VEÇORITË E NJË PROZE TË SHKURTËR MBRESËLËNËSE

1. Proza jonë e shkurtër edhe gjatë këtyre vjetëve të tranzicionit, ka nxjerrë në pah dukuri të reja, risi këto që bien në sy në krijimtarinë e një sërë prozatorësh, të vjetër e të rinj, të cilët kanë bërë emër me librat e tyre, kanë tërhequr kureshtjen e lexuesve dhe janë vlerësuar prej tyre.
Në këtë kuptim duhet analizuar edhe krijimtaria e prozatorit Shefki Hysa, i njohur prej vitesh nga lexuesi, e cila ka lënë gjurmë në rrethet letrare. E padyshim, një krijimtari e larme, shkruar me një frymë të theksuar realiste, ku gërshetohen edhe elemente të prozës së sotme moderne si të surealizmit e realizmit magjik, me një vështrim të thellë e kompleks në realitetin e kohës, me një aradhë personazhesh të individualizuar, përmes situatash të gjetura artistike dhe një gjuhë të pasur letrare, s'ka sesi të mos tërheqë vëmendjen e kritikës dhe të studiuesve tanë. Kjo krijimtari jep dorë e hap shtigje për një analizë artistike, pasi në të bëjnë majë pikërisht disa nga veçoritë më pozitive dhe të qenësishme të prozës së sotme shqiptare.
2. Gjithnjë ribotimi ka qenë një test i rëndësishëm i krijimtarisë, për të kuptuar edhe një herë se sa thellë ka bërë ajo fole në mendjen dhe zemrën e lexuesve. Prandaj ribotimi i përmbledhjes me tregime të Shefki Hysës "Rrëfimet e një hajduti", veç të tjerash, është sprovë e re për autorin, në përballje me lexuesit, për t'iu ridhënë atyre mbresat dhe emocionet që ngjallin tregimet e përmbledhjes, ku rikrijohen artistikisht tablo nga jeta e periudhave të ndryshme kohore dhe gjëllijnë personazhe me të vërtetë interesante, të cilat janë gdhendur me shije e mjeshtri artistike.
Dy tregimet që hapin përmbledhjen "Tmerri i Sidës" dhe "Rrëfimet e një hajduti" janë disi të ngjashëm nga kompozicioni i tyre. Në to ngjarjet shtillen në një situatë dhe gjetja artistike shpaloset në fund, duke e lënë lexuesin në ankth e kërshëri, gjatë leximit, derisa të njohë mbylljen e tregimit, të zbulojë mesazhin e tij e veçanërisht tiparet e karaktereve të personazheve. Vajza në tregimin e parë shfaqet krejt ndryshe nga sa e përfytyron gazetari i ri me dramën e saj, që ndoshta në një kuptim është më e fëlliqur se vetë Sida, ndërsa djaloshi vjedhës te tregimi i dytë zbulon krejt papritur karakterin e tij të pandryshuar në një situatë sa të veçantë, aq dhe gazmore e disi groteske. Rëndësi ka që të dyja tregimet shtillen natyrshëm, me vërtetësi jetësore e me një temporitëm të kënaqshëm, që ndihet dukshëm gjatë leximit, falë përvojës dhe zotësisë së autorit.
Ndërsa "Perandoria e idhujve" është më tepër një skicë a ese, me kuptim alegorik, tregimi "Vejusha e zezë" spikat si një nga më të bukurit e më të shenjuarit e përmbledhjes. Në këtë prozë të qëlluar gjen në miniaturë thuajse të gjitha veçoritë karakteristike të krijimtarisë së Shefki Hysës; narracionin plotë ngjyrë artistike, dialogun e shkathët e të ngjeshur, temporitmin e mënyrës së të rrëfyerit, elementet e surealizmit të prozës së sotme moderne, nënteksin përqeshës e tallës, që arrin në kufijtë e groteskut, e mbi të gjitha vizatimin e larmë e me kolorit të veçantë të figurës së një vejusheje, portreti i së cilës të mbetet gjatë në kujtesë. Me mjeshtri e finesë të hollë autori ia ka dalë mbanë të thurë një subjekt interesant që e mban gjallë kureshtjen e lexuesit dhe të zbulojë në fund aq papritur një gjetje të rrallë artistike, e cila i jep një fshikull të hollë demaskuese figurës së vejushës së zezë, kësaj gruaje me përmasa përbindsheje në jetë, madje edhe në seks. Prandaj edhe skenat erotike të tregimit janë dhënë në funksion të zbulimit të karakterit të personazhit dhe të shpalosjes së mesazhit të autorit. Vejusha e zezë mbetet një personazh i spikatur dhe i rrallë në galerinë e personazheve më të realizuar të prozës sonë të shkurtër.
