Dritëro Agolli
FATE TRAGJIKE
Shënime për romanin "Parajsa e mallkuar" e shkrimtarit Shefki Hysa
Shefki Hysa erdhi në letërsi me prozën e shkurtër, me tregimin dhe me reportazhin letrar, si gjithë shkrimtarët. E veçanta e tij ishte lëngu jetësor, që lëvizte nëpër indet e organizmës së gjallë të prozës, organizmë që nuk kishte asgjë artificiale, por vinte e vërtetë si natyra. Ishte kjo veçanti që bëri të tërhiqte vëmendjen e lexuesve dhe të rretheve letrare dhe të rriste shpresën në pritjen e një shkrimtari të formuar. Kështu, proza e tij e shkurtër në fillim u botua në shtypin letrar, u fut nëpër antologjira të prozatorëve të rinj dhe pastaj u shfaq në libra më vete. Doemos, ky ishte një gëzim për shkrimtarin e ri, po siç thonë, pas gëzimit ndodh që vjen edhe hidhërimi. Disa keqdashës kur panë se emri i tij filloi të dallohej nëpër shtyp e në libra, nisën të gërmojnë në biografi dhe të dërgojnë letra anonime, duke ngulur këmbë në instancat shtetërore të regjimit të atëhershëm për t'ia ndaluar botimin. Vetëm disa rastësi dhe rrethana të veçanta e shpëtuan Shefkiun nga ndalimi i botimit. Por i thonë një fjale, e keqja ndonjëherë ka edhe të mirën. Këto peripeci dhe historira, erdhi një ditë që u kthyen në material letrar. Pikërisht në romanin e ri të Shefki Hysës, "Parajsa e mallkuar", ka faqe të tëra autobiografike, të përshkruara herë me dhembje dhe herë me sarkazëm dhe zemërim. Këto ia shtojnë dramacitetin romanit dhe ia mbajnë të ngrehur tensionin, megjithëse herë pas here shfaqen përshkrime, ku tendenca është e hapur si në një pamflet. Dhe është e natyrshme që romani bashkëkohor shpesh anon nga eseja dhe jo rrallë edhe nga pamfleti. Kur ka një ekuilibër të drejtë mes rrëfimit dhe arsyetimit eseistik, atëherë kemi të bëjmë me një prozë të vërtetë. Në të kundërtën, kur ky ekuilibër prishet dhe materia i nënshtrohet arsyetimit pamfletist, atëherë proza kthehet në publicistikë; ndërsa kur anon nga rrëfimi, kthehet në përrallë. Këtij rreziku romani i Shefkiut i ka shpëtuar dhe ka dalë një vepër interesante edhe në mendim, edhe në arkitekturë.
Në vështrimin e parë romani të duket se jep jetën e një province të humbur në mes të maleve, provincë me ngjarjet dhe me njerëzit e saj të mirë dhe të liq, të dashur dhe sadistë, shpirt demokratësh dhe zemër tiranësh. Por, duke menduar, shpejt zbulon se romani merr karakteristikat e një vepre simbolike. Në miniaturë pasqyrohet një vend i izoluar, ku zotërojnë ligjet e egra të tiranisë me të gjitha mekanizmat e saj, ku mungon liria e fjalës dhe e mendimit dhe ku njerëzit jetojnë në ankth e në frikë. Mishërim i tiranit këtu është figura e Babëlokut, i cili bën ligjin dhe vendos mbi fatin e njerëzve. Autori, duke e shpënë këtë personazh në situata të zakonshme dhe të jashtëzakonshme, u ka shpëtuar skemave të trajtimit bardhë e zi dhe ka pasqyruar një figurë komplekse. Në çaste të veçanta shfaqen tek ai edhe shkëndija njerëzore në pamjen e bamirësisë tradicionale. Por, në mënyrë krejt të natyrshme, autori edhe këto shkëndija njerëzore ia jep këtij personazhi për t'ia rritur autoritetin. Dhe vërtet njerëzit e krahinës duket sikur pëshpërisin: "Babëloku bën edhe të mira". Kjo është një gjetje artistike mjaft e goditur dhe mjaft interesante, që e pasqyron me vërtetësi figurën e një sundimtari përmes këtij Babëloku provincial.
Ngarkesa e romanit me ngjarje dhe me fate tragjike nuk e ka humbur dëshirën për të jetuar dhe dritën e perspektivës. Dëshira për të jetuar dhe drita e perspektivës mishërohen në figurat e Xhekit, miqve të tij dhe veçanërisht vajzave dhe grave, të cilat janë përshkruar me ndjenjën e një lirizmi të këndshëm dhe me një dashuri njerëzore. Të gjitha këto janë në kontrast me rrethanat e zymta, kur jo rrallë ndjehet ulërima e lukunisë së ujqëve me dy këmbë, por edhe drejtpërdrejt me katër këmbë. Dhe nuk mund të rri pa përmendur këtu një fakt artistik të jashtëzakonshëm. Autori përshkruan një luginë të ujqëve të uritur. Në kohë dëbore këtu Babëloku i zbriste nga makina ata që i kishte inat, i linte në mes të rrugës për të përfunduar në dhëmbët e ujqëve. Madje me këtë fakt artistik plot dramacitet autori e mbyll romanin.
"Po më linte në duart e trimave të tij. Dhe ishte ende mesnatë. M'u rrënqeth i tërë trupi dhe ndieja se po më ftohej gjer edhe zemra prej një frike të pashpjegueshme. Si duket parandjenjat po bënin të vetën. Përpiqesha të largoja mendjen prej asaj që më priste, po sa më shumë ngulmoja unë, aq më qartaz imagjinoja veten përballë lukunisë së ujqëve.
Ata do të ndalnin makinën në mes të livadhit, do të më shtynin jashtë kabinës dhe do të tërhiqeshin disa dhjetra metra prapa për të kqyrur me kënaqësi skenat e lemerishme. Unë, i mbetur vetëm në terrin e livadhit, si të vrapoja, si të rrija në vend, në pak minuta do të rrethohesha prej ujqëve. Ishin egërsira të mësuara me mishin e kundërshtarëve të Babëlokut. Do të ndieja ckërmitjet dhe hungërimat e ujqëve dhe pastaj dhëmbët e tyre do të më nguleshin menjëherë nëpër tërë trupin si dhjetra thika. Do të ulërija gjer në kupë të qiellit prej dhembjeve, po në pak sekonda lukunia do të më shqyente dhe copat e trupit tim gjithë gjak, veç e veç nuk do të ndienin më asgjë…O Zot! Më shpëto, o Zot, klitha me gjysmë zëri teksa e kuptova se po humbisja ndjenjat prej dobësisë trupore që më kishte shkaktuar hemoragjia e plagës së kokës dhe prej intensitetit të neurozës që po përjetoja… Vështrimi po më humbiste ngutaz në errësirë… Edhe trupi po më vithisej nëpër errësirë… Errësirë…"
Vërtet një gjetje artistike lakmuese.
Dritero AGOLLI
Sunday, December 2, 2007
Nga Sazan Goliku
KADAREJA PERSONAZH
Shënime për romanin "Robër të Paqes" e Shefki Hysës
Në një nga ditët kur Ismail Kadareja ndodhej në Tiranë, rastësisht u takova me të. Gjatë bisedës i thashë se "një shkrimtar i ri ka botuar një roman për ty". Natyrisht atij do t'i ketë ardhur mirë, po tashmë ai është mësuar të mos i shprehë menjëherë ato që ndjen. Në fytyrën e tij nuk lëvizi asgjë, vetëm tha: "Ai, së pari duhet të më pyeste mua". Për të justifikuar në një farë mënyre shkrimtarin, po dhe për të sqarur, qoftë dhe teorikisht veten, i thashë: "Nuk është fjala për një libër biografik, siç shkruhen për personalitetet e njohura të fushave të ndryshme të shkencës, kulturës, politikës, sporteve… Ai, ka shkruar një roman dhe aty jeni personazh, protagonisti i veprës. A duhet marrë leje për të krijuar një personazh, kur prototipi është i gjallë? Kadareja mu duk se nënqeshi. Në të vërtetë unë po i tregoja babait arat. Ai prej kohësh kishte ecur në atë hulli.
Në një konferencë shtypi me intelektualët e Tiranës, pyetjes për këtë roman, I.Kadareja iu përgjigj kështu: "…Megjithëse ka nxjerrë disa intimitete të miat, romani është shkruar shumë bukur, veçanërisht pjesa për vjeshtën e vitit 1990."
Romani i Shefki Hysës "Robër të paqes" u prit mirë nga lexuesit, po dhe nga kritika letrare, prandaj autori e pa të arsyeshme ta ribotojë të ripunuar.
Duke lexuar këtë roman, padashur të lind pyetja: Çfarë tipologjie i përket? Kemi të bëjmë me romanin aventuror, romanin fejtonistik, romanin pikaresk apo thjesht me një roman biografik? Autori, edhe pse synon të mbetet deri në fund realist, ai ka mundur të ndërthurë elemente të këtyre tipeve romanesh, pa u identifikuar me asnjerin prej tyre. Dhe pikërisht këtu qëndron një nga sekretet e origjinalitetit tipologjik e kompozicional të këtij romani.
Shkrimtari dhe njeriu në raport me diktaturën, e cila shtyp e deformon vetëdijen e individëve dhe të personaliteteve dhe i bën të krijojnë zhguaj mbrojtës për të ekzistuar, por ngjall tek ata edhe shpirtin e revoltës. Fakti, që dy personazhët ku mbështeten këmbëzinat e zhvillimit të subjektit janë dy të rinj, dy artistë, dy ardhurues për të mos thënë të dashuruar pas artit të Kadaresë, është sa kuptimplot aq dhe i motivuar nga ana botëkuptimore e psikologjike. Të rinj, me intuitën e dëshirën për të zbuluar e përqafuar çdo element të ri, bashkëkohor e modern në letërsi e në art, po dhe në prirjet e mendësinë që sado pak ndryshonin nga botëkuptimi zyrtar i diktaturës që vetëquhej marksiste, ata dy djem mishërojnë në vetvete mugujt e një fryme të re liberale edhe pse të pakonkretizuar e të pashprehur në mënyrë eksplicite, nga vetë kushtet e rrezikshme, aq më tepër në provincë.
Kompleksiteti i figurës së Kadaresë si shkrimtar e si njeri është baza e dramacitetit tronditës të romanit. Ky tipar shtjellohet e zbërthehet nga gjykimet e vlerësimet e dy djemve, të intelektualëve të ndryshëm, si dhe të përfaqësuesve partiakë e shtetërorë, gjithashtu dhe nëpërmjet krijimit e rikrijimit të skenave e situatave domethënëse, tepër të brishta dhe gati në kufijtë e tragjedisë së mundshme. Këndet e vështrimit nga "hulumtohej" shkrimtari janë antipoidale: Sigurimsat e nëpunësit fanatikë e shikojnë si armik ("Ç't’i bëjmë atij lart, pa e dimë ne çfarë do t'i punonim!"), ndërsa të rinjtë dhe intelektualët me shpirt e mendim të lirë e demokrat e quajnë "shpresën e vetme", por që edhe u vjen keq për borxhet që shkrimtari duhej t'i paguante regjimit për të mbijetuar e shkruar veprat e tij të vërteta.
Struktura e ngjeshur e këtij romani lakonik është ngjizur me përbërës jetësor e konvencional, me atmosferë absurde dhe peshë ekzistenciale, me zgjëndërr e ëndërr, me dekumentaritet gati kronikal dhe me pasqyrim trivial e hiperbolik. Këto elemente strukturore kontrastuese formësohen si ylber rrjedhës në imagjinatën e lexuesit kontemplativ dhe sidomos të lexuesit që e ka shijuar madhështinë e magjinë e artit kadarean.
Duke përfunduar së lexuar dhe faqet e fundit të romanit, nuk mund mos të të vijë ndër mënd me gjasë ideja e lashtë se çdo krijues, sado i madh qoftë, është dhe mbetet njeri.
Kur do të vijë koha që studimet historiko-letrare do të shoshitin e të nxjerrin në pah librat e dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit që po kapërcejmë, besoj se dora e studiuesit të Kadaresë do të qëndrojë edhe mbi këtë roman interesant.
