të mirë të Shqipërisë ishin nëpër burgje nuk mund të mos e shtoja urrejtjen nda sistemit diktatorial shqiptar.
- Çfarë kapaciteti kishte burgu i Vlorës dhe si ju trajtonin?
- Burgu i Vlorës kishte një kapacitet që mund të përballonte deri në gjashtëqind të burgosur, por në tetor të vitit 1956, kur ndodhën trazirat në Hungari, ndodhi hataja. Nga frika dhe nga tensioni politik, komunistët e mbushën burgun plot e përplot dhe nga 600 vetë që duhej të mbante, arriti numri dyfish, në 1200 persona. Nuk më harrohet kurrë në jetën time sesi na sëmureshin shokët, sesi na vdisnin nga kushtet e vështira dhe askush nuk e çante kokën për ta. I merrnin të vdekurit dhe askush nuk e dinte ku i shpinin. Se mos dinim ku çonin edhe të gjallët që na i rrëmbenin sigurimsit shpesh nga qelitë dhe humbisnin pa nam e nishan?!… Ç’të të them, terror jashtë burgut, terror edhe në qeli, mbase ngaqë ishte periudha që Enveri ndihej i lënduar prej qëndrimit kundërshtues të çamëve në konferencën e Tiranës… Ishte periudha kur Enveri dhe komunistët po sajonin grupin armiqësor çam nëpër kartëra dhe e vunë në jetë në vitin 1960 me tërë ato arrestime të bujshme…
Kur arrestuan miqtë e mi më të ngushtë si Teme Sejkon, Taho Sejkon, Sulo Sejkon, Tahir Demin, Avdi Resulin dhe Haxhi Bilalin, xhaxhain tim, asnjëri nga ne në burg nuk e dinte se çfarë kishte ndodhur. Vetëm shihnim lëvizje të mëdha, ethe dhe tension te oficerët dhe rojet e burgut. Qelitë aty mbusheshin e aty zbrazeshin. Autoburgjet venin e vinin ditë e natë. Sillnin e merrnin të burgosur dhe nuk kuptohej ç’po ndodhte. Gjithandej terror dhe frikë…
Një natë prej natësh më marrin edhe mua dhe me kapuç në kokë, më fusin forcërisht në një autoburg dhe sipas hamendjes sime mund të kemi ecur nja dy-tre orë dhe më kanë shpënë në një vend të panjohur. Kur ndaluam, nuk e dija se ku isha. Më vonë mora vesh se kisha përfunduar në një nga birucat e burgut të Tiranës. Më ndëruan disa herë birrucën dhe më në fund më futën në qelinë një personi me origjinë nga Koska e Çamërisë, emri i tij ishte Muharrem Mane. Ai më pyeti se kush isha dhe nga ç’burg vija dhe pastaj më tregoi se çfarë kishte ndodhur. Më tha se ishin arrestuar disa qindra çamë me gjeneral Teme Sejkon në krye.
Në atë qeli ndofta më kishin futën rojet gabimisht sepse pa më lënë as vetëm një orë, erdhën e më morën dhe më futën në një qeli më vete. Të nesërmen më vijnë dy civilë dhe më kërkuan që t’u bëja një listë për të gjithë çamët që njihja, për ata që kishin qënë ose jo komunistë, dhe unë e bëra. Ishte një listë prej nja shtatëdhjetë-tetëdhjetë vetësh që mbaja mend. Ata i hodhën një sy listës dhe ndaluan tek emri i Haxhi Bilalit. Ky nuk ka qënë komunist, më thanë. Jo, u thashë, nuk ka qënë. Di gjë ku ndodhet ai tani, më pyetën? Jo, u thashë, nuk di asgjë për të. Më bënë edhe shumë pyetje të tjera për çamët dhe u larguan.
Më vonë më sollën në qeli një çam, emri i të cilit nuk më kujtohet. Ai më tha se edhe ti ke qënë pjesëtar në grupin armiqësor çam, në grupin e Temes. Jo, ia preva, unë nuk di asgjë për ndonjë grup dhe nuk kam qënë kurrë pjesë e ndonjë grupi.
Edhe hetuesit nuk më ndaheshin ditë e natë. Këmbëngulnin që të pranoja se isha pjesëtar i grupit të Temes, meqenëse njihesha me shumë prej të arrestuarve. Më bënë shumë hetuesi dhe vetëm shumë më vonë e kam marrë vesh se në deponimin e xhaxhait tim, Haxhi Bilalit, thuhej se edhe Selfon kishim ndër mend ta merrnim në grup, por jo se ishte pjesë e grupit...
- Le të ndalemi pak, i nderuar Selfo, rreth këtij problemi. Po ju pyes në kofidencë, ju personalisht keni qenë anëtar i atij grupi, i grupit çam të Temes që në ato vite nga komunistët u deklarua nga më të rrezikshmit, madje edhe sot nga mbetjet diktaturase deklarohet si një nga grupet më të rrezikshme për Partinë e Punës, grup që donte të rrëzonte pushtetin e tyre me kryengritje të armatosur?
- E theksoj këtu e para Zotit, i dashur Shefki, se nuk kishte aspak ndonjë grup të Teme Sejkos. Për këtë mund t’ju jap edhe një fakt shumë të rëndësishëm: Sipas deponimit të Tahir Demit, njërit nga kryesorët e atij grupi të sajuar, thuhet se në mbledhjen e grupit ka marrë pjesë gjoja edhe Haki Rushiti, kur në të vërtetë Hakiu ndodhej në një nga spitalet e New Yorkut i sëmurë rëndë me kancer. Dhe këtë mund ta vërtetosh fare lehtë, mjafton të krahasosh të dhënat e arkivave të spitalit me ato të dosjes së sigurimit të shtetit që patjetër ruhen diku edhe sot e kësaj dite…
E përsëris, or mik, grupi armiqësor i Teme Sejkos ishte një sajesë e mendjes së sëmurë të Enverit, e sigurimit të shtetit. Akuzat ndaj të arrestuarve që gjoja përbënin atë grup janë gjëra krejtësisht të trilluara dhe shpifje për të zhdukur çamët, për t’i eleminuar ata nga pushteti që kishin fituar me zotësinë e tyre në ato vite. Dihet se askush nuk na do ne, çamët, për sytë e bukur. Na duan se jemi të zotë dhe e bëjmë punën më mirë nga kushdo, se jemi njerëz që besojmë në ligjet e Zotit... Pra, dua të them që kurrë nuk duhet të merren për të vërteta deponimet e Ministrisë së Brendshme të ish diktaturës, sepse nuk janë veçse false dhe të pavërteta. Ato janë shpifje që i kanë stisur ata vetë. I kanë stisur sigurimsit. Unë di që dajon e nanës sime, Musa Seitin e detyruan të pranonte ato që thoshin ata. Ai ruajti dhëmbët që i kishin shkulur hetuesit gjatë torturave për ta detyruar që të pranonte akuzën dhe i vuri në tavolinë përballë kryetarit të trupit gjykues.
- Kush ishte ky kryetar dhe si reagoi përballë një fakti të tillë?!
- E ç’rëndësi ka emri i tij?… Kryetar ishte njëri prej tyre, vegël qorre e komunistëve, i cili do të bënte patjetër siç thoshnin ata… Pra, dua të them që në vitin 1960 nuk u arrestuan aq shumë njerëz sa u propagandua, por rreth 500-600 çamë, ndër të cilët edhe ndonjë çoban e ndonjë intelektual vllah, edhe ata njerëz të mirë e të pa trazuar që shihnin hallet e tyre, ndonjë minoritar, sa për sy e faqe, si dhe disa gjirokastritë... Nuk u pushkatuan as pesë vetë prej tyre, kurse prej çamëve u vranë pesë vetë vetëm në një familje… Më dëgjo: Teme Sejko, Taho Sejko, Sulo Sejko, djali i Temes, Sokol Sejko, si dhe gruaja e tij që kreu vetevrasje, pasi i pushkatuan të birin. Pushkatuan shumë edhe nga familja e dematëve. Siç më thoshte babai dematët dhe sejkatët ishin dy nga fiset më të mëdha në Çamëri dhe në vitin 1920, kur u ngrit flamuri në Vlorë, nga këto dy familje morën pjesë rreth 50 çamë në ngritjen e flamurit. Pra, a nuk ishte ky qëndrim një armiqësi e tërbuar e komunistëve ndaj Çamërisë dhe çamëve?! Një armiqësi e verbër ndofta e nxitur heshturazi nga qarqe të veçanta të politikës greke që mbanin lidhje të fshehta me Tiranën e Enverit…
Më kujtohet një rast i një bisede me një nga njerëzit e nderuar që kishin drejtuar CIA-n amerikane në ato vite. Më ka thënë duke qeshur: "E di pse vdiq Teme Sejkua?!… Ta them unë… Kur erdhi Hrushovi për vizitë në Shqipëri, në një takim në Butrint të Sarandës, i ra supeve Teme Sejkos, duke e lavdëruar zotësinë e tij. Aty ishte i pranishëm Enveri, ishte Ramizi, ishin dhe shumë prej anëtarëve të Byrosë Politike të Partisë së Punës… Dhe pse Hrushovi i ra supeve gjeneralit, injorantët e Enver Hoxhës dhe vetë ai nuk mund ta falnin… Hamendësuan: "Dale se ky do të na hajë"… Teme Sejkua ishte intelektual, ishte i edukuar, ishte gjeneral me karrierë të ndritur, sikurse ishte intelektual i zoti dhe Taho Sejko dhe gjithë çamët e tjerë me poste të larta në parti e në shtetin komunist... Dhe u sajua grupi armiqësor dhe ata u eleminuan siç janë eleminuar nëpër vite gjithë ata që rrezikonin sadopak qetësinë e Enverit me shokë"…
Unë, si Selfo, mik isha më shumë me Taho Sejkon, kam qënë disa here në shtëpinë e tij dhe kam biseduar me të për shumë e shumë probleme. Kur e transferuan dhe e çuan në Shkodër, e pyeta: "Pse mo, Taho, ç’kanë këta me ty?!… "More, djalë, - më tha, more, shpirt, neve çamëve këta nuk do na lënë rehat të marrim as frymë"...