Duke gjykuar të ketë larmi mënyrash të të shkruarit autori i përmbledhjes "Rrëfimet e një hajduti" ka mundur të krijojë me mjeshtri artistike dhe patos emocionues tregimin "Didini", i cili mbetet një nga kolonat më të forta të këtij libri. Siç thekson me të drejtë një studiues i krijimtarisë së autorit, Bardhyl Maliqi, "tregimi "Didini"… është një model artistik i përdorimit me mjeshtri të elementeve magjike, shprehje e realizmit magjik në letërsinë tonë". Heroi i tregimit "Didini" një pinjoll i një familjeje nacionaliste, vizatohet në vepër me cilësitë dhe karakteristikat më të mira që mund të ketë një djalosh i ri me ëndrra e ideale për jetën dhe të ardhmen. Por në ato kohëra lufte tragjedia e të riut nacionalist ishte e pashmangshme, sepse ata që udhëhoqën luftën, komunistët, ishin armiq për vdekje me naiconalistët shqiptarë. Duke luftuar me një çetë të Ballit kundër partizanëve, Didini bie rob i tyre dhe në fund, për bindjet e tij, masakrohet nga komandanti partizan "Pisha".
I tërë tregimi shpaloset në retrospektivë. Shfrytëzimi i elementeve magjike i ka dhënë dorë autorit të vendosë si strumbullar të veprës personazhin kryesor, jo Didinin, por shpirtin e trazuar të djaloshit, që është masakruar gjatë luftës. Kjo gjetje sa fantastike, aq dhe konvencionale ka ndikuar thellë në të gjithë strukturën artistike të kësaj proze të realizuar dukshëm. Kështu, i gjithë materiali jetësor mbështillet rreth personazhit-shpirt, i cili si një frullizë e trazuar vetevjen ngado në viset e vendlindjes dhe ndërmend ato kohëra të shkuara e të suhishme. Nuk e teprojmë po të vëmë në dukje, duke njohur fëmijërinë dhe jetën e trazuar të autorit dhe të familjes së tij, se me Didinin, Shefki Hysa ka synuar të na krijojë artistikisht një portret pak a shumë të idealeve të tij, duke e "qëndisur" personazhin, që ndihet se e do së tepërmi. Djaloshi Didin na jepet si një njeri me shpirt të rrallë human, trim e çakmak nga trutë, i cili gjithë jetën ka bredhur i lirë, si kaprolli i maleve përqark. "Didinin-shpirt e pushtoi rishtas ndjesia e mufatjes së brengës përbrenda atij vrundulli padukshmërie që përcaktonte ekzistencën e tij. Donte të urrente e nuk urrente dot. Donte të rebelohej e nuk rebelohej dot. Çuditërisht, ndryshe nga shpirtërat e tjerë në arrati, shpirti i Didinit nuk përmban në vetvete prirjen kriminale, embrionin e fantazmës, që befas shpërthen netëve dheun e varrit dhe turret ashtu magjishëm me tërë fuqinë e së keqes mbi paqen njerëzore. Madje shpirtërat lugatë, sa herë e ndeshnin në fluturim e sipër Didinin-shpirt, e vinin në lojë, e tallnin dhe e përtallnin për pafuqinë e tij shurdhmemece. Çuditeshin lugetërit se si mund të kishin shpirtëra në arrati, që në vend të hakmerreshin, e kundronin qetaz botën njerëzore prej atij vrundulli ajror sa vuv dhe engjëllor. As djall e as engjëll e megjithatë një shpirt i pastrehë, i përhumbur në shurdhmemecërinë e vet, në shtjellën e brengës së vet. Madje edhe vetë Didini habitej ndonjëherë me ekzistencën e tij aq pasive. Ç'kuptim të kishte vallë ajo lloj rezistence midis tokës dhe qiellit, kur nuk mund të ndërmerrte asgjë për të ndryshuar sadopak rrjedhën fatale të ngjarjeve, siç mund të bënin shpirtërat e arratisur prej ferrit?! Dhe e kishte hak të hakmerrej për atë vrasje të pabesë. Me plumb. Ashtu pas shpine, si një hapje dhe mbyllje sysh?!… ("Didini, f. 55-56).
Është e tepërt të themi sesa keqardhje ndien dhe sesa ligsht ndodhet lexuesi për fatin tragjik të këtij personazhi, që me botën e pasur shpirtërore dhe humanizmin e tij bën fole në zemrat e njerëzve.
Këtë karakter human e gjejmë te tregimi "Qopeku", xha Mihoja te "Plaku i liqeneve", Hidoja dhe Leta te "Të shtunën pasdite", Xheki dhe Dudija te "Loja e fatit", Lirika te tregimi me të njëjtin emër.