Sazan Goliku
KADAREJA PERSONAZH
Shënime për romanin "Robër të Paqes" e Shefki Hysës
Në një nga ditët kur Ismail Kadareja ndodhej në Tiranë, rastësisht u takova me të. Gjatë bisedës i thashë se "një shkrimtar i ri ka botuar një roman për ty". Natyrisht atij do t'i ketë ardhur mirë, po tashmë ai është mësuar të mos i shprehë menjëherë ato që ndjen. Në fytyrën e tij nuk lëvizi asgjë, vetëm tha: "Ai, së pari duhet të më pyeste mua". Për të justifikuar në një farë mënyre shkrimtarin, po dhe për të sqarur, qoftë dhe teorikisht veten, i thashë: "Nuk është fjala për një libër biografik, siç shkruhen për personalitetet e njohura të fushave të ndryshme të shkencës, kulturës, politikës, sporteve… Ai, ka shkruar një roman dhe aty jeni personazh, protagonisti i veprës. A duhet marrë leje për të krijuar një personazh, kur prototipi është i gjallë? Kadareja mu duk se nënqeshi. Në të vërtetë unë po i tregoja babait arat. Ai prej kohësh kishte ecur në atë hulli.
Në një konferencë shtypi me intelektualët e Tiranës, pyetjes për këtë roman, I.Kadareja iu përgjigj kështu: "…Megjithëse ka nxjerrë disa intimitete të miat, romani është shkruar shumë bukur, veçanërisht pjesa për vjeshtën e vitit 1990."
Romani i Shefki Hysës "Robër të paqes" u prit mirë nga lexuesit, po dhe nga kritika letrare, prandaj autori e pa të arsyeshme ta ribotojë të ripunuar.
Duke lexuar këtë roman, padashur të lind pyetja: Çfarë tipologjie i përket? Kemi të bëjmë me romanin aventuror, romanin fejtonistik, romanin pikaresk apo thjesht me një roman biografik? Autori, edhe pse synon të mbetet deri në fund realist, ai ka mundur të ndërthurë elemente të këtyre tipeve romanesh, pa u identifikuar me asnjerin prej tyre. Dhe pikërisht këtu qëndron një nga sekretet e origjinalitetit tipologjik e kompozicional të këtij romani.
Shkrimtari dhe njeriu në raport me diktaturën, e cila shtyp e deformon vetëdijen e individëve dhe të personaliteteve dhe i bën të krijojnë zhguaj mbrojtës për të ekzistuar, por ngjall tek ata edhe shpirtin e revoltës. Fakti, që dy personazhët ku mbështeten këmbëzinat e zhvillimit të subjektit janë dy të rinj, dy artistë, dy ardhurues për të mos thënë të dashuruar pas artit të Kadaresë, është sa kuptimplot aq dhe i motivuar nga ana botëkuptimore e psikologjike. Të rinj, me intuitën e dëshirën për të zbuluar e përqafuar çdo element të ri, bashkëkohor e modern në letërsi e në art, po dhe në prirjet e mendësinë që sado pak ndryshonin nga botëkuptimi zyrtar i diktaturës që vetëquhej marksiste, ata dy djem mishërojnë në vetvete mugujt e një fryme të re liberale edhe pse të pakonkretizuar e të pashprehur në mënyrë eksplicite, nga vetë kushtet e rrezikshme, aq më tepër në provincë.
Kompleksiteti i figurës së Kadaresë si shkrimtar e si njeri është baza e dramacitetit tronditës të romanit. Ky tipar shtjellohet e zbërthehet nga gjykimet e vlerësimet e dy djemve, të intelektualëve të ndryshëm, si dhe të përfaqësuesve partiakë e shtetërorë, gjithashtu dhe nëpërmjet krijimit e rikrijimit të skenave e situatave domethënëse, tepër të brishta dhe gati në kufijtë e tragjedisë së mundshme. Këndet e vështrimit nga "hulumtohej" shkrimtari janë antipoidale: Sigurimsat e nëpunësit fanatikë e shikojnë si armik ("Ç't’i bëjmë atij lart, pa e dimë ne çfarë do t'i punonim!"), ndërsa të rinjtë dhe intelektualët me shpirt e mendim të lirë e demokrat e quajnë "shpresën e vetme", por që edhe u vjen keq për borxhet që shkrimtari duhej t'i paguante regjimit për të mbijetuar e shkruar veprat e tij të vërteta.
Struktura e ngjeshur e këtij romani lakonik është ngjizur me përbërës jetësor e konvencional, me atmosferë absurde dhe peshë ekzistenciale, me zgjëndërr e ëndërr, me dekumentaritet gati kronikal dhe me pasqyrim trivial e hiperbolik. Këto elemente strukturore kontrastuese formësohen si ylber rrjedhës në imagjinatën e lexuesit kontemplativ dhe sidomos të lexuesit që e ka shijuar madhështinë e magjinë e artit kadarean.
Duke përfunduar së lexuar dhe faqet e fundit të romanit, nuk mund mos të të vijë ndër mënd me gjasë ideja e lashtë se çdo krijues, sado i madh qoftë, është dhe mbetet njeri.
Kur do të vijë koha që studimet historiko-letrare do të shoshitin e të nxjerrin në pah librat e dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit që po kapërcejmë, besoj se dora e studiuesit të Kadaresë do të qëndrojë edhe mbi këtë roman interesant.
Sazan Goliku
Nga Matin Mato
MOR ZOT…
- Tregim -
…të këtillë kishin ardhur dhe të tjerë, por këta erdhën pa u ndjerë atë natë me shi. Vetëm kur i pamë në dhoma, të tjerë dëgjuan ulurimat dhe u larguan më parë. Për pak kohë fshati ish në duart e tyre. Ata s'pyesnin, vetëm vrisnin, mor Zot... dhe mori frymë thellë…
Ata e hidhnin djepin me gjithë fëmijë në zjarr. Qëllonin me pushkë edhe kur gryka puthitej mbi mish. Por ne shpëtuam se e njihnim me pëllëmbë atë vend. Ne ik, ata ndiq. Burrat mbetën pas, të na mbronin. Dhe burrat s’i pamë më, as së gjalli, as kufoma e as eshtra... Ne ecnim e ata ndiq. S'kishim nga të venim o në humbnerë, ose malit përpjetë. E donim veten, shpresonim ende, ndaj iu ngjitëm malit. Por iu ngjitëm varrit se dolëm mu në shenjë të tyre. Shënjestrën e kishin të hollë, kërkonin veç djepet në kurriz. Vrisnin jetën, kërkonin veç djepet mbi kurriz. Vrisnin jetën, mor Zot… Nuk dinim ku shkonim në terr me nga një pishë në dorë që bënte një metër dritë nën një shi me kokrra breshëri e plumbash…
Atë natë u gdhimë në një shpellë dhe të nesërmen filluam të kërkonim burrat, kurse uria na kërkonte ne. Nga dreka nisëm ca gra. U kthyen pasdite dhe na thanë se kishin hyrë fshehtazi në fshat, por zë s'dëgjohej. Si hëngrëm bukë, u nisëm të zbrisnim: Na pritën me pushkë, por se nga u gjetën një grup tjetër nga tanët që na shpëtuan. Duket atë natë kishin humbur nga ne. Sekush për kokën e vet, mor Zot…
Kushedi sa kohë kaluam ashtu, ndonjë muaj a ku ta di unë: Me lakra e barishte, me të vjedhur. Vidhnim bukën tonë. U bëmë hajdutë për shtëpinë tonë. Dikur vendosëm të ktheheshim ja gjallë, ja të vdisnism për së gjalli. Vumë gratë përpara dhe ata pak burra i lamë. S'kishim më burra, mor Zot... Dhe fëmijët, më të shumtit, na i vranë. Atë deshën ata, t’ia prisnin degët lisit, ta shkulnin me gjithë tokë…
U kthyem në fshat, dielli i sapo dalë, pak po nxehte. Vajtëm derë më derë, gjithë-gjithë i kishin zënë, kishin sjellë të tyret. Oxhaqet nxirrnin ende tym, gardhet ende mbaheshin. Qentë më s'na njihnin, s'kishin faj, s’qenë tanët. Por dita ish e gjatë dhe dielli me ne: Pushkë nuk nxorrën, por qëlluan me ç’u vinte mbarë. S'lamë derë pa trokitur e njeri pa lutur dhe asnjë s'na qasi. Gjer sa pati dritë bëmë një kasolle, atje në të dalë të fshatit. I morëm dhe burrat, por s’i nxirrnim jashtë. Ruanim jetën, mor Zot...
Ishim bërë dy botë, atje tej e butë, lart tek ne e djerrë. Por bukë aty bëmë, mbanim veten gjallë. Dikur folëm dhe me ta, në fillim nisëm gratë e vjetra, pastaj burrat. Ata donin krah për punë, kurse neve bukë e rrobe. Donin burra, por panë veç gra të plakura. Burra mbanim poshtë, djemtë lart në shpellë e veç plaka çonim për punë. Të rejat vetëm rreth shtëpisë me një thikë fshehur mirë në brez…
Tokat tona i punonim mirë dhe, sipas zakonit që kishim patur, u hidhnim nga ato të bërat e kafshëve që i mblidhnim pyllit. Ndaj bënin dhe mirë, mirë bënin dhe gratë. Dasma nuk bënim, por jetën e lidhnim, të mos na ikte duarsh, se jetonim me vdekjen pranë…
Por kjo u shtoi zilinë, filluan të na humbnin tanët. Na i zhduknin ata. Dhe numëronim lugët çdo mbrëmje, çdo darkë. Dhe ne filluam të bënim të njëjtën gjë. Nisëm kështu një luftë të heshtur. Por asnjë palë s’i kërkonte të humburit. Ne s'zhdukeshim kollaj, dinim si të mbroheshim dhe vajzat tona i kishim të mbara e pjellore…
Por erdhi ai vit, mor Zot, kur toka u zhurit, u bë trokë fare. Atje tej u tha, s'kish më ujë lumi. Ne mbushnim larg nëpër burime, po na këputeshin krahët: Gjithë ditën ujë, ujë dhe ujë dhe vetëm ujë. U ngritën një natë të na i digjnin të korrat, por ne i ruanim. Ish jeta jonë, ndaj s'mund t’i linim. Na vranë dhe i vramë. Tanët i varrosnim me gjithë zakonet e vjetra, megjithëse ishim më të varfër. Të nesërmen i gjenim të zhvarrosur. Na thoshnin: "Jeni pa dhe", mor Zot. Na thanë "të padhe" përmbi tokën tonë…
E morën vesh djemtë atje lart në shpellë dhe zbritën poshtë. U ngritën të rejat me ura zjarri, u nisën edhe pleqtë bashkë me ta. U munduam të mbanim djemtë, ne gratë e vjetra, s'na pyeti njeri. U nisëm edhe ne. Ata kishin pushkë, ne më shumë dhimbje dhe urrejtje bashkë. Na vranë shumë, mor Zot... Por s'ktheheshim prapa, as mund të ktheheshim: Ata me pushkë, ne me caki në duar, kurrë s'mund të ktheheshim pas, kishim fëmijë: o mor Ti, Zot...
Dogjëm çfarë gjetëm nga themelet gjer në çati. Ishin shtëpitë tona ndërtuar me këto duar. I dogjëm dhe s'lamë njeri nga gjithë rraca e tyre…
Ja për këtë na sollën këtu, mor Zoti Gjykatës...