- Pra sipas jush grupi i Temes ishte një shpikje e mendjes së sëmurë e paranojake të Enver Hoxhës, një sebep për t’u hakmarrë me çamët që e kundërshtuan në Konferencën e Partisë së Tiranës?…
- Kështu ishte dhe këtë nuk e them vetëm unë, këtë e pohojnë vetë dokumentet e Partisë së Punës, po t’i shqyrtosh me kujdes… Duke eleminuar çamët Enveri i bëri një nder edhe Greqisë, se e varrosi problemin çam… Dhe për këtë besoj se e ka marrë shpërblimin, prandaj qëndroi aq gjatë në pushtet… Me të tilla marifete Enveri la edhe Kosovën në duart e serbëve… I ndjeri Bilal Xhaferri thoshte kështu: "S’ka Shqipëri pa Kosovë e Çamëri". Kjo shprehje ishte kryetitull i të gjitha numrave të revistës "Krahu i shqiponjës" dhe i gjithë botimeve të tij… Dhe Bilali nuk fliste kurrë më kot… Këtë e pranonin edhe vetë të burgosurit politikë që nëpër vite kishin qenë shokë të Enverit dhe ai i trembur prej rivalitetit të tyre brenda piramidës së Partisë Komuniste, i kishte flakur burgjeve gjoja si armiq të popullit… Enveri ishte një diktaror i keq, paranojak e hakmarrës që i ka sjellë aq dëme Shqipërisë sa nuk ia kanë sjellë tërë shekujt bashkë, shpreheshin ata në bisedat me ne…
- Na tregove për jetën nëpër burgjet komuniste, po kur dole nga burgu si të rrodhi jeta?!…
- Jetë qeni, për në lumë e për në det… Pasi mbarova dënimin mendoja se në çastin që do të lirohesha, jashtë rrethimit, te dera do të më prisnin familja, gruaja, fëmijët, por më kot… Ata më nxorrën nga burgu në muret e të cilit shkruhej "Vdekje për tradhëtarët dhe armiqtë e popullit" dhe më hypën në një autoburg tjetër e më çuan në Gradisht të Lushnjës, në internim. Ishte viti 1962. Më thanë: "Ti je i padëshiruar në familjen tënde dhe duhet të shkosh në internim"… Dhe përfundova në internim, një lloj dënimi tjetër si gjysmë i burgosur…
Ata e dinin se mua më vlonte shpirti për miqtë e shokët e të afërmit që më pushkatuar, e dinin se kush isha, prandaj më internuan dhe më izoluan në fshatrat e humbura plot baltë të Lushnjës… Pas disa kohësh më çuan në fshatin Stjar të Delvinës, por përsësi nuk kisha të drejtë të shkoja në fshatin tim. Tashmë kisha jo vetëm titullin i burgosur politik, por edhe një titull tjetër, titullin "I dëbuar"…
- Deri në ç’vit vazhduat të endeshit nga njëri vend izolimi në tjetrin si i dëbuar prej vendlindjes e i internuar?
- Deri në vitin 1965-1966, nuk më kujtohet mirë...
- Gjatë gjithë këtyre viteve patët ndonjë takim me kunatin tuaj Bilal Xhaferrin?
- Bilali erdhi e më takoi disa herë në Lushnjë e në Stjar të Delvinës. Ai vetë ishte i luftuar dhe duhet të ruhej. Mbaj mend një rast kur ai më tregoi se si pas demaskimit dhe goditjes që i dhanë shokët e Fadil Paçramit në Tiranë, nuk iu nda edhe Rita Marko, në Durrës, ku e kishin çuar përkohësisht pas dëbimit nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndër të tjera i kishte thënë: "Je edhe kunati i armikut të popullit, Selfo Hoxhës"… Ju e dini se si pas përplasjes me Rita Markon Bilalin e internuan për vete në baltën e Hamallës së Durrësit dhe kështu mbeti i izoluar për vete në atë kënetë…
- Idenë për t’u arratisur nga Shqipëria e dhatë ju apo Bilali?
- Mua më dukej se e kisha për detyrë ta shpëtoja atë njeri të madh nga ajo kënetë ku e kishin degdisur. E dija se ai kishte vulltet të hekurt në vetvete dhe forcë për ta përballuar fizikisht internimin, por shpirtërisht ai do të humbte si njeri. Ishte njeri i madh, siç e dini, dhe njerëzit e mëdhenj humbasin moralisht kur nuk e shprehin vetveten… Ai nuk mund të duronte pa shkruar e pa e shprehur botën e tij të rebeluar nga padrejtësitë, ndaj iu kthjellua në kokë vendimi për t’u arratisur… Dhe kështu idetë e tij dhe të mijat u bënë një. Mirëpo ishte shumë e rrezikshme të shpreheshe hapur për gjëra të tilla, prandaj idenë për t’u arratisur nuk e diskutuam as edhe me familjen, me askënd. Bilalit i kisha thënë që kur t’i bëja unë telegram ai duhet të vinte menjëherë. I shkruajta se Jetja ishte e sëmurë. Ai e mori telegramin dhe u paraqit në ndërmarrjen ku punonte. I dhanë 3-4 ditë leje. Bilali erdhi. Ne biseduam me hollësi çdo gjë dhe vendosëm të arratiseshim. Në atë kohë bëhej festa e Çamërisë, festë që gjithmonë festohej në Bogaz të Konispolit, kurse atë vit u bë në Hoxhë. Festa ishte më 23 gusht dhe festohej formimi i çetës "Çamëria". U nisëm në drejtime të ndryshme. Unë gjoja do të shkoja në Tiranë, në spital, sepse gjoja isha sëmurë, kurse Bilali do të shkonte në Durrës dhe do të paraqitej në punë. Zbritëm që të dy dhe u dukëm në festë, festë në të cilën merrte pjesë edhe Rita Marko. I takuam të gjithë pjesëmarrësit dhe si me lezet u shkëputëm pa u vënë re dhe u nisëm drejt tokës greke. Kaluam kufirin shtetëror dhe u dorëzuam te grekët. Pra, kushtet e vështira, përgjimet e spiunëve komunistë që na rrezikonin për ditë e më shumë jetën, na detyruan që të dorëzoheshim te një armik i betuar i popullit tonë. E megjithatë ata na pritën si miq…
- Nga kaluat për në kufi?
- Nga Bogazi shkuam në fushë të Markatit e andej e në Ninat dhe nga Ninati në Janjar e tutje drejt kufirit… Ecëm rreth dy orë në këmbë, do të ishte ora nja katër e mëngjezit kur hasëm në një stan me dele. Qentë e stanit na diktuan dhe na u lëshuan. Ne u kthyem mbrapsht dhe kjo na humbi rreth gjysmë ore kohë për të kaluar brezin e butë të klonit. Kur shkuam te brezi i butë qëndruam një copë herë aty duke vështruar rreth e qark dhe Bilali, rahmet pastë, kishte përgatitur një letër dhe e nxorri dhe e la aty. Në letër shkruhej: "Largohem nga atdheu im i detyruar nga diktatura dhe sistemi komunist. Të shkojmë tek armiqtë tanë na bëtë ju, sepse ju na quani më armiq se armiqtë. Një gjë të keni parasysh, familjet tona nuk kanë asnjë dijeni për këtë veprim"…
Kufirin shtetëror e kaluam pa na diktuar as rojet tona e as rojet e kufirit grek…
- Ku ju zuri mëngjesi?
- Me sa më kujtohet, mëngjesi na zuri në postën greke ku na mori në pyetje një oficer grek që dinte shqip. Ai më pyeti mua: "Nga ç’fis je ti në Markat?" I tregova për fisin tim dhe ai më pyeti përsëri nëse e njihja Musa Seitin. I thashë, po. Musa Seiti është ai për të cilin të fola më lart…
- Çfarë ndodhi më pas në postën greke?
- Na priti komandanti i postës ushtarake, i cili më pas u lidh në telefon me Filatin. Mbas një ore erdhi shefi i asfalisë, i sigurimit të Filatit dhe na mori e na shpuri në Filat. Pasi bënë hetime për nja një orë atje erdhi një makinë tjetër speciale që na mori e na çoi në Janinë. Në Janinë na shpunë në kalanë e Ali Pashë Tepelenës. Atje na hetuan përsëri intensivisht për rreth një muaj dhe mbasi mbaruan hetimet, dolëm se ishim nacionalistë të pastër. Pra, u vërtetua se kush ishim. Filluan të na pyesnin për jetën në Shqipëri dhe për regjimin e Enver Hoxhës. Ç’është e vërteta ne mbajtëm ca rezerva, sepse na vinte turp që të shanim vendin tonë. Ne nuk u bëmë kurrë servile, por i falenderuam për mikpritjen e tyre dhe u kërkuam të ndiqnim drejtimin tonë për të shkuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Na shpunë në kampin e refugjatëve politikë ku kishte azilantë nga të gjitha vëndet e Ballkanit dhe të Europës. Aty na mbajtën për pesë muaj. Pasi mbaruan dokumentacionet e nevojshme, udhëtuam drejt SHBA-së…
- Si ju rrodhi më tej jeta në SHBA?
- Bilali me ndërhyrjen e disa miqve të mi u vendos në Boston, ku filloi të drejtonte gazetën "Dielli" për rreth një vit, një vit e gjysëm. Ndërkohë unë u vendosa në Çikago, ku jam edhe sot e kësaj dite… Në gazetën "Dielli", disa nga shqiptarët e ardhur shumë herët në Amerikë, nuk e lejonin Bilalin që të shprehte pikëpamjet e veta e të shkruante kundër regjimit komunist. Këtë gjë ma tha një ditë në telefon. Ndihej menjëherë nga zëri që ishte shumë i pezmatuar, i lënduar dhe i zhgënjyer. I thashë të vinte në Çikago. Atëherë u mblodhëm ne, disa nga patriotët çamë, dhe vendosëm që Bilalin ta sillnim në Çikago, natyrisht edhe me dëshirën e tij. Dhe ashtu bëmë…
Sa erdhi në Çikago Bilali filloi t’i kushtohej veprimtarisë patriotike ashtu siç e kishte zakon ai, ashtu siç vepronte kudo që shkonte… Patriotët e vërtetë e donin, e dëgjonin dhe e ndiqnin pas si të verbër, kurse ata që shtireshin i bënin lloj-lloj bishtash vetëm e vetëm ta pengonin. Këtu, në Çikago, Bilali shpejt u bë shumë i njohur dhe me mbështetjen e patriotëve të vërtetë krijoi shoqërinë "Lidhja Çame" dhe filloi të botonte si organ të kësaj lidhjeje revistën "Krahu i Shqiponjës", revistë dygjuhëshe shqip-anglisht, të cilën e drejtoi gjersa dhe vdiq. Nxori nja 38-39 numra të asaj reviste, faqet e së cilës kanë qënë gjithmonë të mbushura me shkrime patriotike për Kosovën, Çamërinë dhe Shqipërinë e lirë nga diktatura komuniste. Pra, shkrimet që botoheshin në revistë kanë qënë shumë antikomuniste, sidomos ato të Bilalit, gjë që ia rrezikoi jetën disa herë nga njerëzit e sigurimit të shtetit që kishin depërtuar gjer këtu në SHBA… I dogjën studion e punës me tërë arkivin e krijimtarisë së tij dhe dy-tri herë i bënë atentat për ta vrarë disa të ashtuquajtur njerëz të panjohur, por ia shpëtoi jetën i madhi Zot, se umbërgjati nuk bëhet dot jetëshkurtër, thotë një fjalë e urtë…
- Po ju nuk e mbështesnit si duhet, nuk e mbronit jetën e tij si jetë e çmuar e një njeriu të madh që e meritonte mbrojtjen prej komunitetit të shqiptarëve?