Tregimi "Ullinjtë" shtillet në një ulli tjetër. Bëhet fjalë për një ngjarje të viteve të dikurshme. Autori, si një vëzhgues i hollë e i mprehtë i jetës, në këtë tregim e hedh vështrimin në atë kohë, kur populli ishte i mbërthyer nën zgjedhën e diktaturës.
Subjekti i tregimit është sa i thjeshtë, aq edhe ngjethës. Një vashës fare e re, gjashtëmbëdhjetëvjeçare, e nxitur nga e ëma dhe varfëria, që për të fituar diçka e shtyn në një punë të fëlliqur, shkon të vjedhë ullinj në pronën e kooperativës, pra në rrahun e Habibit. Dhe vajza e kryen këtë akt, por bie pre e brigadierit të pemtarisë, Raufit, i cili, i ndezur nga epshi seksual, mundohet ta përdhunojë. Kuptohet, gjesti i tij i turpshëm e kriminal ndaj një femre është ku e ku më i fëlliqur, sesa grabitja fshehurazi e një thesi me ullinj. Autori përmes një paralelizmi figurativ me pëllumbat, në mbyllje të tregimit, e thekson me forcë këtë mesazh: "Vajza, që ua kishte zili fluturimin atyre pëllumbave, e përfytyroi veten një çast si një pëllumbeshë që sapo u ka shpëtuar krahëve të skifterit. Dhe u përlot prapë. Ishin lot gëzimi. E ndiente veten të lirë, të lirë, të lirë"… Por ky tregim na intereson edhe në një këndvështrim tjetër; i shkruar vite më parë, ai zbulon qartë moskonformizmin e autorit me metodën e realizmit socialist, me synimin e tij për të thyer kornizat e asaj metode e për të nxjerrë sheshit edhe shëmtitë e realitetit të hidhur të asaj kohe, kur heroina e tregimit, në mbyllje të tij "psherëtiu përsëri me mendimin se realiteti ishte më i hidhur se kokrra e ullirit"…
Në një sërë tregimesh të tjera të përmbledhjes, autori i thur subjektet duke vënë në qendër të vëmendjes problemin e dashurisë. Në to vërehet qartë sesi autori, përmes mjetesh të gjetura artistike, ia del mbanë të përshkruajë situata emocionuese e plot romantikë dashurie me një pastërti të qashtër, humane, fisnike e jetësore. Dashuria konceptohet si një ndjenjë e shenjtë, hyjnore, por gjithsesi, kur kërkon të fshikullojë personazhet, autori di të përshkruajë marrëdhëniet e dashurisë edhe thjesht fizike e të egra, siç ndodh fjala vjen në tregimin "Bisha e bukur", ku përmes një përshkrimi tallës e grotesk të marrëdhënieve të dashurisë, me një fjalor tejet banal, fshikullohen e demaskohen personazhet kryesore të veprës, të cilat autori i ka vënë në shënjestër.
3. Është vënë në dukje nga kritika se prozatori Shefki Hysa në krijimtarinë e tij jo rrallë ka shfrytëzuar të dhëna të shumta autobiografike për thurjen e subjekteve të krijimeve të veta. Ky konstatim është i saktë, sepse nuk ka shkrimtar, sado i njohur ose i panjohur të jetë, që të mos shfrytëzojë mbresat e kujtimet e jetës së tij në krijimtarinë e vet. Rëndësi ka fakti që rikrijimi artistik i kësaj të kaluare, meqë arti letrar ta jep këtë mundësi, të jetë në përmasa më të larta, më të thella e mbi të gjitha më emocionuese, sesa t'i jep këto vetë realiteti i jetës që përshkruan.
Falë origjinës së tij, jetës së dhimbshme, dramatike e të trazuar e falë talentit që e karaktizon, autori i përmbledhjes "Rrëfimet e një hajduti" ia ka dalë mbanë me sukses që në disa tregime të na shpalosë me dramacitet të veçantë, me një kolorit ngjyrash të ndezura e me një dhimbje që vërtet të rrëqeth, tablo të jetës së kaluar të popullsisë së pafat çame, të cilës, siç dihet, rrjedha e kohës u hodhi mbi kurriz vuajtje, mjerim e tragjedi rrallë herë të dëgjuara. Nuk është pa gjë thënia se shpesh në art prej dhimbjeve të mëdha lindin vepra të mëdha. Në këtë kuptim mendojmë se mund të interpretohet vlera artistike e tregimit "Qafa e botës", që edhe ky është një nga kolonat kryesore të përmbledhjes. Këtë vepër autori e ka shkruar me një dashuri e frymëzim të veçantë, sepse pikërisht në të ndihet më pranë vetes, jetës dhe origjinës së tij, sepse mbresat e kujtimet e dhimbshme e tronditëse të kësaj jete, që janë ruajtur me fanatizëm e këmbëngulje në nënvetëdije, kanë krijuar një shtysë të fortë e një frymëzim të rrallë për të derdhur në letër një krijim të realizuar dhe me vlerë artistike.