Martin MATO
MOR ZOT…
- Tregim -
…të këtillë kishin ardhur dhe të tjerë, por këta erdhën pa u ndjerë atë natë me shi. Vetëm kur i pamë në dhoma, të tjerë dëgjuan ulurimat dhe u larguan më parë. Për pak kohë fshati ish në duart e tyre. Ata s'pyesnin, vetëm vrisnin, mor Zot... dhe mori frymë thellë…
Ata e hidhnin djepin me gjithë fëmijë në zjarr. Qëllonin me pushkë edhe kur gryka puthitej mbi mish. Por ne shpëtuam se e njihnim me pëllëmbë atë vend. Ne ik, ata ndiq. Burrat mbetën pas, të na mbronin. Dhe burrat s’i pamë më, as së gjalli, as kufoma e as eshtra... Ne ecnim e ata ndiq. S'kishim nga të venim o në humbnerë, ose malit përpjetë. E donim veten, shpresonim ende, ndaj iu ngjitëm malit. Por iu ngjitëm varrit se dolëm mu në shenjë të tyre. Shënjestrën e kishin të hollë, kërkonin veç djepet në kurriz. Vrisnin jetën, kërkonin veç djepet mbi kurriz. Vrisnin jetën, mor Zot… Nuk dinim ku shkonim në terr me nga një pishë në dorë që bënte një metër dritë nën një shi me kokrra breshëri e plumbash…
Atë natë u gdhimë në një shpellë dhe të nesërmen filluam të kërkonim burrat, kurse uria na kërkonte ne. Nga dreka nisëm ca gra. U kthyen pasdite dhe na thanë se kishin hyrë fshehtazi në fshat, por zë s'dëgjohej. Si hëngrëm bukë, u nisëm të zbrisnim: Na pritën me pushkë, por se nga u gjetën një grup tjetër nga tanët që na shpëtuan. Duket atë natë kishin humbur nga ne. Sekush për kokën e vet, mor Zot…
Kushedi sa kohë kaluam ashtu, ndonjë muaj a ku ta di unë: Me lakra e barishte, me të vjedhur. Vidhnim bukën tonë. U bëmë hajdutë për shtëpinë tonë. Dikur vendosëm të ktheheshim ja gjallë, ja të vdisnism për së gjalli. Vumë gratë përpara dhe ata pak burra i lamë. S'kishim më burra, mor Zot... Dhe fëmijët, më të shumtit, na i vranë. Atë deshën ata, t’ia prisnin degët lisit, ta shkulnin me gjithë tokë…
U kthyem në fshat, dielli i sapo dalë, pak po nxehte. Vajtëm derë më derë, gjithë-gjithë i kishin zënë, kishin sjellë të tyret. Oxhaqet nxirrnin ende tym, gardhet ende mbaheshin. Qentë më s'na njihnin, s'kishin faj, s’qenë tanët. Por dita ish e gjatë dhe dielli me ne: Pushkë nuk nxorrën, por qëlluan me ç’u vinte mbarë. S'lamë derë pa trokitur e njeri pa lutur dhe asnjë s'na qasi. Gjer sa pati dritë bëmë një kasolle, atje në të dalë të fshatit. I morëm dhe burrat, por s’i nxirrnim jashtë. Ruanim jetën, mor Zot...
Ishim bërë dy botë, atje tej e butë, lart tek ne e djerrë. Por bukë aty bëmë, mbanim veten gjallë. Dikur folëm dhe me ta, në fillim nisëm gratë e vjetra, pastaj burrat. Ata donin krah për punë, kurse neve bukë e rrobe. Donin burra, por panë veç gra të plakura. Burra mbanim poshtë, djemtë lart në shpellë e veç plaka çonim për punë. Të rejat vetëm rreth shtëpisë me një thikë fshehur mirë në brez…
Tokat tona i punonim mirë dhe, sipas zakonit që kishim patur, u hidhnim nga ato të bërat e kafshëve që i mblidhnim pyllit. Ndaj bënin dhe mirë, mirë bënin dhe gratë. Dasma nuk bënim, por jetën e lidhnim, të mos na ikte duarsh, se jetonim me vdekjen pranë…
Por kjo u shtoi zilinë, filluan të na humbnin tanët. Na i zhduknin ata. Dhe numëronim lugët çdo mbrëmje, çdo darkë. Dhe ne filluam të bënim të njëjtën gjë. Nisëm kështu një luftë të heshtur. Por asnjë palë s’i kërkonte të humburit. Ne s'zhdukeshim kollaj, dinim si të mbroheshim dhe vajzat tona i kishim të mbara e pjellore…
Por erdhi ai vit, mor Zot, kur toka u zhurit, u bë trokë fare. Atje tej u tha, s'kish më ujë lumi. Ne mbushnim larg nëpër burime, po na këputeshin krahët: Gjithë ditën ujë, ujë dhe ujë dhe vetëm ujë. U ngritën një natë të na i digjnin të korrat, por ne i ruanim. Ish jeta jonë, ndaj s'mund t’i linim. Na vranë dhe i vramë. Tanët i varrosnim me gjithë zakonet e vjetra, megjithëse ishim më të varfër. Të nesërmen i gjenim të zhvarrosur. Na thoshnin: "Jeni pa dhe", mor Zot. Na thanë "të padhe" përmbi tokën tonë…
E morën vesh djemtë atje lart në shpellë dhe zbritën poshtë. U ngritën të rejat me ura zjarri, u nisën edhe pleqtë bashkë me ta. U munduam të mbanim djemtë, ne gratë e vjetra, s'na pyeti njeri. U nisëm edhe ne. Ata kishin pushkë, ne më shumë dhimbje dhe urrejtje bashkë. Na vranë shumë, mor Zot... Por s'ktheheshim prapa, as mund të ktheheshim: Ata me pushkë, ne me caki në duar, kurrë s'mund të ktheheshim pas, kishim fëmijë: o mor Ti, Zot...
Dogjëm çfarë gjetëm nga themelet gjer në çati. Ishin shtëpitë tona ndërtuar me këto duar. I dogjëm dhe s'lamë njeri nga gjithë rraca e tyre…
Ja për këtë na sollën këtu, mor Zoti Gjykatës...
Martin MATO
Martin Mato
Pas portave të së magjishmes
Mitologji jugore
Dihet se shqiptarët kanë jetuar pranë kulturave të mëdha, por mbetet përherë një enigmë se si dhe kush ka qenë ngjizja e vërtetë që e ka mbajtur lidhur këtë popull përmes stuhive të historisë. Mundet që një nga ato bërthama ngjizëse të ketë qenë edhe mitologjia popullore krahas gjuhës dhe shumë faktorëve të tjerë. Por për të hyrë në labirinthet e kësaj fushe duhen pasur parasysh disa momente kyçe.
Ndër veçantitë e krijimeve gojore është se rrëfyesi nuk flet për dikë që dëgjon për herë të parë për atë çështje apo histori. Diçka dihet në mos e tëra ose "punohet" me "materiale" të njohura. Ndodh që shkohet deri aty sa në tekste të ndryshme disa elemete marrin edhe interpretime krejtësisht të reja, të papranueshëm për një dëgjues të kohëve të vona, por megjithatë nuk janë larguar nga "rrethina" e figurës bazë, për të cilën dikur kanë luajtur një rrol të dorës së parë.
Objekt të këtij shkrimi kësaj here kemi bërë një figurë mitologjike, "zërë/a-a-t", që haset në tekste këngësh të jugut, por që në vetvete mbart një shembëlltyrë mbarëshqiptare. Është një arketip i ndërtimit shpirtëror mbarëshqiptar e madje dhe më tej një figurë pagane e rudimentarizuar dhe e kahershme.
Marrim për shqyrtim këngën me titull "Hanko kur bëre Alinë". Në pamje të parë është një këngë me një relacion historik në të cilën i këndohet së ëmës së Ali Pashë Tepelenës. Në vargun e katërt hasim një shprehje, në pamje të parë të rëndomtë, "ndriti vendin vetëtimë". Por kemi momentin "ndriti vendin" e gjejmë edhe në eposin e Veriut. Ndërsa me vetëtimë ështe dhënë shpejtësia e momentit, pas këtij detaji për krijuesin e dëgjuesin e kohëve moderne lihet të kuptohet se nuk mund ta besojnë për një kohë të gjatë këtë dukuri jo të zakoshme.
Me tej në vargun e pestë deri te i nënti thuhet:
Po ti Hanko s’i dhe gjinë,
nuk e vure dot në sisë,
se ta rritën zotëritë
me ato zërat e malit
dhe me ujët e spitharit.
Duke iu kthyer edhe një herë mendimit të mëparshëm në klishe kemi shprehjet: "dhe gjinë" "e vure... në sisë", për çudi edhe "rritën zotëritë". Kulmin koleksioni i togfjalëshave e arrin me vargun "me ato zërat e malit". Këtë koleksion shprehjesh e hasim edhe në eposin e Veriut. Ky togfjalësh jep dorë sepse pranë qendron "mali" krahasuar me "zanat e malit". Një komponent interesant është "uji" vetë në se e përqasim me "lugun e zanave". Për të parë se çfarë konotacioni kuptimor ka fjala "ujët e spitharit" duhet ta shpjegojmë se bëhet fjalë për një gropë në shkëmb ku mblidhet vetëm uji i shiut. Pra diçka e pastër, shumë e pastër. Parë me këtë sy mund t‘i afrohej mjaft konceptit të "lugut të zanave".
Në këngën "Kush u vra Korfuz përtej" i këndohet një heroi. Midis të tjerave në vargjet nëntë e dhjetë këndohet "mënga me tre palë fletë/ ta ka qepur Zëra vetë." Në sqarimet që jep në fund të tekstit, mbledhësi shkruan: "Këmishë burrash që Isufit ia pati prerë e qepur e kunata, Zëra". Këtu del mundësia që ky lloj emri të jetë përdorur si emër i përveçëm nga gratë e zonës. Ndërsa me mendimin tonë parësor të shpie drejt kësaj ideje fjala "vetë" e cila i shton rëndësinë veshjes. Po ka edhe kuptime të tjera, ky varg, gjithmonë sipas mitologjisë çame. Në një variant rrëfenje thuhet se dikur ka pasur burra trima në Çamëri që janë martuar me zërat, këto bukuri të papërshkruara mitologjike dhe në rastin e këngës lihet të kuptohet se e kunata mund të ishte vetë një Zërë, ose ishte aq e bukur dhe e gjindshme saqë i ngjante një Zëre. Pra ishte një nuse me cilësi tepër të veçanta, tepër e rrallë, që të linte pa mend bukuria dhe mirësia e saj, si ajo e zërave mitologjike. Pra, krejt ndryshe nga nuset e zakonshme. Dhe një nuseje të tillë ia vlen t‘i këndohet apo ta krahasosh me zërat, gjë që e ka bërë rapsodi popullor.
Kënga 645 "Legjenda e urës se Kordhocës (Gjirokastër). Në vargun e dhjetë deri në të dymbëdhjetin thuhet:
"Ati shkon një nuse e bukur
kjo s’qe nuse po qe zërë,
rrinte lart në Mal të Gjërë"…
Edhe në vargun e njëzet e gjashtë dhe të njëzeteshtatin hasim:
"Këto tha zëra dhe shkoi,
Malit Gjërë fluturoi"…
Në thelb i gjithë rrëfimi vazhdon me pak ndryshime si në legjendën e murimit, më së shumti e njohur me emrin e kalasë së Rozafës në Shkodër. Vetë ky lloj modifikimi përforcon me tej idenë se edhe balada e Rozafës është në thelb një kanonizim i besimit pagan.
Marrim në analizë teksin që na intereson. Së pari hasim konceptin "nuse" që më pas quhet "zëra". Pra, krah për krah qëndrojnë nusja dhe "zëra". Kujtojmë se në variantin e "Martesës së Mujit" zanat jetojnë dikur me nusen. Në vargje thuhet se rrinte lart në mal; në këmbë të teksit kemi shënimin për kroin. Pra, pothuaj kemi një mjedis të ravijëzuar. Vetë shenimi i dytë poshtë, ku thuhet se "në skajin jugor te Mali i Gjerë (në Muzinë) ndodhet një burim që mban emrin topik ""Kroi i Zërës", të jep të kuptosh shumë. Ky shenim duhet respektuar për vetë faktin se hasim me një topikë afër ujit apo kroit. Kujtojmë këtu rastin e më sipërpërmendur" me ujët e spitharit".
Mendimi se në këtë rast kemi të bëjmë me një figurë mitologjike përforcohet edhe për faktin se ajo ka fuqi të parashikojë dhe të japë mendime profetike se si bëhen gjërat. Këtë e përforcon edhe vargu ku të tregohet se: "Rrinte lart në Mal të Gjërë"…
Në këngën me titull " Moj bejke ballëbërdhërë" në vargun e katërt thuhet: "del në penxhere si zërë"… Kjo këngë i ngjan një rasti përkushtimi apo serenate për një vajzë prandaj dhe hiqet paralelja vajzë dhe zërë. Po kështu edhe në këngën: "O illi që perëndon" (mbledhur në Piqerras-Sarandë) në vargun e pestë "Moj zëra e malevet", mali dhe zërat janë pranëvendosur jo rastësisht.