- Për të thënë të vërtetën Bilalin nuk e kemi përkrahur sa duhet as vetë ne çamët e Çikagos. Ai nga natyra ishte disi kryelartë dhe nuk e ulte kurrë veten t’ia shtrinte dorën kujt për asgjë, megjithëse ishte gati t’u falte edhe shpirtin të tjerëve. Shkonte mirë me njerëzit e sinqertë, i urrente hipokritët dhe ata që shtireshin, por në këtë botë, dihet, janë më të shumtë të ligjtë se të mirët… Dhe kështu atij shumë herë i mbetej të përpiqej i vetëm…
Megjithë pengesat e shumta që i nxirrnin, revistat e Bilalit qarkullonin në Turqi, Zvicër, Gjermani, Austri, Australi, Belgjikë, në Kosovë e Maqedoni e në tërë Amerikën. Kishte lidhje të shkëlqyera me shumë miq e patriotë shqiptarë, të cilët besonin dhe shpresonin në fjalën dhe në veprën e tij…
Sidoqoftë gjatë kësaj periudhe arritjesh edhe lodhja dhe lloj-lloj sakrificash, që kalonte ai, bënë të vetën. Vetëm të mendosh se sa vështirësi finaciare pati herë-herë ai, sepse të shumtën e rasteve e shtypte revistën me shpenzime nga xhepi i tij. Punonte ditë e natë në lloj-lloj punësh dhe me kursimet e pakta mundohej të shkollohej vetë, siç e kërkonin kushtet e Amerikës, nxirrte edhe revistën... Pra, përfundimi ne nuk e përkrahëm sa duhet, akoma më keq, ndonjëherë edhe e penguam…
- I nderuar Selfo, mund të më tregosh sesi vdiq Bilal Xhaferri? Të paktën në Shqipëri, por edhe këtu në Çikago, në disa rrethe patriotësh, flitet se ishte dhe mbetet mister vdekja e tij… Mendimi yt?…
- Fatkeqësisht Bilali ndërroi jetë nga një sëmundje e papritur. Një tumor në kokë që ia zbuluan si rastësisht në një vizitë mjekësore të zakonshme. Kishte një dhimbje koke të herëpasherëshme, thonë. Këtë ka konstatuar edhe spitali ku u shtrua dhe u operua nga ai tumor në kokë… Këtë di, këtë them, pavarësisht se ç’flitet e thuhet poshtë e lartë…
Një gjë e them me siguri të plotë: Vdekja e tij e paralizoi Lidhjen Çame, njëkohësisht edhe Lidhjen Kosovare…
Bilali jetoi me trup në Amerikë e me shpirt në Shqipëri. I tillë qe ai. Vërtet jetonte në Amerikë, por jetën dhe veprën e tij ia dedikoi kombit shqiptar, atdheut mëmë Shqipërisë dhe krahëve të saj Çamërisë e Kosovës, të shkëputur padrejtësisht e forcërisht nga trungu amë…
SHEFKI HYSA
SHBA, Çikago, më 30.4.1995
Nga Shefki Hysa
I MADH BILAL XHAFERRI, PO NE NUK E KUPTUAM…
Dialog me atdhetarin shqiptaro-amerikan Rexhep Hoxha
- I nderuar Rexhep, mirëse ju gjeta në shtëpinë tuaj këtu në Çikago të Amerikës!… Më kanë thënë në Shqipëri, më thanë edhe këtu në Amerikë, se jeni një ndër emigrantët më të vjetër, më punëtorë dhe më të pasur të komunitetit shqiptaro-amerikan. Keni punuar shumë natë e ditë, me shumë djersë e mund, për të fituar emrin dhe pasurinë që keni. Jeni vërtet burrë i nderuar dhe që ju dëgjohet fjala ashtu siç duhet këtu në Çikago, ndaj kam dëshirë të bashkëbisedoj me ju për jetën tuaj dhe të familjes suaj dhe për lidhjet që keni pasur me mikun e të gjithëve, të ndjerin Bilal Xhaferri…
- Të falemnderit, Shefki, për konsideratën dhe për fjalët e mira që thoni në adresë time! Më bëhet qejfi që flitet kaq mirë për mua në Shqipëri e këtu në Çikago, por të them të vërtetën nuk jam aq sa thonë… Nuk jam aq i pasur… Jam përpjekur të punoj me ndershmëri, të fitoj e të shoh jetën time e të familjes sime larg sherreve, thashethemeve, dredhive e hajnive që ekzistojnë edhe këtu në emigracion, si kudo… Se cili jam unë në të vërtetë më mirë dëgjoje nga goja ime…
- Atëherë le ta dëgjojmë nga goja juaj se kush është Rexhep Hoxha dhe si ka rrjedhur jeta e tij…
- Pra, emri im është Rexhep Hoxha, jam nga Markati i Sarandës. Një brinjë mali dhe nja dy kthesa udhe e ndajnë fshatin tim të lindjes, Markatin, nga fshati Ninat, vendlindja e Bilal Xhaferrit, të cilin e kam njohur që në moshë të vogël, në kohën kur gjyshi i tij, Feriku, u izolua si kulak deri sa vdiq. E kam njohur që në moshë të vogël bashkë me tri motrat e tij: Bekon, Jeten dhe Antikën, aty rreth vitit 1952-1953. Pra e kam njohur atëherë kur Bilalit nuk i mbeti më vend në Ninat. Me sa di, ai u largua dhe shkoi tek një hallë e tij në Shijak, e cila e mori së bashku me Bekon, motrën e madhe. Që nga ajo kohë e deri sa ai emigroi këtu në Amerikë, unë nuk e kisha parë më Bilalin, sepse unë vetë u arratisa…
- Cilat ishin arsyet e arratisjes suaj nga Shqipëria?
- Arsyeja kryesore e arratisjes sime nga shtëpia, nga vendlindja, nga Shqipëria ishte fillimi i persekutimeve që na bëheshin mua, familjes dhe fisit tim. Rridhnim nga një derë e kamur disi dhe në shpirt ishim antikomunistë. Nuk e donim partinë komuniste dhe reformat e saj, metodat e pushtetit të saj për të na marrë pasuritë tona e për t’ua dhënë kokëpalarëve, berbeculëve, atyre që nuk e kishin dashur kurrë punën. Nuk e donim pushtetin që synonte të ulte malet, domethënë të na zhbënte ne, dhe të ngrente fushat, medemek të pasuronte barktharët. Nuk i donim barktharët që na kërcënonin të na merrnin gjithçka, edhe nderin, edhe jetën… Nuk donim asgjë të tyren, përfshirë këtu edhe kolektivizimin e pronës dhe të bagëtive…
- Pra, ju ishit kundër komunizmit, kundër pushtetit popullor, kundër kolektivizimit?
- Po. Unë isha kundër kooperativave. Komunistët për të çuar deri në fund qëllimet e tyre, për të na shdërruar ne si fis në fukarenj e berbeculë, me sebepin që arrestuan kushëririn tim, Selfo Hoxhën, më akuzuan edhe mua, sepse, sipas tyre, unë isha shkaktari i dytë, pas Selfos, që i shtynte njerëzit të mos hynin në kooperativë, që donin të mos bëhej kooperativa. Me sa mbaj mend më 18 maj u arrestua Selfoja. E mbaj mend se në atë kohë më ka lindur djali, Abdullai, dhe unë isha i detyruar që të jetoja si në fshehtësi që të mos më arrestonin. Kjo situate zgjati deri në shator… Unë rrija një muaj fshehur dhe një ditë dilja që të më shikonin njerëzia dhe të thoshnin që nuk isha arratisur… Frika se mos futesha në burg dhe torturohesha si Selfoja më detyroi më në fund që të arratisesha bashkë me gruan dhe fëmijët…
- Kur u arratisët?
- Jam arratisur më 24 shtator të vitit 1956.
- Në ç’drejtim u larguat?
- Kalova kufirin në Janjar dhe u largova drejt Greqisë.
- Qendruat gjatë në Greqi?
- Qendrova shtatë muaj dhe më pas emigrova drejt Belgjikës ku jetova për 12 vjetë me radhë… Aty mësova gjuhën frënge dhe një copë kohë punova edhe si përkthyes, pastaj bëra kartërat dhe vendosa të largohem për në Amerikë…
- Pse nuk qëndruat, por vendosët të largoheshit nga Belgjika?
- Kisha ëndërr të shkoja në Amerikë, pasi aty kisha edhe shumë njerëz të mi dhe siç kisha dëgjuar, jeta kishte më pak vështirësi se në Europë dhe në vende të tjera të botës, ndaj bëra përpjekje që të emigroja nga Belgjika në Amerikë, gjë që s’qe e mundur, pasi unë kisha edhe një djalë të sëmurë. U detyrova të emigroja fillimisht në Kanada për tre vjet e gjysëm dhe atje i bëra dokumentat e rregullta për në SHBA…
- Në ç’vit shkuat në Kanada?
- Në Kanada shkova më 16 qershor 1967, kohë në të cilën bëhej luftë ndërmjet Egjiptit dhe Lindjes së Mesme. U vendosa në një zonë frëngjishtfolëse të Kanadasë dhe krahas punës zura të përgatis kartërat për të emigruar në SHBA…
Në vitin 1968 u arratis edhe Selfoja me Bilalin nga Shipëria… Mua ata më morën në telefon nga kampi, nga Greqia. Duke e ditur aktivitetin antigrek të babait të Bilalit, Xhaferr Ferik Hoxhës dhe duke ditur që grekërit, për hakmarrje dhe ambicje, zhdukin çdo shqiptar që mund të kishte kryer një veprimtari sado të vogël kundrejt tyre, unë iu drejtova me një letër instancave më të larta të OKB-së, meqë kisha pasur rastin të njihja njerëz të lartë gjatë kohës që punoja si përkthyes në Belgjikë. Në atë letër pasqyrova historinë e Bilalit, historinë e babait të tij dhe vura në dukje që ky njeri ishte në rrezik nga qarqe të caktuara të shtetit grek dhe nëse shteti grek zbulonte se Bilali ishte i biri i Xhaferr Ferikut, patjetër do të zhdukej dhe për këtë kërkova mbrojtjen e tij prej Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Një kopje të letrës ia dërgova Komisionit të Lartë në Gjenevë dhe një kopje tjetër ia dërgova Komisionit të Lartë, dega e New Yorkut. Komisioni i Gjenevës çoi një njeri dhe vizitoi Bilalin në kamp. E pyetën nëse më njihte mua, sepse unë isha prezantuar si kushëriri i tij.
Më në fund letra e arriti qëllimin, pasi Bilalit i dolën në mbrojtje dhe e tërhoqën drejt SHBA-së në një kohë të shkurtër. Kam bindjen se po të kishte qëndruar më shumë në Greqi s’do të dilte i gjallë që andej…
- Po më thoni se ia dhatë ju me letrat tuaja mundësinë Bilalit për të emigruar nga kampet e përqëndrimit të Greqisë për në Amerikë… Besoj se Bilali me atë karakter burrëror që kishte, duhet të jetë treguar patjetër mirënjohës ndaj gjestit tuaj sa patriotik dhe fisnik… Ç’kujtime të tjera ruani nga takimet me Bilalin?