Në të vërtetë subjekti i këtij tregimi është i thjeshtë, pa shumë situata, siç janë në përgjithësi subjektet e tregimeve të Shefki Hysës. Ai nuk priret drejt ngjarjeve të jashtëzakonshme, por përkundrazi e përqendron vëmendjen në prozën e tij të shkurtër në narracionin-figurativ, te simboli dhe alegoria, me një fjalë te mjetet shprehëse figurative, të cilat e ndihmojnë së tepërmi për zbulimin emocionues të ngjarjeve dhe të karaktereve të personazheve. Si një simbol i gjetur duhet parë kësisoj qafa e famshme ose Qafa e Botës në tregim, i cili në kuptimin artistik shërben edhe për organizimin e strukturës kompozicionale. Kështu shpjegohet edhe paralelizmi figurativ midis dy kohëve, të asaj kohe kur këtë Qafë, që ndan dy shtete, e kapërcenin muhaxhirët fatkeqë "çamë" dhe të ditëve të sotme, kur me qindra e mijëra refugjatë çajnë ferrën maleve për të gjetur "parajsën" në shtetin fqinj. Këtë dukuri artistike e përforcon vetë autori kur vë në dukje në tregim se "po përsëritet tragjedia e muhaxhirëve çamë, këtu, në Qafë të Botës… Megjithëse thonë se historia përsëdytet në mënyrë komike, e vetmja gjë që mund të shkaktojë një buzëqeshje të hidhur në këtë histori të re muhaxhirësh është ndoshta fakti se, ndërsa çamët i ndiqte i huaji, muhaxhirët e rinj, figadhes, siç i quan me përçmim greku, i ndjekin njerëzit tanë… Po, po, njerëzit tanë kolltukofagë, siç i cilësojnë gazetat e opozitës!"… (Qafa e Botës, f. 84).
Pra, duke përqasur në mënyrë figurative dy periudha historike që i ndajnë disa dhjetëravjeçarë, një gjetje e arrirë kompozicionale kjo, autori në tregim hap shtigje për të na rrëfyer me realizëm se çfarë lloj bëmash të tmerrshme e të llahtarshme kanë ndodhur e po ndodhin në këtë qafë, ose siç e cilëson autori: "Qafa e Botës i ngjante njëfarësoj asaj portës së fshehtë të përrallës që lidh botën tonë me atë të përtej varrit, të gjallët me të vdekurit". (Qafa e Botës, f. 78).
Pasi e ka "shtruar" kësisoj "udhën" e narracionit të tij, Shefki Hysa depërton në indet e tregimit, duke rikrijuar artistikisht, përmes rrëfimit të tij të shtruar, ku ruhet temporitmi, disa situata tepër të dhimbshme e dramatike. Përmes dy ushtarëve kufitarë dhe refugjatit të fshehur që mezi pret të kapërcejë kufirin, mësojmë disa bëma tragjike, të rralla në llojin e vet. Këtë na e paralajmërojnë krrakëllimat ndjellëse të vdekjes, të korbave të zinj, që pulsojnë në vepër si ogur i keq. Ja se ç'thotë ushtari i vjetër kufitar në tregim: "Po të fillojë shiu do të shohësh se nëpër Qafë do të shpërthejnë vetvetiu dhjetëra e dhjetëra flakë që të kallin tmerrin. Thua se po të rrethojnë flamat e lugatët dhe pret nga çasti në çast, të të ngulin kthetrat në grykë. Ka rrezik të shkallosh, po të jesh i vetëm, në këtë Qafë, në netë me shi. Ajo mori flakësh që kërcejnë pupthi, sa andej këndej, shkaktohet nga fosfori i eshtrave, që zë e aktivizohet prej lagështirës. Shkurreve, midis ferrave dhe barit që mbulojnë këtë tokë, po të kërkosh, do të gjesh kockat, dhe kafkat e shumë skeletëve njerëzorë. Ngaherë kanë mbetur kufoma njerëzish të pavarrosur në këtë Qafë. Por, siç thonë, muhaxhirët çamë, rreth vitit 1945, të përndjekur nga bandat greke, kanë lënë shumë të vdekur shtigjeve të kësaj Qafe. Vdisnin të cfilitur nga plagët, sëmundjet, të ftohtit, uria dhe vuajtjet që si përcepton dot një mendje njeriu normal. Ashtu pa ndihmë e mbrojtje, kruspulloseshin dhe jepnin shpirt, duke rënkuar rrëzë kaçubave e gëmushave. Njerëz të tjerë, të lemeritur, kapërcenin mbi kufoma të njohurish dhe të panjohurish, për të vdekur, ndoshta, që në kthesën e parë të atyre udhëzave të sapokrijuara nga shputat e këmbëve të përgjakura apo më tutje, në një lëndinëz a pranë një shkëmbi. Kaq shumë kufoma viktimash të pafajshme në pak ditë e javë! Kutërbonte që