Në një këngë tjetër me titull "O moj borë e bukur" kemi këtë tekst:
O moj borë e bukur,
e bardhë e bukur,
na po bëjmë bukët,
që të marrëm lugët;
të luajmë me topa bore,
si zërat e malit të Çorre…
Karakteristikë e këtij teksti është se që në hapje hasim me borën, pra kemi një zonë malësie, përforcohet kjo edhe më tepër nga përdorimi i fjalës mali. Vetë bora presupozon që nuk është një zonë që rrihet nga jeta e përditshme, pra vetëkuptohet një mundësi më tepër për mistifikim. Një paralele sinjifikante është edhe fakti se në këtë tekst kemi, përkrah motivit me rrethanat tashmë të njohura, edhe një motiv shtesë atë të bukës, kur dihet që bërja e bukës në shumë popuj, veç procesit në vetvete, është edhe një ritual. Në motivin tonë bazë hyjnë konceptet "luajnë" "Zërat e malit". "Si"-ja në vetvete luan rolin e mosidentifikimit kurse përcaktimi për një mal është natyrë tashmë e njohur për këtë figurë.
Në këngën, me titull "Çila është m’e bukur-o", hasim këtë tekst:
Diell-o, diell-o
çila është m’e bukur-o
që na prishi vallen-o…
Të tria të mira jini,
po si motra e vogël s’jini
shtatin e saj nuk e kini…
Dhe jepet ky shpjegim: "Motra e vogël, me kërcimin e saj të jashtëzakonshëm. i ndezi zilinë edhe vetë "këmbëçalës", (zërës së malit), e cila nga inati, që u "thye" ( u mund) prej motrës së vogël, bëhet shkak i padukshëm për prishjen e valles së tri motrave"…
Vargjet që na interesojnë janë:
Ju falëtore kudo që ini,
orë e fatëza, ju mirushe,
zëra të maleve e të valëve,
ju bëjmë duva…
Vetë fjala falëtore nënkupton për dëgjuesin e sotëm altarin, sipas terminologjisë shqipe. Në se themi që altari i përket kishës, fjala faltore ka një kuptim më të gjerë, u përket të gjitha kulteve dhe në këtë rast mund të mendosh se kultet bien apo lindin në hije të njëra-tjetrës. Edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një figurë kyesisht të trevave malore dhe kjo nënvizohet në konceptin që fjala valë nuk shihet nga vendasit e këtyre anëve si valë deti a diçka e tillë, por si valë brigjesh, brigje-brigje, pra disa radhë kodrash…
Ia vlen të citohen këtu disa vargje të poemës "Kënga e sprasme e Balës" përshtatur nga Shaban Demiraj:
Si ajo mjegulla e hollë
Që vërtitet përmbi borë
Plot ndriçim e hijeshi,
Porsi Mirëza e Hënës,
Ja kështu m’u duk e bukura!…
Shtojmë këtu dhe citimin e Anton Berishës: "Ndikimi i letërsisë arbëreshe në poemën "Kënga e sprasme e Balës", botuar te "Kultura Popullore" 1984/2, faqe 92. "Në këngën e katërt të pjesës së parë - Vasha e Lalës, përmes mirëzave, (që sipas mitologjisë janë vasha hyjnore që bredhin natën nëpër hënë e kërcejnë mbi rreze e mbi ujëra dhe lajmërojnë fatin e mirë), bëhet fjalë për një moshë të kohës se emigrimit të këtij grupi shoqëror, rreth shekujve 15-16. Por veç lidhjes me fjalën mirë këtu kemi të bëjmë edhe me nuanca të së bukurës; kujtojmë vargun popullor aq të përdorur "moj e mira"… Pra, edhe një vlerë estetike për këto figura…
Shpesh në disa dialektete a gjuhë të ndryshme hasen pjesëza zvogëluese që në vetvete përmbajnë përkëdheli, e tillë ngjan të jetë pjesëza "za"… Marrim si shembul fatëza, mirëza, etj… Në të folurën e popullit hasim edhe përcaktimin mirushe, ndaj mund të vemë një shenjë barazimi për pjesëzat "za" dhe "ushe"...
Një dukuri jo e re është kjo figurë ndofta për mbarë letërsinë arbëreshe, madje e hasim edhe te Derada, në mbledhjet e tij folkorike, në këngën me këto vargje:
Lart, te çuka e nji rahji,
Ish një shesh me një arrë.
Atie bridhin zarazit,
Zarazit me dreqezit;
Bëin e lik po më se mirë.
Ndodhi e vate nd’at’koc
Vasha e padime.
Zarazit e rodhtin,
E rodhtin, e mbaitin
Nëntë dit’ e di viet;
Pra mbë shpi njiherie u gjet.
Një trim, pas e pas një zoge,
Holqi njera nd’atë shesh,
Tek dreqezit mbë rreth
J’u bënë ej e mbaitin
Nëntë dit‘ e di viet;
Pra nd’shpi njiherie u gjet…
Më tej ky tekst vazhdon me një ngjarje normale të mundshme. Interesante për këtë pjesë është shënimi ku thuhet "prapashtesa zi u shtohet më tepër emrave dhe mbiemrave femërorë"… Por kyçi i gjithë pjesës është vargu "bëin e lik po më se mirë", që në tekste folkorike është interpretuar si bënin keq e më shumë se keq"…
Çabej është nga studiuesit shqiptarë, me aq sa njohim deri sot, i pari që ka vënë re dukurinë përafrimit të zanave në Veri me zërat në Jug dhe e ka paraqitur në artikullin "Për gjenezën e literaturës shqipe" në nënndarjen "Karakteri konservativ i zonave malësore të anëve". Po e citojmë shembullin që jep ai: "Vajza e malit dhe ndihmësja në luftë, zâna e Shqipërisë Veriore, e cila rron edhe ndër Rumunë e Arumunë dhe origjina e së cilës prej latinëve, Diana, mbetet e dyshimtë si zërë, më parduket "Fee" tani " Vajzë e bukur" në katundet rreth Vlorës( Tragjàs, Dukàt, Radhimë) dhe në Himarë. Këtu këndohet kjo këngë:
" Eja posht’ o zërë!"
"Vijte po s’më lënë,
Më thon: "Ku ke qënë?"
" Në Demush në lëmë."
" Ku ke qën’, o ngjalë?"
"Atje tek një djalë;
Ai s’qe një djalë,
Po qe rrënjë-dalë.
Më puthi në ballë,
Shoqetë më panë,
"Ç’bën ati?", më thanë.
" Puthem me jaranë"…
Jaran, jaran, më rruash,
Në do me mua të luash,
Puthm e ndukëm sa të duash,
Po mos dëfto e mos thuash"…
Rasti i mësipërm është një shembull i kalimit nga theksimi i anës së bukur në një përdorim artistik poetik. Por s’duhet harruar që dashuria mbart në vetvete edhe në moment magjizmi, pra, tek e fundit ka një lidhje të veçantë edhe për figurën në fjalë.
Duke u kthyer sërish në përmbledhjen tonë, në këngën "E keqja të prapsojë"hasim këto vargje:
"Me emër të zotit,
me ndihmë të Baba Tomorrit,
të zërave të malit,
e keqja të prapsojë,
të shkojë e të mënojë,
shtatë male të kaptojë.
Të shtatë motra zërat,
me shtatë fshesa të arta:
një fshij synë.
një fshij gjakun,
një fshij..."
Që nga Rilindja e deri më sot mali i (Baba) Tomorrit ishte dhe mbetet vend i shenjtë për njërin nga religjionet. Ndër të tjera, këtij të fundit dhe figurës sonë u kërkohet të ndihmojnë e të ndikojnë… Në shenimin e fundfaqes citohet: "Besohej se shtatë zëra në shtatë male ndërhynin dhe e shëronin të sëmurin duke kryer secila detyrën e saj"…
Në këngën 18, me titull "O moj za e malit", thuhet:
Oo, moj za e malit,
moj zëra e Kroit valit,
bjemë qumështin e djalit
se më qan, është çilimi,
qan e qan e bën figan,
s’e mësoj dot me tigan.
Le të nxjerrim disa përfundime për rastet e shqyrtuara më sipër. Së pari një vështrim gjuhësor:
"Krijimi i kësaj kundërvënieje është përftuar qysh në atë periudhë kur në të folmet jugore vepronte ndërrimi i -n-, ndërzanore, në -r-. Kjo dukuri, që ka përfshirë rregullisht fjalët e trashëguara dhe huazimet latine, duhet të ketë pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në gjuhën shqipe, domethënë, jo më vonë se shekujt VII-VII të erës sonë"…
Ky citim është shumë domethënës për një moshë relative të kësaj fjale e njëkohësiht të kësaj figure. Për ta ritheksuar e sqaruar më tej citojmë po nga e njëjta vepër:
"Kështu p.sh., duke u mbështetur në faktin që rotacizmi i të folmeve jugore, në përgjithësi, nuk ndeshet në huazimet sllave, por ndeshet në huazimet latine, është arritur në përfundimin e drejtë që kjo dukuri ka pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në shqipe, pra, përafërsisht para shekujve VII-VIII. Si rrjedhim një dukuri gramatikore e shqipes që i është nënshtruar rotacizmit duhet të jetë përfunduar para këtij caku kohor. I tillë është p.sh rasti i prapangjitjes së nyjes së prapme; khs zan-i/ zër-i, mullini-i/ mullir-i etj"…
Pra, përmbledhtazi mund të themi se hasim një shkallë të parë "zana", fjalë e cila për nga ana gjuhësore ka pësuar shndërrimin "zëra" (procesi i rotacizmit) që mund të datohet të paktën nga shekulli i 6 deri i 7. Brërnda procesit gjuhësor hasim një afri morfologjike. Të dy janë emra të gjinisë femërore, parë edhe nga përdorimi i derisotëm i tyre. Ky kalim i anës gjuhësore mbështetet edhe nga një seri afrish të tjera. Hasim afri të emërtimit zana/ zëra. Hasim afri të rrethinës, pra haset pranë fjalëve mal, kodër (në formën dialektale: valë) apo edhe pranë një burimi me ujë. Hasim gjithashtu afri të veprimit: lodroj/ luaj; japin gji, etj. Afri tjetër që hasim është ajo e konteksteve mitologjike…
Më tej hasim një shkallë të dytë: zëra qaset më zarazi. Në këtë rast hasim afri të emërtimit, i cili daton historikisht rreth shekullit të 15, me largimin e arbëreshëve për në Itali. Hasim afri gjuhësore morfologjike si p.sh. në rastin kur në toskërisht gjendet forma mirushe (prapashtesa -ushe), në arbërisht mirëza (prapashtesa –za)…
Kështu edhe tek fjala zarazi duhet të kemi një nuancë të kësaj prapashtese me formën –zi, që u shtohet emrave të gjinisë femërore.
Nga ana gjuhësore trajta arbëreshe ruan formën më arkaike (krahaso zana), në rastin e a-së, ka pësuar transformimin e rotacizmit, pra është e ardhur nga varianti jugor i fjalës, domethënë "zëra"…
Kemi afri të kontekstit figurë mitologjike popullore dhe të shfaqjes në tekste popullore këngësh me natyrë mitologjike zëra-zarazi.
Kemi afri të rrethinës… Hasim afri të veprimit…
Në një stad të mëtejshëm hasim një shakallë të tretë të përqasjes zana-zëra-zarazi…
Kemi afri të emërtimit me një rrënjë "za" plus transformime të -n- në r-. Shfaqet edhe kalimi i -a- drejt një errësimi në -ë. Dhe vazhdim tek një -a, më pas. Kjo na jep dorë për një farë datimi të proceseve. Pra, errësimi i a-së duhet të ketë ndodhur pas shekullit të 14-15…
Kemi afri morfologjike, sepse hasen si emra të gjinisë femërore, në të tre rastet.
Hasim një afri rrethine ku kjo figurë shfaqet gjithmonë në afërsi të një
mali, lart në mal/ valëve (me kuptimin kodër) – rah (po me kuptimin kodër)… Lug (në kuptimin pranë një burimi uji) – spithari (paranë një vendi me ujë), shesh (pranë një peme që ndofta jep nuancën e lagështisë)…
Ndrin (haset shpesh në epos, kur del zana shfaqet një dritë) – ndriçim (pranë fjalës vetëtimë për ta bërë më të besueshme)…
Kemi paralelen tjetër (Mujit i rrëmbehet) – nusja, (shpesh ka të bëjë me një) - nuse, (apo haset) – vajzë…
Kemi afri të veprimit lodrojnë (kujto këtu edhe rastin e vjershës së L. Bogdanit) – lujanë - në rreth/ bridhin…
Një linjë tjetër është shitojnë (zanat), mbaitin/ rodhtin… Mujin zanat e mëkojnë me qumësht gjiri, kurse te zërat hasim trajtën "japin gji"…
Në këtë rast jemi munduar të hapim disa dyer të mitologjisë jugore shqiptare, e cila kërkon të ketë shumë më tepër material dhe përkushtim për të hapur portat e botës së saj të magjishme…
Martin Mato
Pas portave të së magjishmes
Mitologji jugore
Dihet se shqiptarët kanë jetuar pranë kulturave të mëdha, por mbetet përherë një enigmë se si dhe kush ka qenë ngjizja e vërtetë që e ka mbajtur lidhur këtë popull përmes stuhive të historisë. Mundet që një nga ato bërthama ngjizëse të ketë qenë edhe mitologjia popullore krahas gjuhës dhe shumë faktorëve të tjerë. Por për të hyrë në labirinthet e kësaj fushe duhen pasur parasysh disa momente kyçe.