- Ashtu është. Bilali dinte t’i vlerësonte miqtë dhe të ishte shumë mirënjohës për çdo ndihmë që i jepnin, sado e vogël të ishte ajo, gjë që ne të tjerët nuk e kishim… Ai erdhi me ndihmën time në Amerikë, por unë e kam takuar vetëm pas tre vjetësh, sepse ai fillimisht u vendos në New York e më pas filloi të punonte për ca kohë për gazetën "Dielli", por nuk i eci puna si duhet dhe u largua prej tyre…
Të them të vërtetën, Shefki, pasi u takuam, mu dha mundësia që Bilalin ta njihja mirë… Unë, megjithëse herë-herë them me vete dhe me miqtë e mi se përse u dashka që të ngrihet kaq lart figura e Bilalit, përse ju dhe shteti shqiptar e vlerësoni kaq shumë (dhe kjo pikëpamje për arsyen e thjeshtë se kaq ma pret mua dhe sërës sime), kam një respekt të madh për atë dhe për punën e tij. Ky respekt mu krijua, sepse Bilali nuk ka qenë hipokrit, oportunist, megjithëse ka qenë i thjeshtë e shumë delikat… Vërtet ishte njeri i ndjeshëm dhe që prekej lehtë në shpirt si nga e mira dhe nga e keqja, por ishte edhe i vendosur në ato që thoshte e bënte. Një gabim të bëje, apo të shpreheshe kundër çështjes kombëtare dhe ai të hidhej menjëherë në grykë… Nuk donte t’ia dinte se të kishte mik a shok… Nuk të falte për shqiptarizmën… I tillë ishte ai, por ja që ne nuk e kuptuam as atëherë, nuk e kuptojmë as sot shpirtin e tij…
- Cilat ishin arsyet e largimit të Bilalit nga gazeta "Dielli"?
- Dy ishin arsyet e largimit të Bilalit nga gazeta "Dielli", këto sipas gojës së Bilalit, jo sipas mendimit tim: E para, gazeta "Dielli" shkruhej në një gjuhë jo të pastër shqipe, gjysmë shqip e gjysmë anglisht, saqë as vetë ata që e bëjnë këtë gazetë nuk e lexojnë dot. Bilali kërkonte ta ndryshonte këtë lloj gjuhe, por ata nuk e kuptonin gjuhën e Bilalit… E dyta, në organizatën "Vatra", organi i së cilës ishte gazeta "Dielli", pjesa më e madhe e aktivistëve ishin komunistë, ishin aktivistë të "Lirisë" së Bostonit që ishte organizatë prokomuniste dhe të tërë ata që shkruanin te "Liria" e Bostonit, ishin ata që u jepte vizë Enver Hoxha për të vizituar Shqipërinë. Këto ishin dy nga arsyet kryesore që Bilali u largua nga gazeta "Dielli" dhe qëndroi për një kohë të gjatë pa punë, deri sa në vitin 1971-1972 Selfo Hoxha, Ramo Idrizi, Rushit Hoxha etj., u mblodhën bashkë dhe e sollën Bilalin këtu në Çikago.
Pra, po e theksoj se për pak kohë Bilali u fut redaktor në gazetën "Dielli" dhe deshi të bënte aty shumë ndryshime, pasi aty shkruanin shumë bashkatdhetarë që vinin nga treva të ndryshme shqiptare, por gjuha shqipe që përdorej në atë gazetë, siç ju thashë, nuk ishte letrare e pastër, nuk ishte as shqip e as anglisht, por ishte e trazuar. Bilali vendosi të bënte ndryshime dhe kur i ndërmorri këto ndryshime, klanet ekzistuese u zunë me Bilalin. U zunë keqas, sepse Bilali nxorri në pah vlerat e gjuhës dhe letërsisë së sotme shqipe, por ata nuk e kuptonin këtë gjë. Bilali kërkonte të bënte një reformë rrënjësore në gazetën "Dielli", një reformë që të përputhej me reformën e kohës, por ata nuk e lejuan, kështu që ai vendosi të mos bashkëpunonte më me ta… Dhe nuk bashkëpunoi…
Ne e kishim marrë vesh që ai nuk shkonte mirë me ato klane dhe në këtë kohë kishim vendosur të bënim diçka. Po kush do e sillte Bilalin tek ne? E mori përsipër që ta sillte Selfo Hoxha, kunati i tij… I foli Selfoja në telefon Bilalit, rahmet pastë, dhe i kërkoi që të vinte në Çikago:
"Unë qejf kam të vij, - i tha ai. - Dua të shoh edhe hallën, por nuk kam dëshirë që të ndeshem me disa fytyra atje"…
Halla e Bilalit është nëna e Skënderit, Skënder Xhelos apo Skënder Shuaipit, siç e njohin ca të tjerë… Një ndër njerëzit që Bilali nuk dëshironte të takonte ishte Bajrami…
"Ti s’ke nevojë të takosh askënd, - i tha Selfoja. - Eja të jetosh në shtëpinë time, të rrimë bashkë dhe te halla të shkosh sa herë të duash"...
Dhe Bilali e mblodhi dhe erdhi në Çikago… Në këtë kohë Selfoja me Rushitin hodhën mendimin që të bënim "Lidhjen Çame" dhe të nxirrnim në dritë një revistë që do ta drejtonte Bilali. Vendosëm bashkarisht që ishim dakort dhe kështu u bë. Në fillim menduam ta quanim revistën "Lidhja Çame" dhe natyrish ky ishte një emër i mirë, por Bilali këmbënguli që t’ia linim atij në dorë titullin e revistës, që ai vetë do ta drejtonte dhe e drejtoi deri sa dhe vdiq. Revista u quajt "Krahu i shqiponjës’. Ky ishte një emër mjaft domethënës që bëri bujë në atë kohë dhe u vlerësua shumë nga patriotët dhe mbarëshqiptarët që patën rastin ta shfletonin. Kjo revistë dilte një herë në muaj dhe tirazhi i saj në fillim ishte 500 kopje, pastaj erdhi duke u rritur. Çdo muaj paguanim 1100$, aq ishte mundësia jonë në atë kohë… Veç të mos harrojmë se kishte edhe shpenzime të tjera që të mbahej në këmbë revista dhe "Lidhja çame", shpenzime që binin në kurriz të të gjorit Bilal… Sidoqoftë shkrimet e revistës u pritën gjithmonë me mjaft interes dhe u pëlqyen shumë nga të gjithë…
- Thatë se ishit ju patriotët çamë që e ftuat Bilalin të vinte në Çikago dhe të drejtonte revistën e "Lidhjes çame", përse nuk e ndihmuat gjer në fund, por u përçatë dhe e latë pas dore atë dhe punën e tij?
- Në fillim e ndihmuam me sa mundëm… I gjetëm strehim… E strehoi Selfoja në shtëpinë e tij… Pra, Bilali flinte te Selfoja. Do thuash se nuk ishte ndonjë ndihmë e madhe. Vërtet nuk ishte kushedi, ama kuptoheshim njëfarësoj… Mirëpo Bilali edhe me Selfon ka bërë fjalë disa herë, kjo si pasojë e pikpamjeve të tyre të ndryshme, kështu që u ndanë dhe ai u detyrua të merrte dhomë më vete dhe shpenzimet iu shtuan...
Vetëkuptohet që dollarët që "Lidhja Çame" kishte vënë në dispozicion të revistës nuk i dilnin Bilalit për shpenzime të tjera, ndaj ai u detyrua të kërkonte ndihmë nga të tjerët, sepse ne në çdo fund muji i thoshnim: "Ku është revista?… Ne lekët i kem paguar"... Ky ishte gabimi ynë kryesor. I jepnim pak dhe i kërkonim llogari shumë, me vend e pa vend. Ne i kërkonim që ai të punonte për revistën, pa menduar se çdo bënte për të ngrënë, për të pirë e për të fjetur... Megjithëse ne nuk ishim aq të pasur sa të përballonim tërë shpenzimet e "Lidhjes çame", revistën donim që ta nxirrnim vetë, si çamë. Nuk donim të na ndihmonin të tjerët… Ky ishte një gabim tjetër, që na solli përçarjen… Na largoi me Bilalin…
- Po Bilali si reagonte ndaj indiferencës së disa prej bashkatdhetarëve çamë nga grupimi juaj?…
Pavarësisht nga qëndrimi ynë e nga pikëpamjet tona shterpë, Bilali kursente edhe bukën e gojës dhe nuk e linte revistën pa e nxjerrë. Edhe kur nuk arrinte ta nxirrte një muaj, muajin tjetër i nxirrte të dy numrat bashkë. Ai ka bërë shumë për çështjen kombëtare dhe hallall ia bëftë Zoti për këtë. Ai jo vetëm punonte me gjithë shpirt, por i kundërvihej me takt edhe mospërgatitjes dhe injorancës sonë dhe për këtë unë kam shumë kujtime të mira… Të tjerë përkundrazi edhe sot nuk e falin që bindjet dhe karakteri i tij nuk pajtoheshin dot me të tyret…
- Pra, po thoni se Bilali nuk u tërhoq asnjëherë para vështirësive?
- Eh!… I madh Bilal Xhaferri, po ne nuk e kuptuam… Dhe ç’është më e keqja, ca nga ne nuk arrijnë ta kuptojnë as sot, edhe pas kaq vitesh kur ai nuk ndodhet më midis nesh…
As që nuk mund të mendohet se do të tërhiqej Bilali ndonjëherë nga objektivat që i vinte vetes. Ishte i pathyeshëm. Vetëm vdekja do ta ndante nga revista dhe puna patriotike që bënte. Për të nxjerrë revistën atij iu desh të kërkonte ndihmë nga kosovarët si dhe nga Partia e Legalitetit, i kërkoi ndihmë edhe Agim Sulës, djalit të ambasadorit shqiptar në Egjypt. Deri në atë kohë Egjypti njihte pushtetin e Mbretit Zog, ndaj mbante ende si ambasador një nga përfaqësuesit e tij…
Ne ishim kundër bashkëpunimit me të tjerët, ndaj u mblodhëm dhe vendosëm që në revistën tonë të mos bënim propogandë partiake, të mos shkruanim për asnjërën nga partitë e mërgimit si Legaliteti, Balli etj., por si çamër të kërkonim dhe të mbanim qëndrim vetëm ndaj çështjeve kombëtare. Pra, vendosëm që në revistë t’i bënim ismet historisë së krahinës sonë… Kjo si ide nuk ishte e keqe, edhe Bilali nuk ishte kundër kësaj, por në praktikë ishte e parealizueshme, sepse ne asnjëherë nuk arritëm të jepnim mbështetjen e duhur financiare për botimin e revistës…
Në të tilla kushte, e pëpsëris, Bilali vetëkuptohet që do të lidhej me tërë ato forca apo persona që e mbështesnin me financë, qofshin ato edhe grupime politike si Legaliteti e Balli. Kjo ne nuk na pëlqente dhe më në fund u tërhoqëm duke ia lënë Bilalit në kurriz tërë barrën e revistë dhe të "Lidhjes Çame"…
Bilali, edhe pse më shumë i vetëm, diti të mbijetojë dhe ta nxirrte revistën deri sa vdiq nga një sëmundje e papritur… Vdiq në një nga spitalet e Çikagos, pas një operacioni…
Pavarësisht nga keqkuptimet dhe ngatërresat, ngatërrohen edhe zorrët në bark ndonjëherë, ne u mblodhëm dhe e varrosëm me nderime… E meritonte të nderohej për punën e madhe patriotike që kishte bërë… Ishte tjetër gjë që ne asnjëherë nuk e kuptuam dhe ende nuk e kuptojmë sesa i madh ishte Bilal Xhaferri…
SHEFKI HYSA
SHBA, Çikago, më 30. 04. 1995
I MADH BILAL XHAFERRI, PO NE NUK E KUPTUAM…
Dialog me atdhetarin shqiptaro-amerikan Rexhep Hoxha
- I nderuar Rexhep, mirëse ju gjeta në shtëpinë tuaj këtu në Çikago të Amerikës!… Më kanë thënë në Shqipëri, më thanë edhe këtu në Amerikë, se jeni një ndër emigrantët më të vjetër, më punëtorë dhe më të pasur të komunitetit shqiptaro-amerikan. Keni punuar shumë natë e ditë, me shumë djersë e mund, për të fituar emrin dhe pasurinë që keni. Jeni vërtet burrë i nderuar dhe që ju dëgjohet fjala ashtu siç duhet këtu në Çikago, ndaj kam dëshirë të bashkëbisedoj me ju për jetën tuaj dhe të familjes suaj dhe për lidhjet që keni pasur me mikun e të gjithëve, të ndjerin Bilal Xhaferri…
- Të falemnderit, Shefki, për konsideratën dhe për fjalët e mira që thoni në adresë time! Më bëhet qejfi që flitet kaq mirë për mua në Shqipëri e këtu në Çikago, por të them të vërtetën nuk jam aq sa thonë… Nuk jam aq i pasur… Jam përpjekur të punoj me ndershmëri, të fitoj e të shoh jetën time e të familjes sime larg sherreve, thashethemeve, dredhive e hajnive që ekzistojnë edhe këtu në emigracion, si kudo… Se cili jam unë në të vërtetë më mirë dëgjoje nga goja ime…
- Atëherë le ta dëgjojmë nga goja juaj se kush është Rexhep Hoxha dhe si ka rrjedhur jeta e tij…
- Pra, emri im është Rexhep Hoxha, jam nga Markati i Sarandës. Një brinjë mali dhe nja dy kthesa udhe e ndajnë fshatin tim të lindjes, Markatin, nga fshati Ninat, vendlindja e Bilal Xhaferrit, të cilin e kam njohur që në moshë të vogël, në kohën kur gjyshi i tij, Feriku, u izolua si kulak deri sa vdiq. E kam njohur që në moshë të vogël bashkë me tri motrat e tij: Bekon, Jeten dhe Antikën, aty rreth vitit 1952-1953. Pra e kam njohur atëherë kur Bilalit nuk i mbeti më vend në Ninat. Me sa di, ai u largua dhe shkoi tek një hallë e tij në Shijak, e cila e mori së bashku me Bekon, motrën e madhe. Që nga ajo kohë e deri sa ai emigroi këtu në Amerikë, unë nuk e kisha parë më Bilalin, sepse unë vetë u arratisa…
- Cilat ishin arsyet e arratisjes suaj nga Shqipëria?