larg, Qafa, prej mishit të prishur…" (Qafa e Botës, f. 80-81). Të tilla përshkrime tronditëse që të ngjallin edhe ndjenjë tmerri, gjen edhe në vise të tjera të tregimit, pra jo vetëm për atë të kaluar të hidhur të vërdallisjes, pas përzënies nga trojet e tyre të muhaxhirëve çamë, por edhe në vitet e mëpastajme, kur refugjatët e gjorë shqiptarë, që synonin të kalonin kufirin për një të ardhshme më të mirë, i vrisnin në kufi dhe, siç thotë autori: "njerëzit e qeverisë sonë, si të mençur që janë, i kishin nisur të vrarët sipër një karrocerie makine. Pa arkivole. Ashtu të përgjakur, të përbaltur, fytyrëcopëtuar nga plumbat. Vdekje e shëmtuar që pëllciste edhe gurin me pamjen e vet e jo më zemrat njerëzore prej mishi e gjaku". (Qafë e Botës, f. 83).
Duke synuar të jetë njëherësh jo vetëm shkrimtar, por edhe protestues i ashpër për tragjedinë me përmasa të paimagjinueshme të muhaxhirëve të mjerë çamë, njerëzve të gjakut të tij, Shefki Hysa ka përmbledhur në libër një tregim tjetër të realizuar e mjaft dramatik. Tregimi "Dëshmia" është me të vërtetë një dëshmi ngjethëse, që zbulon mirëfilli masakrat e përbindshme të zervistëve grekë ndaj popullsisë së pambrojtur çame. I tejmbushur me frymëzim nga urrejtja dhe mllefi i fortë ndaj këtyre bishave me fytyrë njeriu, autori ka derdhur në letër një situatë që gati të çmend për makabritetin e vet. Kjo situatë, kur nëna e mirë çame Fatije, për t'i dëshmuar të huajve të komisionit për masakrat e llahtarshme të burracakëve të mallkuar të Zervës mbi popullsinë e pafajshme çame, u nxjerr atyre përpara lëkurën e rrjepur të kokës me një shtëllungë flokësh të të birit të therur, ndonëse i ngjet disi episodit të plakës Nicë, që i hedh ndër këmbë gjeneralit italian thesin me eshtra të kolonelit Z, te romani "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" të Ismail Kadaresë, gjithsesi mbetet e rrallë në llojin e vet në prozën e sotme shqiptare. Kjo situatë e tregimit "Dëshmia", me përmasa thuajse ireale, shpreh me një densitet të admirueshëm kuitesencën e vuajtjeve, të tragjizmit dhe persekutimit që provoi mbi kurriz kjo popullsi shqiptare në ato vite të llahtarshme. Përballë saj qëndron bukuria shpirtërore, humanizmi, dashuria dhe fisnikëria e madhe e nënës çame dhe përlotesh, i tronditur thellë, kur në mbyllje të tregimit "mëmë Fatija mori me përkëdheli dhe dhimbje lëkurën e kokës së të birit, e mbështolli tërë kujdes e merak, shkopsiti polkën dhe e rrasi në gji, pranë zemrës, si të donte t'i jepte jetë nga jeta e saj. I vështroi edhe njëherë njerëzit me sytë e përlotur dhe ashtu me duart përmbi krahëror u kthye për të ikur" (Dëshmia, f. 75).
4. Nuk mund t'i mbyllnim këto shënime pa thënë disa fjalë për stilin dhe gjuhën e pasur artistike që ka përdorur autori i përmbledhjes "Rrëfimet e një hajduti" në tregimet e veta. Shefki Hysa është ndër ata prozatorë shqiptarë, që këtyre komponentëve të formës artistike të krijimtarisë së tij u jep një rëndësi të veçantë. Dhe ky fakt rrëfen për kërkesat e ngritura profesionale që ka autori i talentuar ndaj krijimtarisë së tij. Siç vëren me të drejtë edhe studiuesi Bardhyl Maliqi "karakterin realist të prozës së Shefkiut e nxjerr më në dukje edhe gjuha e pasur me shprehje frazeologjike, me dialektalizma, zhargone që funksionalizohen sidomos në gojën e personazheve. Krahas prirjes realiste të prozës së Shefki Hysës, vërejmë në të edhe elemente, po edhe konceptime të një proze, e cila, duke u mbështetur në krijimtarinë popullore dhe në teknikat bashkëkohore letrare, na shfaqet sa komplekse aq dhe e pasur në strukturat e saj në dukje të thjeshta, por tepër ekspresive"…
Si përfundim theksoj se prozatori Shefki Hysa ka zërin e tij të veçantë në prozën tonë, ka individualitetin e tij tashmë të formuar artistik dhe me krijimtarinë e vet zë sot një vend të lakmueshëm në prozën realiste shqiptare.