Ndër veçantitë e krijimeve gojore është se rrëfyesi nuk flet për dikë që dëgjon për herë të parë për atë çështje apo histori. Diçka dihet në mos e tëra ose "punohet" me "materiale" të njohura. Ndodh që shkohet deri aty sa në tekste të ndryshme disa elemete marrin edhe interpretime krejtësisht të reja, të papranueshëm për një dëgjues të kohëve të vona, por megjithatë nuk janë larguar nga "rrethina" e figurës bazë, për të cilën dikur kanë luajtur një rrol të dorës së parë.
Objekt të këtij shkrimi kësaj here kemi bërë një figurë mitologjike, "zërë/a-a-t", që haset në tekste këngësh të jugut, por që në vetvete mbart një shembëlltyrë mbarëshqiptare. Është një arketip i ndërtimit shpirtëror mbarëshqiptar e madje dhe më tej një figurë pagane e rudimentarizuar dhe e kahershme.
Marrim për shqyrtim këngën me titull "Hanko kur bëre Alinë". Në pamje të parë është një këngë me një relacion historik në të cilën i këndohet së ëmës së Ali Pashë Tepelenës. Në vargun e katërt hasim një shprehje, në pamje të parë të rëndomtë, "ndriti vendin vetëtimë". Por kemi momentin "ndriti vendin" e gjejmë edhe në eposin e Veriut. Ndërsa me vetëtimë ështe dhënë shpejtësia e momentit, pas këtij detaji për krijuesin e dëgjuesin e kohëve moderne lihet të kuptohet se nuk mund ta besojnë për një kohë të gjatë këtë dukuri jo të zakoshme.
Me tej në vargun e pestë deri te i nënti thuhet:
Po ti Hanko s’i dhe gjinë,
nuk e vure dot në sisë,
se ta rritën zotëritë
me ato zërat e malit
dhe me ujët e spitharit.
Duke iu kthyer edhe një herë mendimit të mëparshëm në klishe kemi shprehjet: "dhe gjinë" "e vure... në sisë", për çudi edhe "rritën zotëritë". Kulmin koleksioni i togfjalëshave e arrin me vargun "me ato zërat e malit". Këtë koleksion shprehjesh e hasim edhe në eposin e Veriut. Ky togfjalësh jep dorë sepse pranë qendron "mali" krahasuar me "zanat e malit". Një komponent interesant është "uji" vetë në se e përqasim me "lugun e zanave". Për të parë se çfarë konotacioni kuptimor ka fjala "ujët e spitharit" duhet ta shpjegojmë se bëhet fjalë për një gropë në shkëmb ku mblidhet vetëm uji i shiut. Pra diçka e pastër, shumë e pastër. Parë me këtë sy mund t‘i afrohej mjaft konceptit të "lugut të zanave".
Në këngën "Kush u vra Korfuz përtej" i këndohet një heroi. Midis të tjerave në vargjet nëntë e dhjetë këndohet "mënga me tre palë fletë/ ta ka qepur Zëra vetë." Në sqarimet që jep në fund të tekstit, mbledhësi shkruan: "Këmishë burrash që Isufit ia pati prerë e qepur e kunata, Zëra". Këtu del mundësia që ky lloj emri të jetë përdorur si emër i përveçëm nga gratë e zonës. Ndërsa me mendimin tonë parësor të shpie drejt kësaj ideje fjala "vetë" e cila i shton rëndësinë veshjes. Po ka edhe kuptime të tjera, ky varg, gjithmonë sipas mitologjisë çame. Në një variant rrëfenje thuhet se dikur ka pasur burra trima në Çamëri që janë martuar me zërat, këto bukuri të papërshkruara mitologjike dhe në rastin e këngës lihet të kuptohet se e kunata mund të ishte vetë një Zërë, ose ishte aq e bukur dhe e gjindshme saqë i ngjante një Zëre. Pra ishte një nuse me cilësi tepër të veçanta, tepër e rrallë, që të linte pa mend bukuria dhe mirësia e saj, si ajo e zërave mitologjike. Pra, krejt ndryshe nga nuset e zakonshme. Dhe një nuseje të tillë ia vlen t‘i këndohet apo ta krahasosh me zërat, gjë që e ka bërë rapsodi popullor.
Kënga 645 "Legjenda e urës se Kordhocës (Gjirokastër). Në vargun e dhjetë deri në të dymbëdhjetin thuhet:
"Ati shkon një nuse e bukur
kjo s’qe nuse po qe zërë,
rrinte lart në Mal të Gjërë"…
Edhe në vargun e njëzet e gjashtë dhe të njëzeteshtatin hasim:
"Këto tha zëra dhe shkoi,
Malit Gjërë fluturoi"…
Në thelb i gjithë rrëfimi vazhdon me pak ndryshime si në legjendën e murimit, më së shumti e njohur me emrin e kalasë së Rozafës në Shkodër. Vetë ky lloj modifikimi përforcon me tej idenë se edhe balada e Rozafës është në thelb një kanonizim i besimit pagan.
Marrim në analizë teksin që na intereson. Së pari hasim konceptin "nuse" që më pas quhet "zëra". Pra, krah për krah qëndrojnë nusja dhe "zëra". Kujtojmë se në variantin e "Martesës së Mujit" zanat jetojnë dikur me nusen. Në vargje thuhet se rrinte lart në mal; në këmbë të teksit kemi shënimin për kroin. Pra, pothuaj kemi një mjedis të ravijëzuar. Vetë shenimi i dytë poshtë, ku thuhet se "në skajin jugor te Mali i Gjerë (në Muzinë) ndodhet një burim që mban emrin topik ""Kroi i Zërës", të jep të kuptosh shumë. Ky shenim duhet respektuar për vetë faktin se hasim me një topikë afër ujit apo kroit. Kujtojmë këtu rastin e më sipërpërmendur" me ujët e spitharit".
Mendimi se në këtë rast kemi të bëjmë me një figurë mitologjike përforcohet edhe për faktin se ajo ka fuqi të parashikojë dhe të japë mendime profetike se si bëhen gjërat. Këtë e përforcon edhe vargu ku të tregohet se: "Rrinte lart në Mal të Gjërë"…
Në këngën me titull " Moj bejke ballëbërdhërë" në vargun e katërt thuhet: "del në penxhere si zërë"… Kjo këngë i ngjan një rasti përkushtimi apo serenate për një vajzë prandaj dhe hiqet paralelja vajzë dhe zërë. Po kështu edhe në këngën: "O illi që perëndon" (mbledhur në Piqerras-Sarandë) në vargun e pestë "Moj zëra e malevet", mali dhe zërat janë pranëvendosur jo rastësisht.
Në një këngë tjetër me titull "O moj borë e bukur" kemi këtë tekst:
O moj borë e bukur,
e bardhë e bukur,
na po bëjmë bukët,
që të marrëm lugët;
të luajmë me topa bore,
si zërat e malit të Çorre…
Karakteristikë e këtij teksti është se që në hapje hasim me borën, pra kemi një zonë malësie, përforcohet kjo edhe më tepër nga përdorimi i fjalës mali. Vetë bora presupozon që nuk është një zonë që rrihet nga jeta e përditshme, pra vetëkuptohet një mundësi më tepër për mistifikim. Një paralele sinjifikante është edhe fakti se në këtë tekst kemi, përkrah motivit me rrethanat tashmë të njohura, edhe një motiv shtesë atë të bukës, kur dihet që bërja e bukës në shumë popuj, veç procesit në vetvete, është edhe një ritual. Në motivin tonë bazë hyjnë konceptet "luajnë" "Zërat e malit". "Si"-ja në vetvete luan rolin e mosidentifikimit kurse përcaktimi për një mal është natyrë tashmë e njohur për këtë figurë.
Në këngën, me titull "Çila është m’e bukur-o", hasim këtë tekst:
Diell-o, diell-o
çila është m’e bukur-o
që na prishi vallen-o…
Të tria të mira jini,
po si motra e vogël s’jini
shtatin e saj nuk e kini…
Dhe jepet ky shpjegim: "Motra e vogël, me kërcimin e saj të jashtëzakonshëm. i ndezi zilinë edhe vetë "këmbëçalës", (zërës së malit), e cila nga inati, që u "thye" ( u mund) prej motrës së vogël, bëhet shkak i padukshëm për prishjen e valles së tri motrave"…
Vargjet që na interesojnë janë:
Ju falëtore kudo që ini,
orë e fatëza, ju mirushe,
zëra të maleve e të valëve,
ju bëjmë duva…
Vetë fjala falëtore nënkupton për dëgjuesin e sotëm altarin, sipas terminologjisë shqipe. Në se themi që altari i përket kishës, fjala faltore ka një kuptim më të gjerë, u përket të gjitha kulteve dhe në këtë rast mund të mendosh se kultet bien apo lindin në hije të njëra-tjetrës. Edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një figurë kyesisht të trevave malore dhe kjo nënvizohet në konceptin që fjala valë nuk shihet nga vendasit e këtyre anëve si valë deti a diçka e tillë, por si valë brigjesh, brigje-brigje, pra disa radhë kodrash…
Ia vlen të citohen këtu disa vargje të poemës "Kënga e sprasme e Balës" përshtatur nga Shaban Demiraj:
Si ajo mjegulla e hollë
Që vërtitet përmbi borë
Plot ndriçim e hijeshi,
Porsi Mirëza e Hënës,
Ja kështu m’u duk e bukura!…
Shtojmë këtu dhe citimin e Anton Berishës: "Ndikimi i letërsisë arbëreshe në poemën "Kënga e sprasme e Balës", botuar te "Kultura Popullore" 1984/2, faqe 92. "Në këngën e katërt të pjesës së parë - Vasha e Lalës, përmes mirëzave, (që sipas mitologjisë janë vasha hyjnore që bredhin natën nëpër hënë e kërcejnë mbi rreze e mbi ujëra dhe lajmërojnë fatin e mirë), bëhet fjalë për një moshë të kohës se emigrimit të këtij grupi shoqëror, rreth shekujve 15-16. Por veç lidhjes me fjalën mirë këtu kemi të bëjmë edhe me nuanca të së bukurës; kujtojmë vargun popullor aq të përdorur "moj e mira"… Pra, edhe një vlerë estetike për këto figura…
Shpesh në disa dialektete a gjuhë të ndryshme hasen pjesëza zvogëluese që në vetvete përmbajnë përkëdheli, e tillë ngjan të jetë pjesëza "za"… Marrim si shembul fatëza, mirëza, etj… Në të folurën e popullit hasim edhe përcaktimin mirushe, ndaj mund të vemë një shenjë barazimi për pjesëzat "za" dhe "ushe"...
Një dukuri jo e re është kjo figurë ndofta për mbarë letërsinë arbëreshe, madje e hasim edhe te Derada, në mbledhjet e tij folkorike, në këngën me këto vargje:
Lart, te çuka e nji rahji,
Ish një shesh me një arrë.
Atie bridhin zarazit,
Zarazit me dreqezit;
Bëin e lik po më se mirë.
Ndodhi e vate nd’at’koc
Vasha e padime.
Zarazit e rodhtin,
E rodhtin, e mbaitin
Nëntë dit’ e di viet;
Pra mbë shpi njiherie u gjet.