- Arsyeja kryesore e arratisjes sime nga shtëpia, nga vendlindja, nga Shqipëria ishte fillimi i persekutimeve që na bëheshin mua, familjes dhe fisit tim. Rridhnim nga një derë e kamur disi dhe në shpirt ishim antikomunistë. Nuk e donim partinë komuniste dhe reformat e saj, metodat e pushtetit të saj për të na marrë pasuritë tona e për t’ua dhënë kokëpalarëve, berbeculëve, atyre që nuk e kishin dashur kurrë punën. Nuk e donim pushtetin që synonte të ulte malet, domethënë të na zhbënte ne, dhe të ngrente fushat, medemek të pasuronte barktharët. Nuk i donim barktharët që na kërcënonin të na merrnin gjithçka, edhe nderin, edhe jetën… Nuk donim asgjë të tyren, përfshirë këtu edhe kolektivizimin e pronës dhe të bagëtive…
- Pra, ju ishit kundër komunizmit, kundër pushtetit popullor, kundër kolektivizimit?
- Po. Unë isha kundër kooperativave. Komunistët për të çuar deri në fund qëllimet e tyre, për të na shdërruar ne si fis në fukarenj e berbeculë, me sebepin që arrestuan kushëririn tim, Selfo Hoxhën, më akuzuan edhe mua, sepse, sipas tyre, unë isha shkaktari i dytë, pas Selfos, që i shtynte njerëzit të mos hynin në kooperativë, që donin të mos bëhej kooperativa. Me sa mbaj mend më 18 maj u arrestua Selfoja. E mbaj mend se në atë kohë më ka lindur djali, Abdullai, dhe unë isha i detyruar që të jetoja si në fshehtësi që të mos më arrestonin. Kjo situate zgjati deri në shator… Unë rrija një muaj fshehur dhe një ditë dilja që të më shikonin njerëzia dhe të thoshnin që nuk isha arratisur… Frika se mos futesha në burg dhe torturohesha si Selfoja më detyroi më në fund që të arratisesha bashkë me gruan dhe fëmijët…
- Kur u arratisët?
- Jam arratisur më 24 shtator të vitit 1956.
- Në ç’drejtim u larguat?
- Kalova kufirin në Janjar dhe u largova drejt Greqisë.
- Qendruat gjatë në Greqi?
- Qendrova shtatë muaj dhe më pas emigrova drejt Belgjikës ku jetova për 12 vjetë me radhë… Aty mësova gjuhën frënge dhe një copë kohë punova edhe si përkthyes, pastaj bëra kartërat dhe vendosa të largohem për në Amerikë…
- Pse nuk qëndruat, por vendosët të largoheshit nga Belgjika?
- Kisha ëndërr të shkoja në Amerikë, pasi aty kisha edhe shumë njerëz të mi dhe siç kisha dëgjuar, jeta kishte më pak vështirësi se në Europë dhe në vende të tjera të botës, ndaj bëra përpjekje që të emigroja nga Belgjika në Amerikë, gjë që s’qe e mundur, pasi unë kisha edhe një djalë të sëmurë. U detyrova të emigroja fillimisht në Kanada për tre vjet e gjysëm dhe atje i bëra dokumentat e rregullta për në SHBA…
- Në ç’vit shkuat në Kanada?
- Në Kanada shkova më 16 qershor 1967, kohë në të cilën bëhej luftë ndërmjet Egjiptit dhe Lindjes së Mesme. U vendosa në një zonë frëngjishtfolëse të Kanadasë dhe krahas punës zura të përgatis kartërat për të emigruar në SHBA…
Në vitin 1968 u arratis edhe Selfoja me Bilalin nga Shipëria… Mua ata më morën në telefon nga kampi, nga Greqia. Duke e ditur aktivitetin antigrek të babait të Bilalit, Xhaferr Ferik Hoxhës dhe duke ditur që grekërit, për hakmarrje dhe ambicje, zhdukin çdo shqiptar që mund të kishte kryer një veprimtari sado të vogël kundrejt tyre, unë iu drejtova me një letër instancave më të larta të OKB-së, meqë kisha pasur rastin të njihja njerëz të lartë gjatë kohës që punoja si përkthyes në Belgjikë. Në atë letër pasqyrova historinë e Bilalit, historinë e babait të tij dhe vura në dukje që ky njeri ishte në rrezik nga qarqe të caktuara të shtetit grek dhe nëse shteti grek zbulonte se Bilali ishte i biri i Xhaferr Ferikut, patjetër do të zhdukej dhe për këtë kërkova mbrojtjen e tij prej Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Një kopje të letrës ia dërgova Komisionit të Lartë në Gjenevë dhe një kopje tjetër ia dërgova Komisionit të Lartë, dega e New Yorkut. Komisioni i Gjenevës çoi një njeri dhe vizitoi Bilalin në kamp. E pyetën nëse më njihte mua, sepse unë isha prezantuar si kushëriri i tij.
Më në fund letra e arriti qëllimin, pasi Bilalit i dolën në mbrojtje dhe e tërhoqën drejt SHBA-së në një kohë të shkurtër. Kam bindjen se po të kishte qëndruar më shumë në Greqi s’do të dilte i gjallë që andej…
- Po më thoni se ia dhatë ju me letrat tuaja mundësinë Bilalit për të emigruar nga kampet e përqëndrimit të Greqisë për në Amerikë… Besoj se Bilali me atë karakter burrëror që kishte, duhet të jetë treguar patjetër mirënjohës ndaj gjestit tuaj sa patriotik dhe fisnik… Ç’kujtime të tjera ruani nga takimet me Bilalin?
- Ashtu është. Bilali dinte t’i vlerësonte miqtë dhe të ishte shumë mirënjohës për çdo ndihmë që i jepnin, sado e vogël të ishte ajo, gjë që ne të tjerët nuk e kishim… Ai erdhi me ndihmën time në Amerikë, por unë e kam takuar vetëm pas tre vjetësh, sepse ai fillimisht u vendos në New York e më pas filloi të punonte për ca kohë për gazetën "Dielli", por nuk i eci puna si duhet dhe u largua prej tyre…
Të them të vërtetën, Shefki, pasi u takuam, mu dha mundësia që Bilalin ta njihja mirë… Unë, megjithëse herë-herë them me vete dhe me miqtë e mi se përse u dashka që të ngrihet kaq lart figura e Bilalit, përse ju dhe shteti shqiptar e vlerësoni kaq shumë (dhe kjo pikëpamje për arsyen e thjeshtë se kaq ma pret mua dhe sërës sime), kam një respekt të madh për atë dhe për punën e tij. Ky respekt mu krijua, sepse Bilali nuk ka qenë hipokrit, oportunist, megjithëse ka qenë i thjeshtë e shumë delikat… Vërtet ishte njeri i ndjeshëm dhe që prekej lehtë në shpirt si nga e mira dhe nga e keqja, por ishte edhe i vendosur në ato që thoshte e bënte. Një gabim të bëje, apo të shpreheshe kundër çështjes kombëtare dhe ai të hidhej menjëherë në grykë… Nuk donte t’ia dinte se të kishte mik a shok… Nuk të falte për shqiptarizmën… I tillë ishte ai, por ja që ne nuk e kuptuam as atëherë, nuk e kuptojmë as sot shpirtin e tij…
- Cilat ishin arsyet e largimit të Bilalit nga gazeta "Dielli"?
- Dy ishin arsyet e largimit të Bilalit nga gazeta "Dielli", këto sipas gojës së Bilalit, jo sipas mendimit tim: E para, gazeta "Dielli" shkruhej në një gjuhë jo të pastër shqipe, gjysmë shqip e gjysmë anglisht, saqë as vetë ata që e bëjnë këtë gazetë nuk e lexojnë dot. Bilali kërkonte ta ndryshonte këtë lloj gjuhe, por ata nuk e kuptonin gjuhën e Bilalit… E dyta, në organizatën "Vatra", organi i së cilës ishte gazeta "Dielli", pjesa më e madhe e aktivistëve ishin komunistë, ishin aktivistë të "Lirisë" së Bostonit që ishte organizatë prokomuniste dhe të tërë ata që shkruanin te "Liria" e Bostonit, ishin ata që u jepte vizë Enver Hoxha për të vizituar Shqipërinë. Këto ishin dy nga arsyet kryesore që Bilali u largua nga gazeta "Dielli" dhe qëndroi për një kohë të gjatë pa punë, deri sa në vitin 1971-1972 Selfo Hoxha, Ramo Idrizi, Rushit Hoxha etj., u mblodhën bashkë dhe e sollën Bilalin këtu në Çikago.