Sokol JAKOVA

NJË SHKALLË E RE KRIJIMTARIE

Kam përpara në dorëshkrim librin e ri "Mrekullitë e rreme", me tregime, të shkrimtarit Shefki Hysa. Para se ta lexoja, mendova se do të gjeja po ato elemente të stilit të rrëfimit që kisha gjetur në librat e tij të mëparshëm, veçanërisht në përmbledhjen me tregime "Rrëfimet e një hajduti", vepër që deri në atë kohë ka qenë ndoshta më e dalluara për frymën e një realizmi të vërtetë bashkëkohor, me probleme dhe ide sociale që shqetësojnë shoqërinë tonë. Më kujtohet se atëherë më ka lënë mbresa edhe fragmenti "Babloku" nga romani "Parajsa e mallkuar", që do ta quaja ekspresionist, duke u nisur nga përshtypja e thellë emocionale që të mbetet nga rrëfimi. Gjatë leximit të "Bablokut", më lindi vetëtimthi një mendim, se procesi krijues i Shefki Hysës po përgatitej të kalonte në një fazë të re, megjithatë lëkundesha…
Dhe kështu, nisa ta lexoj përmbledhjen "Mrekullitë e rreme", pa e shqitur nga mendtë "Bablokun". Ato elemente që dukeshin atje në embrion, këtu në "Mrekullitë e rreme" kishin filluar të dalin filizë.
Po ç'janë këta filizë? Mendoj se ata duken në realizimin me elemente të fantastikes dhe të groteskut, po edhe të alegorisë, ku, siç dihet, ideja jepet në mënyrë të tërthortë. Le të marrim tregimin "Mrekullia e rreme" nga është nxjerrë edhe titulli i librit. Ideja e tij është se sado të bukura dhe të çmuara të jenë gjërat në vetvete, po nuk i shërbyen njerëzve, janë sende si gjithë të tjerat. Heroi ëndërrimtar shkon në një botë mrekullish, në krahët e një vajze të ëndërruar me pallate madhështore e me bibliotekë të magjishme. Këto mrekullira, përfshi edhe dashurinë, ajo dëshiron t'i ketë vetëm për vete dhe për të dashurin. Këtu lind mospajtimi. Kjo në përgjithësi është përmbajtja, e cila rrëfehet në fillim në frymën psikoanaliste:
"Kur hapi sytë pa se rrezet e diellit fshiknin faqen e murit kundruall. Ishte koha për t'u çuar e megjithatë nuk lëvizi nga shtrati, veçse hapi njëherë gojën dhe nxorri krahët jashtë çarçafëve. Iu kujtua se mbrëmë kishte vrarë mendjen të ndryshonte diçka në jetën e tij. Të bënte patjetër diçka që ia vlen, që i shërben njerëzisë, por ende s'e kishte të qartë se ç'farë pikërisht. Le të mendohej edhe ca më mirë para se të vendoste për hapin që do të hidhte. Kishte gjithë atë kohë përpara deri në orën dy të mbasdites kur fillonte punën në atë ofiçinën e vjetër të autobuzëve. Ishte inxhinier mekanik.
Përditë i duhej të përsëriste të njëjtat veprime këta muajt e fundit. Të çohej rreth orës tetë, të vinte rrotull një copëherë sa të shpihej, pastaj të lahej te lavamani i vjetër dhëmbëckërmitur në qoshen pranë derës, të krihej në pasqyrën qorre gozhduar pranë fletës së dollapit të rrobave, të vishej dhe të dilte."
Kjo psikoanalizë jepet shkallë-shkallë për të pasqyruar personazhin realisto-fantasmagorik:
"Kotej në lloj-lloj hamendjesh, derisa te bryli i xhades, që linte pas zonën e banuar, shquhej ajo vogëlushja, gjimnazistja përparësezezë e jakëbardhë, që i zgjonte çuditërisht nostalgjinë e zogjve shtegtarë, dallëndysheve, mbase për faktin se shtegtonte çdo ditë prej fshatit në qytet, ku kryente shkollën e mesme dhe anasjelltas. I regëtinte zemra teksa ngadalësonte hapat dhe priste që ajo të parakalonte përbri tij. E ndiente në çdo qelizë të trupit afrimin e vajzës dhe të rrahurat e zemrës padashur intonoheshin në atë trokun e saj prej sorkadheje. Mezi mbushej me frymë ato çaste, i drithmohej shpina dhe i ftohej zverku prej djersës. Ndiente edhe frymëmarrjen e saj të trazuar në njërin prej veshëve dhe nuk guxonte të kthente kokë. Një zë e ngucte së brendëshmi t'i fliste, mirëpo as që ishin përshëndetur ndonjëherë."