Një trim, pas e pas një zoge,
Holqi njera nd’atë shesh,
Tek dreqezit mbë rreth
J’u bënë ej e mbaitin
Nëntë dit‘ e di viet;
Pra nd’shpi njiherie u gjet…
Më tej ky tekst vazhdon me një ngjarje normale të mundshme. Interesante për këtë pjesë është shënimi ku thuhet "prapashtesa zi u shtohet më tepër emrave dhe mbiemrave femërorë"… Por kyçi i gjithë pjesës është vargu "bëin e lik po më se mirë", që në tekste folkorike është interpretuar si bënin keq e më shumë se keq"…
Çabej është nga studiuesit shqiptarë, me aq sa njohim deri sot, i pari që ka vënë re dukurinë përafrimit të zanave në Veri me zërat në Jug dhe e ka paraqitur në artikullin "Për gjenezën e literaturës shqipe" në nënndarjen "Karakteri konservativ i zonave malësore të anëve". Po e citojmë shembullin që jep ai: "Vajza e malit dhe ndihmësja në luftë, zâna e Shqipërisë Veriore, e cila rron edhe ndër Rumunë e Arumunë dhe origjina e së cilës prej latinëve, Diana, mbetet e dyshimtë si zërë, më parduket "Fee" tani " Vajzë e bukur" në katundet rreth Vlorës( Tragjàs, Dukàt, Radhimë) dhe në Himarë. Këtu këndohet kjo këngë:
" Eja posht’ o zërë!"
"Vijte po s’më lënë,
Më thon: "Ku ke qënë?"
" Në Demush në lëmë."
" Ku ke qën’, o ngjalë?"
"Atje tek një djalë;
Ai s’qe një djalë,
Po qe rrënjë-dalë.
Më puthi në ballë,
Shoqetë më panë,
"Ç’bën ati?", më thanë.
" Puthem me jaranë"…
Jaran, jaran, më rruash,
Në do me mua të luash,
Puthm e ndukëm sa të duash,
Po mos dëfto e mos thuash"…
Rasti i mësipërm është një shembull i kalimit nga theksimi i anës së bukur në një përdorim artistik poetik. Por s’duhet harruar që dashuria mbart në vetvete edhe në moment magjizmi, pra, tek e fundit ka një lidhje të veçantë edhe për figurën në fjalë.
Duke u kthyer sërish në përmbledhjen tonë, në këngën "E keqja të prapsojë"hasim këto vargje:
"Me emër të zotit,
me ndihmë të Baba Tomorrit,
të zërave të malit,
e keqja të prapsojë,
të shkojë e të mënojë,
shtatë male të kaptojë.
Të shtatë motra zërat,
me shtatë fshesa të arta:
një fshij synë.
një fshij gjakun,
një fshij..."
Që nga Rilindja e deri më sot mali i (Baba) Tomorrit ishte dhe mbetet vend i shenjtë për njërin nga religjionet. Ndër të tjera, këtij të fundit dhe figurës sonë u kërkohet të ndihmojnë e të ndikojnë… Në shenimin e fundfaqes citohet: "Besohej se shtatë zëra në shtatë male ndërhynin dhe e shëronin të sëmurin duke kryer secila detyrën e saj"…
Në këngën 18, me titull "O moj za e malit", thuhet:
Oo, moj za e malit,
moj zëra e Kroit valit,
bjemë qumështin e djalit
se më qan, është çilimi,
qan e qan e bën figan,
s’e mësoj dot me tigan.
Le të nxjerrim disa përfundime për rastet e shqyrtuara më sipër. Së pari një vështrim gjuhësor:
"Krijimi i kësaj kundërvënieje është përftuar qysh në atë periudhë kur në të folmet jugore vepronte ndërrimi i -n-, ndërzanore, në -r-. Kjo dukuri, që ka përfshirë rregullisht fjalët e trashëguara dhe huazimet latine, duhet të ketë pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në gjuhën shqipe, domethënë, jo më vonë se shekujt VII-VII të erës sonë"…
Ky citim është shumë domethënës për një moshë relative të kësaj fjale e njëkohësiht të kësaj figure. Për ta ritheksuar e sqaruar më tej citojmë po nga e njëjta vepër:
"Kështu p.sh., duke u mbështetur në faktin që rotacizmi i të folmeve jugore, në përgjithësi, nuk ndeshet në huazimet sllave, por ndeshet në huazimet latine, është arritur në përfundimin e drejtë që kjo dukuri ka pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në shqipe, pra, përafërsisht para shekujve VII-VIII. Si rrjedhim një dukuri gramatikore e shqipes që i është nënshtruar rotacizmit duhet të jetë përfunduar para këtij caku kohor. I tillë është p.sh rasti i prapangjitjes së nyjes së prapme; khs zan-i/ zër-i, mullini-i/ mullir-i etj"…
Pra, përmbledhtazi mund të themi se hasim një shkallë të parë "zana", fjalë e cila për nga ana gjuhësore ka pësuar shndërrimin "zëra" (procesi i rotacizmit) që mund të datohet të paktën nga shekulli i 6 deri i 7. Brërnda procesit gjuhësor hasim një afri morfologjike. Të dy janë emra të gjinisë femërore, parë edhe nga përdorimi i derisotëm i tyre. Ky kalim i anës gjuhësore mbështetet edhe nga një seri afrish të tjera. Hasim afri të emërtimit zana/ zëra. Hasim afri të rrethinës, pra haset pranë fjalëve mal, kodër (në formën dialektale: valë) apo edhe pranë një burimi me ujë. Hasim gjithashtu afri të veprimit: lodroj/ luaj; japin gji, etj. Afri tjetër që hasim është ajo e konteksteve mitologjike…
Më tej hasim një shkallë të dytë: zëra qaset më zarazi. Në këtë rast hasim afri të emërtimit, i cili daton historikisht rreth shekullit të 15, me largimin e arbëreshëve për në Itali. Hasim afri gjuhësore morfologjike si p.sh. në rastin kur në toskërisht gjendet forma mirushe (prapashtesa -ushe), në arbërisht mirëza (prapashtesa –za)…
Kështu edhe tek fjala zarazi duhet të kemi një nuancë të kësaj prapashtese me formën –zi, që u shtohet emrave të gjinisë femërore.
Nga ana gjuhësore trajta arbëreshe ruan formën më arkaike (krahaso zana), në rastin e a-së, ka pësuar transformimin e rotacizmit, pra është e ardhur nga varianti jugor i fjalës, domethënë "zëra"…
Kemi afri të kontekstit figurë mitologjike popullore dhe të shfaqjes në tekste popullore këngësh me natyrë mitologjike zëra-zarazi.
Kemi afri të rrethinës… Hasim afri të veprimit…
Në një stad të mëtejshëm hasim një shakallë të tretë të përqasjes zana-zëra-zarazi…
Kemi afri të emërtimit me një rrënjë "za" plus transformime të -n- në r-. Shfaqet edhe kalimi i -a- drejt një errësimi në -ë. Dhe vazhdim tek një -a, më pas. Kjo na jep dorë për një farë datimi të proceseve. Pra, errësimi i a-së duhet të ketë ndodhur pas shekullit të 14-15…
Kemi afri morfologjike, sepse hasen si emra të gjinisë femërore, në të tre rastet.
Hasim një afri rrethine ku kjo figurë shfaqet gjithmonë në afërsi të një
mali, lart në mal/ valëve (me kuptimin kodër) – rah (po me kuptimin kodër)… Lug (në kuptimin pranë një burimi uji) – spithari (paranë një vendi me ujë), shesh (pranë një peme që ndofta jep nuancën e lagështisë)…
Ndrin (haset shpesh në epos, kur del zana shfaqet një dritë) – ndriçim (pranë fjalës vetëtimë për ta bërë më të besueshme)…
Kemi paralelen tjetër (Mujit i rrëmbehet) – nusja, (shpesh ka të bëjë me një) - nuse, (apo haset) – vajzë…
Kemi afri të veprimit lodrojnë (kujto këtu edhe rastin e vjershës së L. Bogdanit) – lujanë - në rreth/ bridhin…
Një linjë tjetër është shitojnë (zanat), mbaitin/ rodhtin… Mujin zanat e mëkojnë me qumësht gjiri, kurse te zërat hasim trajtën "japin gji"…
Në këtë rast jemi munduar të hapim disa dyer të mitologjisë jugore shqiptare, e cila kërkon të ketë shumë më tepër material dhe përkushtim për të hapur portat e botës së saj të magjishme…
Martin Mato
BILALI RRON NË SHPIRTIN TIM
Dialog me zonjën Antika Myrtaj, motra e vogël e Bilal Xhaferrit
- Më në fund, zonja Antika, ja ku jemi në Amerikë, në Çikago, në shtëpinë e Selfo Hoxhës dhe të Jetes, motrës tënde të madhe. Si ndihesh, si në realitet a në ëndërr?!…
- Lamë pas Shqipërinë e vogël… Kaluam gjysmën e botës nëpër qiell me aeroplan dhe vetëm pesë vjet pas përmbysjes së komunizmit në vëndin tënë, Shefki, dhe të më duket gjë reale kjo, thua ti?!… E pabesueshme më duket, ëndërr më duket… Më bëhet se trupin e kam akoma në Shqipëri dhe mëndja më ka fluturuar nëpër botë në kërkim të të ziut vëllait tim të vetëm, Bilalit… Sikur nuk e kam mëndjen në vend… Trupin atje e mëndjen këtu, veç e veç… Si zog, si qyqe… Si ajo motra e legjendës që u bë qyqe në kërkim të vëllait…
- Nuk ndihesh e kënaqur që t’u dha mundësia prej Shtetit Shqiptar për të ardhur në Amerikën e lirë, ku mërgoi e punoi shkrimtari i shquar Bilal Xhaferri si gjithë disidentët për një Shqipëri të çliruar prej sundimit komunist, si Shqipëria e sotme demokratike?
- Falenderoj natë e ditë shtetin demokratik shqiptar që po e nderon Bilal Xhaferrin, vëllain tim, që po ia kthen eshtrat të prehen në atdheun e lirë dhe që mua më dha mundësinë të vij vetë në Amerikë për të parë ku punoi e jetoi vëllai im dhe të jem pjesë e një ceremonie kaq të rrallë! Të falenderoj edhe ty, Shefki, si nismëtar i kësaj veprimtarie që e nderon dhe e lartëson emrin dhe veprën e vëllait tim! Po të them të drejtën nuk kam si ndiej asgjë tjetër veç brengës së përjetshme për humbjen e vëllait… E ç’kënaqësi mund të ndjejë motërzeza në kërkim të eshtrave të vëllait të saj të vetëm të vdekur.?!… Do të marr një thes me eshtra në krah e do të kthehem mbrapa për t’i rivarrosur në Shqipëri, pa besuar asnjëherë se ato janë të vëllait tim?!… Do të pres e përcjell miqtë që do të më vijnë për ngushëllim e do të shoh midis tyre se mos më zënë sytë Bilalin… Dhe përsëri do të pres e pres me sytë nga dera e shtëpisë se mos duket ai… Nuk mund të quhet kënaqësi, kjo besoj… Kjo do të thotë sfilitje… Zog qyqe në kërkim të vëllait… Çikagon me tërë këta qiellgërvishësa le ta gëzojnë motra ime, me burrë e fëmijë… Le ta gëzojnë nipat e mbesat e Bilalit…
- Ti, Antika, je motra e vogël e Bilal Xhaferrit dhe më e dashura për të, mesa thonë. Madje ju ka kushtuar edhe një poezi me titull: "Antikës". Emrin tuaj e përdorte si një nga pseudonimet e shumta në shkrimet e tij në revistën e Lidhjes Çame "Krahu i Shqiponjës" që ai botonte këtu, në Çikago. A e kujtoni shpesh tani që ka vdekur?