Pra, po e theksoj se për pak kohë Bilali u fut redaktor në gazetën "Dielli" dhe deshi të bënte aty shumë ndryshime, pasi aty shkruanin shumë bashkatdhetarë që vinin nga treva të ndryshme shqiptare, por gjuha shqipe që përdorej në atë gazetë, siç ju thashë, nuk ishte letrare e pastër, nuk ishte as shqip e as anglisht, por ishte e trazuar. Bilali vendosi të bënte ndryshime dhe kur i ndërmorri këto ndryshime, klanet ekzistuese u zunë me Bilalin. U zunë keqas, sepse Bilali nxorri në pah vlerat e gjuhës dhe letërsisë së sotme shqipe, por ata nuk e kuptonin këtë gjë. Bilali kërkonte të bënte një reformë rrënjësore në gazetën "Dielli", një reformë që të përputhej me reformën e kohës, por ata nuk e lejuan, kështu që ai vendosi të mos bashkëpunonte më me ta… Dhe nuk bashkëpunoi…
Ne e kishim marrë vesh që ai nuk shkonte mirë me ato klane dhe në këtë kohë kishim vendosur të bënim diçka. Po kush do e sillte Bilalin tek ne? E mori përsipër që ta sillte Selfo Hoxha, kunati i tij… I foli Selfoja në telefon Bilalit, rahmet pastë, dhe i kërkoi që të vinte në Çikago:
"Unë qejf kam të vij, - i tha ai. - Dua të shoh edhe hallën, por nuk kam dëshirë që të ndeshem me disa fytyra atje"…
Halla e Bilalit është nëna e Skënderit, Skënder Xhelos apo Skënder Shuaipit, siç e njohin ca të tjerë… Një ndër njerëzit që Bilali nuk dëshironte të takonte ishte Bajrami…
"Ti s’ke nevojë të takosh askënd, - i tha Selfoja. - Eja të jetosh në shtëpinë time, të rrimë bashkë dhe te halla të shkosh sa herë të duash"...
Dhe Bilali e mblodhi dhe erdhi në Çikago… Në këtë kohë Selfoja me Rushitin hodhën mendimin që të bënim "Lidhjen Çame" dhe të nxirrnim në dritë një revistë që do ta drejtonte Bilali. Vendosëm bashkarisht që ishim dakort dhe kështu u bë. Në fillim menduam ta quanim revistën "Lidhja Çame" dhe natyrish ky ishte një emër i mirë, por Bilali këmbënguli që t’ia linim atij në dorë titullin e revistës, që ai vetë do ta drejtonte dhe e drejtoi deri sa dhe vdiq. Revista u quajt "Krahu i shqiponjës’. Ky ishte një emër mjaft domethënës që bëri bujë në atë kohë dhe u vlerësua shumë nga patriotët dhe mbarëshqiptarët që patën rastin ta shfletonin. Kjo revistë dilte një herë në muaj dhe tirazhi i saj në fillim ishte 500 kopje, pastaj erdhi duke u rritur. Çdo muaj paguanim 1100$, aq ishte mundësia jonë në atë kohë… Veç të mos harrojmë se kishte edhe shpenzime të tjera që të mbahej në këmbë revista dhe "Lidhja çame", shpenzime që binin në kurriz të të gjorit Bilal… Sidoqoftë shkrimet e revistës u pritën gjithmonë me mjaft interes dhe u pëlqyen shumë nga të gjithë…
- Thatë se ishit ju patriotët çamë që e ftuat Bilalin të vinte në Çikago dhe të drejtonte revistën e "Lidhjes çame", përse nuk e ndihmuat gjer në fund, por u përçatë dhe e latë pas dore atë dhe punën e tij?
- Në fillim e ndihmuam me sa mundëm… I gjetëm strehim… E strehoi Selfoja në shtëpinë e tij… Pra, Bilali flinte te Selfoja. Do thuash se nuk ishte ndonjë ndihmë e madhe. Vërtet nuk ishte kushedi, ama kuptoheshim njëfarësoj… Mirëpo Bilali edhe me Selfon ka bërë fjalë disa herë, kjo si pasojë e pikpamjeve të tyre të ndryshme, kështu që u ndanë dhe ai u detyrua të merrte dhomë më vete dhe shpenzimet iu shtuan...
Vetëkuptohet që dollarët që "Lidhja Çame" kishte vënë në dispozicion të revistës nuk i dilnin Bilalit për shpenzime të tjera, ndaj ai u detyrua të kërkonte ndihmë nga të tjerët, sepse ne në çdo fund muji i thoshnim: "Ku është revista?… Ne lekët i kem paguar"... Ky ishte gabimi ynë kryesor. I jepnim pak dhe i kërkonim llogari shumë, me vend e pa vend. Ne i kërkonim që ai të punonte për revistën, pa menduar se çdo bënte për të ngrënë, për të pirë e për të fjetur... Megjithëse ne nuk ishim aq të pasur sa të përballonim tërë shpenzimet e "Lidhjes çame", revistën donim që ta nxirrnim vetë, si çamë. Nuk donim të na ndihmonin të tjerët… Ky ishte një gabim tjetër, që na solli përçarjen… Na largoi me Bilalin…
- Po Bilali si reagonte ndaj indiferencës së disa prej bashkatdhetarëve çamë nga grupimi juaj?…
Pavarësisht nga qëndrimi ynë e nga pikëpamjet tona shterpë, Bilali kursente edhe bukën e gojës dhe nuk e linte revistën pa e nxjerrë. Edhe kur nuk arrinte ta nxirrte një muaj, muajin tjetër i nxirrte të dy numrat bashkë. Ai ka bërë shumë për çështjen kombëtare dhe hallall ia bëftë Zoti për këtë. Ai jo vetëm punonte me gjithë shpirt, por i kundërvihej me takt edhe mospërgatitjes dhe injorancës sonë dhe për këtë unë kam shumë kujtime të mira… Të tjerë përkundrazi edhe sot nuk e falin që bindjet dhe karakteri i tij nuk pajtoheshin dot me të tyret…
- Pra, po thoni se Bilali nuk u tërhoq asnjëherë para vështirësive?
- Eh!… I madh Bilal Xhaferri, po ne nuk e kuptuam… Dhe ç’është më e keqja, ca nga ne nuk arrijnë ta kuptojnë as sot, edhe pas kaq vitesh kur ai nuk ndodhet më midis nesh…
As që nuk mund të mendohet se do të tërhiqej Bilali ndonjëherë nga objektivat që i vinte vetes. Ishte i pathyeshëm. Vetëm vdekja do ta ndante nga revista dhe puna patriotike që bënte. Për të nxjerrë revistën atij iu desh të kërkonte ndihmë nga kosovarët si dhe nga Partia e Legalitetit, i kërkoi ndihmë edhe Agim Sulës, djalit të ambasadorit shqiptar në Egjypt. Deri në atë kohë Egjypti njihte pushtetin e Mbretit Zog, ndaj mbante ende si ambasador një nga përfaqësuesit e tij…
Ne ishim kundër bashkëpunimit me të tjerët, ndaj u mblodhëm dhe vendosëm që në revistën tonë të mos bënim propogandë partiake, të mos shkruanim për asnjërën nga partitë e mërgimit si Legaliteti, Balli etj., por si çamër të kërkonim dhe të mbanim qëndrim vetëm ndaj çështjeve kombëtare. Pra, vendosëm që në revistë t’i bënim ismet historisë së krahinës sonë… Kjo si ide nuk ishte e keqe, edhe Bilali nuk ishte kundër kësaj, por në praktikë ishte e parealizueshme, sepse ne asnjëherë nuk arritëm të jepnim mbështetjen e duhur financiare për botimin e revistës…
Në të tilla kushte, e pëpsëris, Bilali vetëkuptohet që do të lidhej me tërë ato forca apo persona që e mbështesnin me financë, qofshin ato edhe grupime politike si Legaliteti e Balli. Kjo ne nuk na pëlqente dhe më në fund u tërhoqëm duke ia lënë Bilalit në kurriz tërë barrën e revistë dhe të "Lidhjes Çame"…
Bilali, edhe pse më shumë i vetëm, diti të mbijetojë dhe ta nxirrte revistën deri sa vdiq nga një sëmundje e papritur… Vdiq në një nga spitalet e Çikagos, pas një operacioni…
Pavarësisht nga keqkuptimet dhe ngatërresat, ngatërrohen edhe zorrët në bark ndonjëherë, ne u mblodhëm dhe e varrosëm me nderime… E meritonte të nderohej për punën e madhe patriotike që kishte bërë… Ishte tjetër gjë që ne asnjëherë nuk e kuptuam dhe ende nuk e kuptojmë sesa i madh ishte Bilal Xhaferri…
SHEFKI HYSA
SHBA, Çikago, më 30. 04. 1995
Nga Shefki Hysa
BILAL XHAFERRI: "E DASHURA IME E VETME – SHQIPËRIA"
Dialog me atdhetarin shqiptaro-amerikan Elez Bardhi
- I nderuar Elez, nga bisedat që kam pasur me bashkatdhetarët tanë këto ditë në Çikago, më kanë thënë se ju ishit një nga miqtë më të mirë të Bilal Xhaferrit. Si jeni njohur me të?
- Me Bilal Xhaferrin, rahmet pastë, jam njohur në fund të vitit 1974. Më vonë kam njohur edhe kunatin e tij Selfo Hoxhën e plot bashkatdhetarë të tjerë. Ishim thuajse në të njëjtën moshë. Ai të bënte për vete me thjeshtësinë dhe zgjuarsinë që e karakterizonte. Kohët e para na duhej të punonim shumë dhe paradite nuk kishim kohë të takoheshim, zakonisht pinim nga një kafe bashkë, por nuk hynim shumë në muhabete personale. U miqësuam me kalimin e viteve. Koha që kam kaluar me Bilal Xhaferrin ka qenë koha më e bukur që mund të kalohet me një mik e patriot njëherazi. Ai i kishte të gjitha virtytet e një shqiptari atdhetar. Për të nuk kishte shqiptarë të Kosovës, shqiptarë të Çamërisë, shqiptarë të Shqipërisë së Jugut, Veriut a Shqipërisë së Mesme. Për të ishim të gjithë gjaku i paraardhësve dhe gjaku i filizëve të rinj. Nuk dua ta zgjas shumë, sepse për Bilalin veç fjalë të mira mund të thuash.
- Nga bisedat që bënit me Bilalin, ju ishit të një mendimi me të?
- Pothuajse. Unë e dëgjoja me vëmedje Bilalin kur fliste se ai ishte shumë i ditur dhe i informuar për gjithçka ndodhte në Shqipëri dhe në botë. Të tërhiqte pa masë fjala e tij dhe të bënte ta dëgjoje me respekt dhe me kuriozitet. Pjesa më e madhe e emigrantëve që vinin nga Shqipëria apo nga trevat e tjera shqiptare ishin të keqinformuar për gjendjen politike të Shqipërisë, kurse Bilali e kishte prekur më nga afër, e kishte jetuar komunizmin e asaj kohe, ndaj dhe ishte më i ditur. Dhe ishte në gjendje në çdo moment që t’ju shpjegonte të tjerëve atë që ndodhte vërtet në Shqipëri. Ne që kishim më shumë kohë larg e kujtonim Shqipërinë vend të fortë, njëlloj si Izraelin. Bilali vetëm qeshte kur na dëgjonte. Një herë kur po diskutonim për të ardhmen politike të Shqipërisë njëri nga shokët tanë e pyeti: "Tani që Enver Hoxha është plakur dhe Stalini me Rusinë i kanë lënë shëndenë komunizmit, çdo të bëhet me Shqipërinë?"…
Ai nuk foli. Heshtte dhe në heshtjen e tij lexohej se nuk kishte shumë shpresë te e ardhmja e afërt e Shqipërisë. Komunizmi për Bilalin do të shkrihej dalëngadalë dhe do të mbetej në historinë e vendeve që e kishin atë sistem, si një njollë, si një nismë e pasuksesshme që do të linte pasoja negative…
- Për çfarë çështjesh diskutonit më shpesh me Bilalin?