Dhe dalëngadalë, duke zbuluar figurativisht karakterin e personazhit, tregimi kalon në simbol. Dhe ndërsa me këtë tregim kemi të bëjmë me një simbol, me tregimin tjetër "Gomarët" jemi përballë një grotesku, me anën e të cilit fshikullohet mbretëria e paaftësisë e përzjerë me servilizmin. Njerëzit e paaftë, gomarët, jetojnë e lumturojnë mbi shpinën e të aftëve, fenomen ky i të gjitha kohërave. Edhe këtu autori nuk le pa përdorur psikoanalizën dhe paradoksin bashkë me groteskun të përzjerë me sarkazmën dhe satirën bashkëkohëse. Elementet e metamorfozës të sjellin në mend romanin e Apuleut, shkrimtarit të madh latin, "Metamorfozat ose gomari i artë", i cili fatkeqësisht ende nuk është përkthyer shqip.
Në tregimin "Gomarët" autori shkruan:
"Për çudi, në ëndrra, çdo natë e shihte veten të shndërruar në gomar. Megjithatë, edhe sikur qenia e tij të hynte vërtet në lëkurën e asaj kafshe shtëpiake, ai prapë s'do ta besonte. E si mund të besohej diçka e tillë?!… Ishte Njëshi i Stafit Presidencial… Mund të thoshte se vinte drejt pas Presidentit në shkallën hierarkike. Nëpunësit i trembeshin më shumë atij se sa vet Shkëlqesisë së Tij, Presidentit. Jo, Rrapushi as nuk mund të ishte dhe as nuk mund të bëhej ndonjëherë katërkëmbësh, pavarësisht nga ajo ndjesi e pashpjegueshme që e rrëmbente netëve dhe e lëshonte në botën e ëndrrave në trajtën e një gomari…"
Këtu nuk është vendi për të hyrë në një analizë të hollësishme për librin "Mrekullitë e rreme", pasi kjo do të kërkonte kohë. Prandaj unë mora si shembuj vetëm disa tregime, që janë karakteristike për krijimtarinë e stadit të sotëm të Shefki Hysës. Por në këto radhë nuk mund të le pa përmendur edhe tregimin e çuditshëm "Kryeplaku", ku rrëfehet për fenomenin e grykësisë dhe makutërisë. Në këtë tregim, do të thosha se tiparet e ekspresionizmit janë më të tejdukshme se në çdo tregim tjetër, duke mos lënë mënjanë paradokset dhe groteskun ose fantasmagorinë të ndërthurur në gjirin e realizmit. Tregimi i bën jehonë në mënyrë figurative edhe korrupsionit dhe degjenerimit në shoqëri përmes një dinamike kinematografike të çuditshme. Fjala këtu është e lexueshme dhe e dukshme.
Në këto pak shënime do të zija në gojë edhe tregimin "Magjia" që hyn në radhën e tregimeve që përmenda pak më lart, veçse dallon prej tyre me ankthin që përcjell dhe frikën se mos kthehet ndonjë gjëmë e shkuar:
"Oh, e di që do të më quani të lajthitur, të sugjestionuar, të hipnotizuar, të përçartur nëpër truallin e skëterrshëm të ndonjë ëndrre të keqe, a ku ta di unë se ç'epitet mund të më vini, kur përmend magjinë. Puna juaj, megjithatë, në fund të fundit, fakti i gjallë, produkt i dhunës së saj, jam unë. Duke më vërejtur do ta kuptoni menjëherë shpërfytyrimin e qenies sime. Ja, shihmëni fytyrën e parruar e të tretur, me hundë e buzë të çara, të përgjakura, me mollëza tërë puçra e dregëza, gjurmë thonjsh e dhëmbësh bishe, flokët e gjatë, të kërleshur, të ngatërruar e përbaltur, të rrallë e më të rallë në ballin e zmadhuar e të rrudhur edhe më prej tmerrit të strukur thellë kafkës që po më ravijëzohet qartas e më qartas. Shihmëni trupin e mpakur e të mardhur. E, pra, a nuk ndieni edhe ju ndopak frikë, dhembje, mëshirë, neveri, tallje e ç'ju thotë zemra prej katandisjes sime?…"
Siç e thamë, shkalla e sotme e procesit krijues të prozatorit Shefki Hysa dallohet me tiparet ekspresioniste. Por nëse na lejohet, shoqërisht do të dëshironim që tendenca tek-tuk të fshihej dhe të mos dilte në ndonjë rast qëllimisht hapur. Dihet se ekspresionizmi i hershëm, edhe se tendencën ideore e kishte të fshehtë, shquhej për patosin e "katastrofës dhe të ulërimës". Ekspresionizmi i ri duhet të jetë ndryshe dhe këtë gjë unë jam i bindur se shkrimtari Shefki Hysa e kupton, pasi tregimet e tij kanë mbi të gjitha frymën kombëtare me shenjëzat e shpirtit të zgjuar çam, ngaherë të shqetësuar dhe gjithmonë në kërkim dhe në zbulim, pasi njeh mirë librin e jetës dhe librin e bibliotekës.