- Bilali për mua nuk ka vdekur. U’ akoma nuk e besoj dot vdekjen e tij, megjithëse kanë kaluar kaq e kaq vite që nuk e kam parë. U’ as atëherë kur më sollën mandatën nuk e besova. Nuk e besoja dot se Bilali kishte vdekur, nuk mund ta besoja, ndaj mundohesha të merrja informacione nga të mundesha. Nuk e di pse po kisha bindjen se Bilali ende jetonte. Nga Amerika na erdhi haberi se ai kishte vdekur që në vitin 1986 dhe se e kishin varrosur njerëzit tanë me duart e tyre e unë prapë nuk mund ta besoja. Thosha me vete se Bilali ashtu siç iku papritur, ashtu edhe do të kthehej papritur e pakujtuar. Ja që e kisha një shpresë të tillë dhe kjo shpresë më ka ushqyer shpirtin për kaq e kaq vite… E kam pasur dhe e kam parasysh gjithnjë të gjallë e të shqetësuar për mua… Ja që më donte shumë…
E di se më ka kushtuar edhe një vjershë ku thoshte: "Erdhi përsëri vjeshta/ me shira,/ me fletra./ Të iku motër jeta/ me rënkime dhe brenga"… E di dhe se emrin tim dhe emrat e disa miqve që i donte shumë, i ka përdorur si pseudonime në revistën që botonte këtu, në Çikago… Janë fakte që më shtyjnë të besoj jo vdekjen, por pavdekësinë e tij…
Tani së fundi mora vesh për hapjen e Shtëpisë Botuese "Bilal Xhaferri" dhe ndjeva një kënaqësi që s’di ç’të them, një kënaqësi të veçantë, aq sa m’u duk se e kisha Bilalin gjallë dhe ja më në fund pas kaq e kaq vitesh harrese po kujtohej përsëri emri i tij, ashtu siç ma donte zemra mua. Ç’të të them, Shefki, fluturoja nga gëzimi dhe m’u ngjallën prapë shpresat se Bilali ishte diku gjallë dhe se unë do ta takoja përsëri. Eh, ndihesha shumë e gëzuar dhe u vija veshin me shumë kujdes lajmeve në televizor e në radio dhe më bëhej zemra mal kur dëgjoja të flitej për shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri", pavarësisht se nuk e dija se kush e kishte ndërmmarrë një nismë të tillë. Për të thënë të drejtën mendoja se këtë gjë e kishte bërë shteti, nisur nga psikoza se çdo gjë e bënte shteti në vendin tonë.
Kur mora vesh se ishe ti, Shefki, që e hape shtëpinë botuese me emrin e Bilalit për të ngjallur e lartësuar emrin dhe veprën e tij dhe kur mora vesh se ishe patriot nga tanët, nga zona jonë e Çamërisë, thashë se njeriu yt, sido që të vejë puna, ta shtrin dorën dhe të ngre lart në të mirë e në të keq dhe të them të drejtën të vlerësova njëlloj si vëllanë, si Bilalin e vetëm. Zoti ta shpërbleftë! Se për mua rron vepra e Bilalit, rron edhe Bilali…
- Megjithëse Bilali të donte shumë, jeta e shpuri shumë larg teje. Kaluat bashkë vetëm një pjesë të fëmijërisë. Ç’ju kujtohet nga e kaluara? Keni qarë më shumë a keni qeshur? A jeni grindur ndonjëherë me Bilalin?
- Ndonjëherë edhe kemi bërë fjalë, për një arsye shumë të thjeshtë. Atij i pëlqente që unë të mësoja ndaj dhe kërkonte prej meje të lexoja edhe natën. "Jeta e njeriut nuk është gjumë, është studimi", - më thoshte ai. Po ja që unë nuk u shtrohesha dot mësimeve ashtu siç donte ai. Më dukej se më kishte marrë nëpër këmbë jeta dhe nuk do të çlirohesha ndonjëherë nga kthetrat e mosbesimit. Nuk e di po ndihesha shumë e lënduar. Mbaj mend se kur isha e vogël qaja shumë, qaja e qaja. Kujtoja se të vdekurit ngjalleshin dhe vinin përsëri në shtëpi dhe kur shihja që të gjithë fëmijët e tjerë jetonin të qeshur e të lumtuar me prindërit e tyre, mërzitesha që mamaja dhe babai ynë nuk po vinin përsëri. Dhe qaja e qaja. Për këtë arsye Bilali më këshillonte e kritikonte herë – herë.
- Ke vëllain këtu, - më thoshte.
- Dua mamanë! - ia ktheja e ligështuar.
- Mamanë tonë e ka marrë Zoti dhe nuk e ngjallim dot më.
- Po ku është Zoti? - e pyesja unë.
- Ai është në qiell dhe është aq i madh sa sundon mbi gjithçka.
- Po babain? – pyesja unë sërish.
- Babain do ta ngjall unë, - më përgjigjej. - Unë mbaja shpresë se vërtet ai do ta ngjallte babain, ashtu siç më premtonte. Mirëpo një ditë ai u largua nga fshati ynë dhe ne motrat mbetëm vetëm. Na e largoi jeta e vështirë vëllanë. E çoi larg në Veri. Kaluam disa vite pa u parë dhe një ditë nga ditët më ra në dorë libri i tij i parë "Njerëz të rinj, tokë e lashtë". Se kush ma solli e ma tregoi… Më ngjan, një nga shoqet e mia që ia kishte marrë mësuesit të letërsisë… Pashë atë libër dhe kur lexova emrin "Bilal Xhaferri" në kapakun e tij atëherë kuptova se im vëlla e kishte mbajtur fjalën, e ngjalli vërtet emrin e babait tonë. Se babai ynë quhej Xhaferr dhe megjithëse ishte i pushkakuar si armik i shtetit komunist, Bilali pati kurajën ta nxirrte atë emër në një libër. Ky ishte një veprim shumë i guximshëm, pasi askush nuk guxonte t’i përmendte njerëzit e pushkatuar në atë periudhë.
- Me sa duket, Antika, u ke rezistuar jashtëzakonisht mirë vështirësive të jetës se e ke arsyetimin dhe logjikën top si rrallë kush nga ish-të persekutuarit, dhe jo vetëm logjikën, por edhe kujtesën e ke të fortë… Çfarë kujtimesh të tjera ruani nga Bilali?
- Në kohën kur jetonim bashkë, mbaj mend se hidhnim pak sheqer në një tas me ujë dhe hanim bukën me të. Bukën e merrnim me racion, 500 gram merrte Bilali e 400 gram merrja unë. Ne ishim të rinj dhe kishim nevojë për më shumë ushqim. Bilali priste sa të haja unë dhe për vete hante ç’të mbetej…
Më kujtohet si tani kur vinte natën nga Saranda, i lodhur e i rraskapitur dhe here-herë i lagur e i përbaltur. Na përkëdhelte e na ushqente si të ishim foshnja dhe të nesërmen nisej që pa gdhirë…
- Kur u largua nga vendlindja, Ninati e Saranda, Bilali u vendos në rrethin e Durrësit. Një periudhë të vogël, në mos gaboj, të mori me vete. Po nga jeta në Durrës a mban mend ndonjë gjë?
- Në Durrës na qëllonte të bisedonim shpesh si më të rritur që ishim. Mbaj mend se më thoshte: "Motra e vëllait, në jetë duhet të përpiqesh të jesh njeri që bën vetëm të mira"…
"Po ç’duhet të bëj?!" - e ndërprisja u’.
"Të jesh e sjellshme, e rregullt, të mësosh, të bëhesh njeri i mirë, sepse një ditë kur të vdesësh, pasi të gjithë do të vdesim, dhe kur të varrosin dikë në krah të varrit tënd, do të thonë: "Ajo është e bija e filanit… Bravo i qoftë, kishte karakter të fortë!"… Dhe kjo nuk të nderon vetëm ty, por edhe mua, edhe prindërit tanë", - më këshillonte ai…
- Pra, edhe në Durrës nuk të ndaheshin këshillat e tij. Besoj se të kanë bezdisur nga pak se adoleshentëve nuk u pëlqejnë aq shumë këshillat e të rriturve… U duket se i dinë vetë të gjitha…
- Nuk është aspak për të qeshur, po të them se edhe mund të jem bezdisur ndonjëherë, por pa të keq. Asnjëherë nuk ia kam marrë llafin për keq. I ngjiste llafi atij. Atë pak kohë që ndenja me Bilalin, ai qe për mua mama, baba dhe vëlla. Më ndiqte kudo me këshillat e tij. Ai qe njeri shumë shpirtbardhë, sa u’ nuk krahasoj dot askënd me shpirtin e tij.
- Po në Durrës a jeni grindur ndonjëherë?
- Njëlloj si në fshat. Vetëm për problemin e mësimeve për asgjë tjetër… Mbaj mend që gjishi, baba Feriku, më tregonte shpeshherë një përrallë: "Qe një herë një kalë i ngarkuar me dy thasë me kashtë dhe e morën e shkuan udhës. Rruga qe e ngushtë e poshtë qe një përrua i madh dhe kali nga kaballëku që kishte u kthye e u rrotullua për poshtë e për poshtë"…
"Po kali, ngordhi kali?" - thoja unë.
"Kali u rrotullis në të poshtë e në të poshtë, por nuk pësoi gjë se thesët qenë kaba e të lehtë e nuk e lanë të vritej".
"Po tani ku është kali?" - e pyesja u’.
"Tani s’është, më thoshte ai, por do të vijë dita që ai të kthehet përsëri… Ai qe i vogël, por do të rritet e do të vijë"…
"Ah, qe i vogël, prandaj e hodhën!" - i thoshja u’…
Kur kthehej Bilali nga Saranda, natën vonë, i tregoja për prrallzën që më kishte thënë babai dhe ai më përgjigjej: "T’i dëgjosh e t’i mësosh ato që të thotë babai dhe ta duash shumë atë e t’i bësh ysmet se është i vjetër dhe është gjunah dhe ka pleqërinë e tij edhe ai"…
Kur Bilali ikte u’ mërzitesha, ndaj ai më thoshte se për dy ditë do të vinte përsëri, por ai nuk vinte as për dy ditë as për dy javë… vinte një herë në muaj, kur merrte triskën, por na mbante ne me shpresë…
- Kur ndiheshe e lodhur, e mërzitur e në siklet prej halleve të jetës, a e ke sharë ndonjëherë Bilalin?
- Kurrë në jetën time nuk kam thenë gjysmë fjale të keqe për të as në fëmijëri e as më vonë kur na interrnuan për shkak të arratisjes së tij. As nuk e kam menduar një fjalë të keqe… nuk thashë njëherë se si u arratis ky njeri e neve na la pa mbrojte dhe hoqëm gjthë ato vështirësi… Nuk kam menduar kurrë keq për të, vetëm ndieja brengë në shpirt e në zemër… Më vinte keq për të që ishte arratisur dhe jo të kisha urrejtje pse ne humbëm të drejtat tona. Për urretje nuk është diskutuar ndonjëherë në familjen time as me fëmijët e mi e as me dhëndurët që erdhën më pas…
- Po burri yt, Hamiti, vajzat a djali, nuk janë shprehur ndonjëherë shenja pakënaqësie ndaj Bilalit që iku për vete matanë kufirit, në botën e lire dhe juve ju la në telashe?
- Kurrën e kurrës! Ata kanë qënë vetëm krenarë për të. Fotografia e Bilalit dhe e babait nuk janë hequr kurrë nga shtëpia ime. Ne kemi qënë vetëm kryelartë për këtë njeri. Pavarësisht se nuk kishim mundësi ta zinim në gojë me të tjerët, ai ka jetuar në shtëpinë tonë… Fëmijët e mi dhe burri im nuk thanë kurrë: "Nuk fituam asgjë nga ky njeri, vetëm humbëm!"...
- Çfarë humbët ju pas ikjes së Bilalit?
- Shumë gjëra. Së pari shkollën e fëmijëve, sepse ata ishin shumë të zgjuar në shkollë, por nuk u dha kush mundësi të studionin më lart… Shkollat nuk i humbën vetëm nga Bilali, por që nga babai, sepse edhe vetë Bilali e pësoi këtë fat, mbeti pa shkollë për hater të babait… Ishte i biri i një të pushkatuari, i një armiku klase… Nga zemrat tona nuk ka ardhur asnjëherë urrejtje as për babain, as për Bilalin…
- Kush mbeti i fundit në familjen tuaj, pas arratisjes së Bilalit?
- I fundit mbeti gjish Feriku, sepse mua më mori motra e madhe, Jetja, në familjen e saj. Atë e martoi gjishi tjetër, babai i mamasë, kurse motrën tjetër, Bekon, e mori halla që ishte në Shijak, e shpuri vetë Bilali. Ne ishim dy vajza, që dalëngadalë po rriteshim dhe s’na linin dot vetëm në fshat. Gjishi mbeti një vit e gjysëm-dy vjet pa askënd…
- Gjatë periudhës që ju vajzat u larguat, kush kujdesej për gjysh Ferikun?
- Eh, mor Shefki vëllai!… Gjishi atë kohë ka jetuar një katastrofë që nuk mund të ketë shkuar njeri tjetër mbi dhe. E kam brengë në zemër edhe sot dhe aq sa përpiqem për të vënë në vend figurën e vëllait tim, aq përpiqem edhe për gjishin. Ai i shkreti ka vuajtur sa s’thuhet, ka vdekur nga uria për një copë bukë.