- Për Kosovën dhe Çamërinë… Çështja e Kosovës ishte një nga pikat ku më të shumtën e rasteve na përputheshin idetë…
Bilali besonte se do të zgjidhej një ditë problemi i Kosovës. Megjithatë duhen 20-30 vjet që kjo çështje të zgjidhet, më thoshte shpesh duke tundur kokën.
- Cilat qenë synimet që i kishte vënë vetes Bilal Xhaferri këtu në emigracion, sipas jush?
- Bilali qe vërtet një njeri i madh, mund të thuash me plot gojën. Ai përveç botimit të revistës "Krahu i Shqiponjës" që e kishte pikë të dobët, kishte si program të vetin që të bashkonte njerëzit. Synonte të bashkonte atdhetarët shqiptarë apo parti të ndryshme shqiptare këtu në emigracion që përpiqeshin për një Shqipëri të lirë nga komunizmi, pasi thoshte se të bashkuar do të kemi më shumë vlera, më shumë dinjitet dhe do të arrijmë më shumë sukses në realizimin e idealit tonë.
- Dhe ia dëgjonin fjalën Bilal Xhaferrit?
- Me thënë të vërtetën pjesa më e madhe po… Unë kam respekt për të gjitha partitë e krijuara në emigracion, por fatkeqësia e tyre ka qenë gjithmonë se ato nuk kanë mujt me qenë të bashkuara në kërkesat dhe qëllimet e tyre. Pikërisht bashkimi ka qenë edhe qëllimi i Bilalit. Për bashkim u fliste gjithë patriotëve ai. Shfrytëzonte çdo rast, sidomos festat kombëtare si festa e flamurit, e pavarësisë, etj. kur njerëzit bëheshin bashkë. Di se Bilali nga ana e tij ka takuar disa herë mbretin Leka, Abaz Ermenjin e Ballit Kombëtar apo edhe patriotë të tjerë me dëshirën për t’i parë të bashkuar. Bilali thoshte gjithmonë se dua ata njerëz, ato parti që e luftojnë komunizmin. Ai kishte ideal bashkimin e Shqipërisë… Përpiqej ditë e natë për idealin e tij, aq sa linte pas dore edhe veten.
Shpeshherë e ngacmoja dhe e pyesja nëse kishte ndonjë të dashur dhe ai më përgjigjej: "Nëse merrem me gjëra të tilla harroj parimet dhe idealin tim më të madh, Shqipërinë. E dashura ime e vetme është Shqipëria"…
- Gjatë kontakteve që kam pasur me miq dhe të njohur të Bilal Xhaferrit si në Shqipëri dhe këtu, kam marrë vesh se ka qenë një nga emigrantët më aktivë në Amerikë. Ai bënte çmos dhe lidhej edhe me bashkatdhetarët tanë në Kanada, në Australi e në mbarë Europën. Cili është mendimi juaj?
- Bilal Xhaferri vërtet kishte lidhje me bashkatdhetarët tanë në mbarë botën. Merrte avionin dhe zhdukej për ditë të tëra. Unë prisja të takoheshim, kur ai më merrte papritur në lelefon dhe më thoshte se fliste nga Turqia, Zvicra, Kosova, Maqedonia… Ishte i paparë, i kudogjendur… Ai do të kishte bërë edhe më shumë për idealin e tij si shqiptar, po të kishte më shumë të holla. Besa e tij vlente më shumë se pasuria e çdo emigranti që e mohonte dhe e shiste emrin shqiptar. Bilal Xhaferrin unë kurrë nuk e harroj dot dhe akoma nuk kam gjetur ndonjë djalë shqiptar që t’i afrohet zgjuarsisë dhe guximit të tij…
- Zotëri Elez, a vepruan apo u paralizuan Lidhja Çame dhe Lidhja Kosovare pas vdekjes së Bilal Xhaferrit?
- Sa ishte gjallë Bilal Xhaferri e shëtiti tërë qytetin e Çikagos për të takuar krerë partish, emigrantë të ndryshëm, veçanërisht çamët e kosovarët. Bënte të pamundurën që të mbaheshin gjallë Lidhja Çame dhe Lidhja Kosovare. Nuk lodhej duke shpërndarë revista falas për t’i bindur atdhetarët që të organizoheshin. Paraja dhe lodhja nuk kishin fare rëndësi për Bilal Xhaferrin, ai rrinte pa ngrënë për veten e tij dhe paratë që mundte t’i siguronte i harxhonte për botimin e revistës, për shpërndarjen e saj në të katër anët e botës. Çdo ditë që kalonte nga njohja me Bilal Xhaferrin ai më dukej gjithmonë e më i afërt, gjithmonë e më i dashur dhe i pazëvendësueshëm, shqitpar i vërtetë…
- Pse nuk donte që të martohej Bilali? Përse nuk krijonte familje?
- E kisha pyetur disa herë, por ai shpeshherë më shmangej. Diku nga viti 1982-1983 e takova dhe gjatë muhabetit i thashë: Pse nuk martohesh, Bilal?… Ka ardhur koha që të krijosh familje. Jeta vetmitare nuk është e kollajtë…
Ai m’u përgjigj shkurt: "Komunizmi i ka ditët e numëruara dhe nëse bie komunizmi në Shqipëri unë dua që të jem atje. Po të jem me grua dhe me fëmijë, ata nuk do të dëgjojnë që të shkoj përsëri atje… Dikur do të rrëzohet komunizmi, Shqipëria do të çlirohet dhe unë do të rikthehem në atdheun e lirë dhe do të marr një nuse shqiptare"… Kështu më tha atë ditë, kështu ,ë justifikohej shpesh sa herë ia hapja muhabetin e familjes…
- Ç’punë bënte Bilal Xhaferri, përveç veprimtarisë patriotike?
- Për shumë kohë ai ka punuar kamarier në një lokal e më vonë punëtor në një fabrikë hekurishteje.
- Sa ka qenë pak a shumë paga mujore e tij?
- Me aq sa di, ai merrte 1200-1300 dollarë në muaj. Dhe të gjitha I shpenzonte për botimin e revistës dhe për idealin e tij…
- Me kë shoqërohej më shumë Bilali këtu në Amerikë?
- Bilali për mua ka qenë internacional. Ishte i gjendur për shqiptarë të Kosovës, për shqiptarë të Shqipërisë, për shqiptarët e Çamërisë. Ishte i gjendur për priftërinjtë, hoxhallarët e dervishët, për të bardhët e të zintë. I donte me shpirt njerëzit e mirë, Bilali. Të gjithëve ai u fliste me shpirt e zemër, të gjithë ishin njëlloj për të. Ai ishte mjeshtër për t’i bërë për vete njerëzit, për t’i bashkuar në gëzime e hidhërime. Sa ishte gjallë Bilal Xhaferri jemi mbledhur bashkë si emigrantë shqiptarë, jemi takuar shpesh me njëri-tjetrin, kemi biseduar e kemi qarë hallet për vete e për Shqipërinë e shtypur nga komunizmi, por si vdiq ai, na mori dreqi i mallkuar...
- Thuhet se Bilal Xhaferrit i kanë bërë disa herë atentate, si qëndron e vërteta?
- Se si është e vërteta, zotni Hysa, askush nuk e di me saktësi. Unë di vetëm se Bilali i ka pritur armiqtë e tij me ballëhapur dhe me gjoks përpara. Ai dinte më shumë se ne të gjithë, por kurrë nuk është fshehur apo larguar nga rreziku. Ama letrat anonime, telefonatat e kërcënimet i ka pasur të panumërta. Mbaj mend që njëherë që bëhej mbledhja e partisë së Lëvizjes së Legalitetit dhe e Lidhjes Çame, Bilalit iu bë atentat, por e shpëtuan makinat e policisë që lëviznin shpesh në rrugët e Çikagos. Bilal Xhaferri erdhi në mbledhje një orë me vonesë dhe kishte plagë në të gjithë trupin.
Di se i kanë bërë edhe nja dy herë të tjera atentate. I kanë djegur edhe bibliotekën dhe dhomën në hotelin ku rrinte. Dhe këto veprime jam i sigurt se i kanë bërë komunistët...
- Si vdiq Bilal Xhaferri, sipas jush?
- Me thënë të vërtetën ai ankohej shpesh se kishte një dhimbje koke që iu shtua kohët e fundit aty nga mesi i vitit 1986. Aty nga fillimi i tetorit të atij viti, mora vesh se ishte shtruar papritur në spital. Shkova dhe e pashë. E gjeta me kokën të qethur zero dhe me një fashë të vogël. Më tha se e kishin operuar nga një tumor. Ndihej mirë dhe do të delte së shpejti nga spitali. Nga sa mbaj mend ndihej i fortë… U ndava me llafin se do të takoheshim pas tre-katër ditësh, mirëpo kur prisja të takohesha, mësova se Bilali kishte vdekur papritur ditën që do të dilte nga spitali… Thanë se ishte vdekje normale, por unë për vete nuk e besoj… Ka zëra se e kanë hequr qafe në spital, megjithatë Zoti i Madh e di të vërtetën…
Me vdekjen e Bilalit ne, emigrantët. humbëm një mik të mirë, një mësues të dashur, Shqipëria humbi një shkrimtar të madh, një gazetar, një politikan të mençur e largpamës, një intelektual të shquar që rrallë e gjen në këtë botë…
SHEFKI HYSA
SHBA, Çikago, më 2 maj 1995
BILAL XHAFERRI: "E DASHURA IME E VETME – SHQIPËRIA"
Dialog me atdhetarin shqiptaro-amerikan Elez Bardhi
- I nderuar Elez, nga bisedat që kam pasur me bashkatdhetarët tanë këto ditë në Çikago, më kanë thënë se ju ishit një nga miqtë më të mirë të Bilal Xhaferrit. Si jeni njohur me të?
- Me Bilal Xhaferrin, rahmet pastë, jam njohur në fund të vitit 1974. Më vonë kam njohur edhe kunatin e tij Selfo Hoxhën e plot bashkatdhetarë të tjerë. Ishim thuajse në të njëjtën moshë. Ai të bënte për vete me thjeshtësinë dhe zgjuarsinë që e karakterizonte. Kohët e para na duhej të punonim shumë dhe paradite nuk kishim kohë të takoheshim, zakonisht pinim nga një kafe bashkë, por nuk hynim shumë në muhabete personale. U miqësuam me kalimin e viteve. Koha që kam kaluar me Bilal Xhaferrin ka qenë koha më e bukur që mund të kalohet me një mik e patriot njëherazi. Ai i kishte të gjitha virtytet e një shqiptari atdhetar. Për të nuk kishte shqiptarë të Kosovës, shqiptarë të Çamërisë, shqiptarë të Shqipërisë së Jugut, Veriut a Shqipërisë së Mesme. Për të ishim të gjithë gjaku i paraardhësve dhe gjaku i filizëve të rinj. Nuk dua ta zgjas shumë, sepse për Bilalin veç fjalë të mira mund të thuash.