Dritëro AGOLLI
Korrik 2003

TRONDITJA E MADHE ÇAME

Shkrimtari Shefki Hysa është autor i shumë librave me tregime dhe romane ku fryn era e shqetësuar çame dhe fati i njerëzve është i lidhur me truallin e tyre ashtu si rrënjët që futen thellë nëpër gurë, por edhe si gishtat e jetës, që të përgjakur shtërngojnë realitetin. Si autor atij i pëlqen realizmi dhe e vërteta, sado tronditëse qoftë, prandaj dhe bëhet kronikan i saj, dëshmitar i fuqishëm, ushqyes i kujtesës kolektive.

Dikur kam shkruar se ndërsa masakrat që ndodhnin në Kosovë janë të afërta dhe ende të gjalla, kur "Xhelati i Ballkanit", serbi Millosheviç, diktatori i fundit komunist, vazhdon të gjykohet për krime kundër njerëzimit në Gjygjin e Hagës (nëpër ekranet televizive herë pas here shfaqej ikja si në Bibël e kosovarëve, dëbimi nga trojet e tyre dardane që kur është krijuar bota), ne na fanitet dhe një tjetër dëbim i madh i shqiptarëve, në jugun ilirik, më i hershëm, po aq mizor, megjithëse nuk pati dëshmitarë televizjonet ndërkombëtare dhe as u mblodhën ushtritë e botës, Nato-ja, që ta ndëshkonin të keqen.

Dhe çamët u përzunë nga trojet e tyre epirote, u dogjën shtëpitë, u therën bashkë me bagëtitë edhe njerëz, u prishën si ullishtat dhe e ardhmja, vritej mitologjia kombëtare. Shtegtoi lemeria e tyre për në tokën-amë dhe më pas erdhi si një masakër tjetër shurdhër-harrimi mizor. Askush nuk thoshte asgjë dhe pse pas tre mijë vjetësh, në Ballkanin mitik, qe djegur në kohët moderne një Trojë tjetër…

Ndërkaq çamët gjetën në atdhe një diktaturë, që jo vetëm nuk kërkoi të mbrojë të drejtat e bashkatdhetarëve të vet, por përkundrazi nuk i la të qetë, i persekutoi ndoshta dhe më shumë se të tjerët, sajoi armiq, i futi burgjeve.

Nëpër burgjet komuniste të atdheut të tyre çamët iu bashkuan kosovarëve që arratiseshin nga andej për këndej, që të preknin ëndrrat, por preknin vetëm hekurat e ndryshkur…
Dhe kështu, ndërsa Shqipëria qe copëtuar mizorisht prej të tjerëve, shqiptarët copëtoheshin këtu brenda prej vetvetes. Më pas ishte e vështirë të kujtoje Kosovë e Çamëri, asgjë nuk thoshte gjeografia në tekstet shkollore, historia nuk guxonte, ndërgjegjia ndrydhej…
Megjithatë kujtesa kolektive fshehurazi forconte dhe kaliste qëndresën e duhur, që lëvrinte si lumë i nëndheshëm…

Letërsia arrinte të zbulonte ndonjë këngë anonime për trojet e ndara, ndonjë vajtim dridhës çam apo elegji shungëlluese kosovare, vallet risillnin me rropamat e tyre apokalipsin, kurse shkrimtarët krijonin mundësira metaforike apo me gjuhën e Ezopit të thoshnin diçka për Kosovën e Çamërinë.

E rikujtoj që, nëse poeti nga Kosova, Ali Podrimja do të shkonte në Çamërinë e përtej kufirit shtetëror, si në një dhimbje tonën të madhe dhe do shkruante poezi hermetike atje, që t’i ruante trifish: nga diktatura shqiptare, nga pushtuesi serb dhe shovenët grek. Këtu, në Shqipërinë e mbetur, shkrimtarët çamë ndjenin vështirësi e persekutim, u ndaloheshin librat, ata vetë futeshin burgjeve, merrnin arratinë, heshtnin, prisnin…

Tani zëri çam ka ridalë nga prushi i dhembjes se vet, mbuluar me hi të dikurshëm harrimesh, brambullon me flakë prometeane dhe bota po e sheh e po e ndjen gjithnjë e më shumë dritën dhe nxehtësinë e tij, do të digjet i pashuar për të Vërtetën dhe Drejtësinë… dhe një popull i masakruar meriton t’i kthehen trualli dhe shpirti, pasuritë, këngët dhe e ardhmja…

Një klithmë e thellë tronditëse është krijimtaria letrare e Shefki Hysës, mbartëse e tragjedisë së popullit të vet, që Ballkani mitik të gjejë qetësinë…

Visar ZHITI