- Nga bisedat që bënit me Bilalin, ju ishit të një mendimi me të?
- Pothuajse. Unë e dëgjoja me vëmedje Bilalin kur fliste se ai ishte shumë i ditur dhe i informuar për gjithçka ndodhte në Shqipëri dhe në botë. Të tërhiqte pa masë fjala e tij dhe të bënte ta dëgjoje me respekt dhe me kuriozitet. Pjesa më e madhe e emigrantëve që vinin nga Shqipëria apo nga trevat e tjera shqiptare ishin të keqinformuar për gjendjen politike të Shqipërisë, kurse Bilali e kishte prekur më nga afër, e kishte jetuar komunizmin e asaj kohe, ndaj dhe ishte më i ditur. Dhe ishte në gjendje në çdo moment që t’ju shpjegonte të tjerëve atë që ndodhte vërtet në Shqipëri. Ne që kishim më shumë kohë larg e kujtonim Shqipërinë vend të fortë, njëlloj si Izraelin. Bilali vetëm qeshte kur na dëgjonte. Një herë kur po diskutonim për të ardhmen politike të Shqipërisë njëri nga shokët tanë e pyeti: "Tani që Enver Hoxha është plakur dhe Stalini me Rusinë i kanë lënë shëndenë komunizmit, çdo të bëhet me Shqipërinë?"…
Ai nuk foli. Heshtte dhe në heshtjen e tij lexohej se nuk kishte shumë shpresë te e ardhmja e afërt e Shqipërisë. Komunizmi për Bilalin do të shkrihej dalëngadalë dhe do të mbetej në historinë e vendeve që e kishin atë sistem, si një njollë, si një nismë e pasuksesshme që do të linte pasoja negative…
- Për çfarë çështjesh diskutonit më shpesh me Bilalin?
- Për Kosovën dhe Çamërinë… Çështja e Kosovës ishte një nga pikat ku më të shumtën e rasteve na përputheshin idetë…
Bilali besonte se do të zgjidhej një ditë problemi i Kosovës. Megjithatë duhen 20-30 vjet që kjo çështje të zgjidhet, më thoshte shpesh duke tundur kokën.
- Cilat qenë synimet që i kishte vënë vetes Bilal Xhaferri këtu në emigracion, sipas jush?
- Bilali qe vërtet një njeri i madh, mund të thuash me plot gojën. Ai përveç botimit të revistës "Krahu i Shqiponjës" që e kishte pikë të dobët, kishte si program të vetin që të bashkonte njerëzit. Synonte të bashkonte atdhetarët shqiptarë apo parti të ndryshme shqiptare këtu në emigracion që përpiqeshin për një Shqipëri të lirë nga komunizmi, pasi thoshte se të bashkuar do të kemi më shumë vlera, më shumë dinjitet dhe do të arrijmë më shumë sukses në realizimin e idealit tonë.
- Dhe ia dëgjonin fjalën Bilal Xhaferrit?
- Me thënë të vërtetën pjesa më e madhe po… Unë kam respekt për të gjitha partitë e krijuara në emigracion, por fatkeqësia e tyre ka qenë gjithmonë se ato nuk kanë mujt me qenë të bashkuara në kërkesat dhe qëllimet e tyre. Pikërisht bashkimi ka qenë edhe qëllimi i Bilalit. Për bashkim u fliste gjithë patriotëve ai. Shfrytëzonte çdo rast, sidomos festat kombëtare si festa e flamurit, e pavarësisë, etj. kur njerëzit bëheshin bashkë. Di se Bilali nga ana e tij ka takuar disa herë mbretin Leka, Abaz Ermenjin e Ballit Kombëtar apo edhe patriotë të tjerë me dëshirën për t’i parë të bashkuar. Bilali thoshte gjithmonë se dua ata njerëz, ato parti që e luftojnë komunizmin. Ai kishte ideal bashkimin e Shqipërisë… Përpiqej ditë e natë për idealin e tij, aq sa linte pas dore edhe veten.
Shpeshherë e ngacmoja dhe e pyesja nëse kishte ndonjë të dashur dhe ai më përgjigjej: "Nëse merrem me gjëra të tilla harroj parimet dhe idealin tim më të madh, Shqipërinë. E dashura ime e vetme është Shqipëria"…
- Gjatë kontakteve që kam pasur me miq dhe të njohur të Bilal Xhaferrit si në Shqipëri dhe këtu, kam marrë vesh se ka qenë një nga emigrantët më aktivë në Amerikë. Ai bënte çmos dhe lidhej edhe me bashkatdhetarët tanë në Kanada, në Australi e në mbarë Europën. Cili është mendimi juaj?
- Bilal Xhaferri vërtet kishte lidhje me bashkatdhetarët tanë në mbarë botën. Merrte avionin dhe zhdukej për ditë të tëra. Unë prisja të takoheshim, kur ai më merrte papritur në lelefon dhe më thoshte se fliste nga Turqia, Zvicra, Kosova, Maqedonia… Ishte i paparë, i kudogjendur… Ai do të kishte bërë edhe më shumë për idealin e tij si shqiptar, po të kishte më shumë të holla. Besa e tij vlente më shumë se pasuria e çdo emigranti që e mohonte dhe e shiste emrin shqiptar. Bilal Xhaferrin unë kurrë nuk e harroj dot dhe akoma nuk kam gjetur ndonjë djalë shqiptar që t’i afrohet zgjuarsisë dhe guximit të tij…
- Zotëri Elez, a vepruan apo u paralizuan Lidhja Çame dhe Lidhja Kosovare pas vdekjes së Bilal Xhaferrit?
- Sa ishte gjallë Bilal Xhaferri e shëtiti tërë qytetin e Çikagos për të takuar krerë partish, emigrantë të ndryshëm, veçanërisht çamët e kosovarët. Bënte të pamundurën që të mbaheshin gjallë Lidhja Çame dhe Lidhja Kosovare. Nuk lodhej duke shpërndarë revista falas për t’i bindur atdhetarët që të organizoheshin. Paraja dhe lodhja nuk kishin fare rëndësi për Bilal Xhaferrin, ai rrinte pa ngrënë për veten e tij dhe paratë që mundte t’i siguronte i harxhonte për botimin e revistës, për shpërndarjen e saj në të katër anët e botës. Çdo ditë që kalonte nga njohja me Bilal Xhaferrin ai më dukej gjithmonë e më i afërt, gjithmonë e më i dashur dhe i pazëvendësueshëm, shqitpar i vërtetë…
- Pse nuk donte që të martohej Bilali? Përse nuk krijonte familje?
- E kisha pyetur disa herë, por ai shpeshherë më shmangej. Diku nga viti 1982-1983 e takova dhe gjatë muhabetit i thashë: Pse nuk martohesh, Bilal?… Ka ardhur koha që të krijosh familje. Jeta vetmitare nuk është e kollajtë…
Ai m’u përgjigj shkurt: "Komunizmi i ka ditët e numëruara dhe nëse bie komunizmi në Shqipëri unë dua që të jem atje. Po të jem me grua dhe me fëmijë, ata nuk do të dëgjojnë që të shkoj përsëri atje… Dikur do të rrëzohet komunizmi, Shqipëria do të çlirohet dhe unë do të rikthehem në atdheun e lirë dhe do të marr një nuse shqiptare"… Kështu më tha atë ditë, kështu ,ë justifikohej shpesh sa herë ia hapja muhabetin e familjes…
- Ç’punë bënte Bilal Xhaferri, përveç veprimtarisë patriotike?
- Për shumë kohë ai ka punuar kamarier në një lokal e më vonë punëtor në një fabrikë hekurishteje.
- Sa ka qenë pak a shumë paga mujore e tij?
- Me aq sa di, ai merrte 1200-1300 dollarë në muaj. Dhe të gjitha I shpenzonte për botimin e revistës dhe për idealin e tij…
- Me kë shoqërohej më shumë Bilali këtu në Amerikë?
- Bilali për mua ka qenë internacional. Ishte i gjendur për shqiptarë të Kosovës, për shqiptarë të Shqipërisë, për shqiptarët e Çamërisë. Ishte i gjendur për priftërinjtë, hoxhallarët e dervishët, për të bardhët e të zintë. I donte me shpirt njerëzit e mirë, Bilali. Të gjithëve ai u fliste me shpirt e zemër, të gjithë ishin njëlloj për të. Ai ishte mjeshtër për t’i bërë për vete njerëzit, për t’i bashkuar në gëzime e hidhërime. Sa ishte gjallë Bilal Xhaferri jemi mbledhur bashkë si emigrantë shqiptarë, jemi takuar shpesh me njëri-tjetrin, kemi biseduar e kemi qarë hallet për vete e për Shqipërinë e shtypur nga komunizmi, por si vdiq ai, na mori dreqi i mallkuar...
- Thuhet se Bilal Xhaferrit i kanë bërë disa herë atentate, si qëndron e vërteta?
- Se si është e vërteta, zotni Hysa, askush nuk e di me saktësi. Unë di vetëm se Bilali i ka pritur armiqtë e tij me ballëhapur dhe me gjoks përpara. Ai dinte më shumë se ne të gjithë, por kurrë nuk është fshehur apo larguar nga rreziku. Ama letrat anonime, telefonatat e kërcënimet i ka pasur të panumërta. Mbaj mend që njëherë që bëhej mbledhja e partisë së Lëvizjes së Legalitetit dhe e Lidhjes Çame, Bilalit iu bë atentat, por e shpëtuan makinat e policisë që lëviznin shpesh në rrugët e Çikagos. Bilal Xhaferri erdhi në mbledhje një orë me vonesë dhe kishte plagë në të gjithë trupin.
Di se i kanë bërë edhe nja dy herë të tjera atentate. I kanë djegur edhe bibliotekën dhe dhomën në hotelin ku rrinte. Dhe këto veprime jam i sigurt se i kanë bërë komunistët...
- Si vdiq Bilal Xhaferri, sipas jush?
- Me thënë të vërtetën ai ankohej shpesh se kishte një dhimbje koke që iu shtua kohët e fundit aty nga mesi i vitit 1986. Aty nga fillimi i tetorit të atij viti, mora vesh se ishte shtruar papritur në spital. Shkova dhe e pashë. E gjeta me kokën të qethur zero dhe me një fashë të vogël. Më tha se e kishin operuar nga një tumor. Ndihej mirë dhe do të delte së shpejti nga spitali. Nga sa mbaj mend ndihej i fortë… U ndava me llafin se do të takoheshim pas tre-katër ditësh, mirëpo kur prisja të takohesha, mësova se Bilali kishte vdekur papritur ditën që do të dilte nga spitali… Thanë se ishte vdekje normale, por unë për vete nuk e besoj… Ka zëra se e kanë hequr qafe në spital, megjithatë Zoti i Madh e di të vërtetën…
Me vdekjen e Bilalit ne, emigrantët. humbëm një mik të mirë, një mësues të dashur, Shqipëria humbi një shkrimtar të madh, një gazetar, një politikan të mençur e largpamës, një intelektual të shquar që rrallë e gjen në këtë botë…
SHEFKI HYSA
SHBA, Çikago, më 2 maj 1995
Subscribe to:
Posts (Atom)