Një Niko Zhupali, i Sigurimit të Shtetit, vinte e pyeste nën derë:
"O Ferik Bilali! Kush ta solli drekën sot?!"
"Ma solli Sheqir Salikua"!
"Po darkën kush ta solli?!"
"Ma solli Hadër Zequa"!
"Ata që janë më të mëdhenjtë e fshatit, more maskara?!"
"Ata ma sollën! Ti më pyete kush ma solli dhe unë t’u përgjigja"...
Domethënë nuk linin asnjeri nga fshati që t’i shpinte as edhe një copë bukë… Të tillë ishin komunistët për ne… Gjishi duhet të kishte ruajtur ca para për pleqërinë e tij dhe nuk e di, mos më shkroftë Zoti për gjynah, a ia morën lekët a qish i bënë, nuk e di... Gjishin e kanë varrosur natën e bija e tij, Hasua, dhe tre burra të tjerë. Nuk e kanë varrosur në varrreza si të tjerët, por në mes të një pylli, se qe kulak…
- Të rrënqethet mishi kur i dëgjon këto që po më rrëfen, le t’i shohësh me sy a t’i përjetosh vetë… Ta thashë se kujtesën e ke të hatashme, Antika!… Të kujtohet ndonjë gjë tjetër nga gjyshi?
- Më kujtohet se kishim ca rroba të mira që i kishim ruajtuar, rroba nga ato të babait… Dhe më kujtohet shumë mirë që erdhën ca njerëz dhe kërkuan t’i blinin. Sako i thoshin atëherë, një pallto e mirë që kam parë te anglezët. E mori gjishi dhe e preu me sopatë përjashta… Nuk ka burrë që ta veshë këtë tha ai. Këtë do ta veshte o Xhaferri, o Bilali. Nuk e përcaktoj dot sa gjë e bukur qe, një gjë e rrallë artisitike me ngjyrë të verdhë…
- Po me pasuritë e shtëpisë çfarë u bë, ku përfunduan?
- Pasuritë e shtëpisë sonë i sekuestroi shteti. Nuk na mbeti më asgjë nga shtëpia… Dhe ne ikëm… Nuk jetohej më atje… Deri në vitin 1969 ishte akoma më këmbë shtëpia, por pas aratisjes së Bilalit e prishën dhe me gurët e saj shtruan xhaden.
- Me urdhër të kujt u bë kjo punë?
- Me urdhrin e kryetarit të fshatit. Vunë rininë dhe e prishi shtëpinë… Mburreshin komunistët e thoshnin:
"Ja, erdhi një ditë që t’i mposhtnim këta kriminelë që i dolën kundra pushtetit tonë. Kështu do ta pësojnë gjithë ata që na vënë pengesa nëpër këmbë!...
- Pasi u larguat nga Ninati, më vonë jeni kthyer atje?
- Kam shkuar vazhdimisht në Ninat se kam teton time atje. Shkoja e rrija nga di-tri ditë… Mundohesha të mbroja me mënyrat e mija truallin ku kishim pasur shtëpinë. Doja që askush të mos bënte shtëpi atje ku kishim pasur ne shtëpinë… Mos kërko pasuri, moj vajzë, më thoshte tetua, se do të futesh në burg. Jo, i thoja, nuk dua pasurinë, por shtëpi në vëndin e Ferikut e të Xhaferrit nuk do ta ndërtojë njeri… Dhe përfundimisht atje nuk u ndërtua shtëpi. Mbaj mend që babai dikur kishte shkruar një letër…
- Po babanë, Xhaferrin, pse e arrestuan?
- Babain e arrestuan si antikomunist, si nacionalist që përpiqej për Çamërinë dhe për Shqipërinë e madhe. Në Filat vanë ca partizanë, një Saliko Istrefi, një Izet Osmani e ca të tjerë. I thanë:
"Eja e lufto me ne se je i ngritur e me shkollë.
Ai u tha:
"Plumbin e marr dhe yllin e kuq në ballë nuk e vë"…
- Ç’shkollë kishte babai yt, Xhaferri?
- Akademinë ushtarake, të cilën nuk e mbaroi për shkak të luftrave.
"Unë nuk bashkohem kurrë me partinë komuniste se ajo nuk i pështatet shtetit tonë", - thoshte shpesh babai, Xhaferri...
Në vitin 1945 e pushkatuan dhe fjalët e fundit që tha:
"Poshtë Enver Hoxha, poshtë Partia komuniste! Do vijë një ditë që edhe ju që e krijuat do ta tërhiqni zvarrë"…
- Kush e pushkatoi Xhaferrin?
- Të thashë se e arrestuan partizanët, emrat e të cilëve nuk m’i kanë treguar… E morën nga Vërva dhe e shpunë në Markat, në Theollogo, në Gjirokastër… Gjigjin ia bënë në Delvinë së bashku me disa të tjerë që komunistët aso kohe i quanin kriminelë e tradhtarë… Pra, e pushkatuan komunistët se ishte nacionalist, antikomunist, një jetë i përpjekur për Shqipërinë dhe Çamërinë… Atdhetar i patundur njëlloj si i pari i tij, Hoxhë Tahsini…
- Vërtet tronditëse dhe e dhimbshme historia e familje suaj, Antika! Një tragjedi e rrallë… Do të doja të më tregoje edhe më shumë rreth jetës së Bilalit… A të kujtohet gjë tjetër?
- Më kujtohet koha kur kemi qënë në fermë, në Durrës, ku kemi ndenjur nja shtatë a tetë muaj bashkë. Më parafytyrohet mbrëmjeve kur vinte me atë lopatën e tij gjithë baltë dhe në xhepin e këmishës mbante lapsin dhe një fletore. Një laps të vogël sa një gisht dore… Po pse nuk shkruan me bojë, i thoshja unë?
"Sikur të m’i zërë shiu, po të shkruaj me bojë, do të më prisheshin të tëra", – ma kthente ai me të qeshur.
Ashu i meruar, i dobët e i zverdhët, shkruante e shkruante ato vjersha e tregime aq të bukura, siç thoni ju që i dini mirë këto punët e të shkruarit, pa harruar asnjëherë të kujdesej vetëm si të haja unë dhe si të isha sa më mirë…
- Pra, prej Bilalit po më rrëfeni kujtime të bukura, me ç’po dëgjoj prej gojës suaj… Po kujtime që ju prekin e ju lëndojnë shpirtin?… A ruani të tilla kujtime?…
- Eh, mor vëlla, Shefki!… Kujtoj atë momentin e fundit kur u ndamë bashkë, momentin që do të kisha dashur të vdisja edhe vetë… Bilali po largohej në drejtim të kufirit… Unë i bëja me dorë edhe një mijë metra larg e ai më bënte me dorë e as i flisnim dot njëri-tjetrit... U ndamë nga njëri-tjetri pa thënë asnjë fjalë, me një komb në grykë që ma zinte frymën… Sikur e kam edhe sot atë komb, ja, këtu në gjoks dhe mezi mbushem me frymë… Iku e u tret matanë kufirit për të mos e pare më…
Thonë se të nesërmen ata të Sigurimit gjetën në kufi një copë letër me shkrimin e tij…
- Di gjë ç’kishte shkruar Bilali në atë letër?
- Ai kishte shkruar diçka vetëm për Enver Hoxhën. Sqaronte se e kishte shkruar jo në kartë të hollë e të zakonshme, por në një copë kartoni të trashë, sepse edhe ai që do e merrte do e kishte kokën të trashë… Kështu flitej…
- Pra, sa i vuajtur dhe antikomunist, Bilali?!…
- Eh, mor Shefki, sa ka vuajtur i gjori Bilal, mos vuajtë as guri i varrit!… Ishte antikomunist në shpirt si i ati, Xhaferri… Dhe krenar e i paepur, njëlloj si ai… Kujtoj se ai gjithmonë vinte e ikte në këmbë…Njëlloj në Sarandë, në Durrës e kudo ku shkonte nuk ua përtonte këmbëve… Edhe puna e tij qe një vuajtje e madhe… Iknim nga Sukthi e venim në Shijak te halla në këmbë, të uritur e të pangrënë. Ajo nusja e hallës i lante këmishën e ia hekuroste… E donte shumë… E donin shumë që të gjithë…
Bilali, i shkreti, kursente nga pak e nga pak dhe mbaj mend se më bleu mua një kostum me kuadrate dhe sa kohë isha unë në shkollën e Sukthit, kam qënë një nga vajzat më të veshura se më të shumtat ishin zbathur. Ai më veshte mua me rrogën e tij të vogël prej punëtori krahu dhe me ato rroba u martova më pas…
Nuk më harrohet edhe që vajti në këmbë nga Durrësi në Lushnjë dhe takoi motrën, Jeten… Ishte e internuar atje motra jonë…
Ja, kështu me vështirësira të jashtëzakonshme që nuk mund t’i përcaktosh dot i iku jeta të varfrit Bilal në Shqipëri dhe këtu, në mërgim, në Amerikë… Se edhe këta të mërgimit nuk ia dhanë dorën miqësore siç e meritonte, mesa më kanë thënë…
Shefki HYSA
SHBA, Çikago, më 25.4.1995
Dialog me zonjën Antika Myrtaj, motra e vogël e Bilal Xhaferrit
- Më në fund, zonja Antika, ja ku jemi në Amerikë, në Çikago, në shtëpinë e Selfo Hoxhës dhe të Jetes, motrës tënde të madhe. Si ndihesh, si në realitet a në ëndërr?!…
- Lamë pas Shqipërinë e vogël… Kaluam gjysmën e botës nëpër qiell me aeroplan dhe vetëm pesë vjet pas përmbysjes së komunizmit në vëndin tënë, Shefki, dhe të më duket gjë reale kjo, thua ti?!… E pabesueshme më duket, ëndërr më duket… Më bëhet se trupin e kam akoma në Shqipëri dhe mëndja më ka fluturuar nëpër botë në kërkim të të ziut vëllait tim të vetëm, Bilalit… Sikur nuk e kam mëndjen në vend… Trupin atje e mëndjen këtu, veç e veç… Si zog, si qyqe… Si ajo motra e legjendës që u bë qyqe në kërkim të vëllait…
- Nuk ndihesh e kënaqur që t’u dha mundësia prej Shtetit Shqiptar për të ardhur në Amerikën e lirë, ku mërgoi e punoi shkrimtari i shquar Bilal Xhaferri si gjithë disidentët për një Shqipëri të çliruar prej sundimit komunist, si Shqipëria e sotme demokratike?
- Falenderoj natë e ditë shtetin demokratik shqiptar që po e nderon Bilal Xhaferrin, vëllain tim, që po ia kthen eshtrat të prehen në atdheun e lirë dhe që mua më dha mundësinë të vij vetë në Amerikë për të parë ku punoi e jetoi vëllai im dhe të jem pjesë e një ceremonie kaq të rrallë! Të falenderoj edhe ty, Shefki, si nismëtar i kësaj veprimtarie që e nderon dhe e lartëson emrin dhe veprën e vëllait tim! Po të them të drejtën nuk kam si ndiej asgjë tjetër veç brengës së përjetshme për humbjen e vëllait… E ç’kënaqësi mund të ndjejë motërzeza në kërkim të eshtrave të vëllait të saj të vetëm të vdekur.?!… Do të marr një thes me eshtra në krah e do të kthehem mbrapa për t’i rivarrosur në Shqipëri, pa besuar asnjëherë se ato janë të vëllait tim?!… Do të pres e përcjell miqtë që do të më vijnë për ngushëllim e do të shoh midis tyre se mos më zënë sytë Bilalin… Dhe përsëri do të pres e pres me sytë nga dera e shtëpisë se mos duket ai… Nuk mund të quhet kënaqësi, kjo besoj… Kjo do të thotë sfilitje… Zog qyqe në kërkim të vëllait… Çikagon me tërë këta qiellgërvishësa le ta gëzojnë motra ime, me burrë e fëmijë… Le ta gëzojnë nipat e mbesat e Bilalit…
- Ti, Antika, je motra e vogël e Bilal Xhaferrit dhe më e dashura për të, mesa thonë. Madje ju ka kushtuar edhe një poezi me titull: "Antikës". Emrin tuaj e përdorte si një nga pseudonimet e shumta në shkrimet e tij në revistën e Lidhjes Çame "Krahu i Shqiponjës" që ai botonte këtu, në Çikago. A e kujtoni shpesh tani që ka vdekur?
- Bilali për mua nuk ka vdekur. U’ akoma nuk e besoj dot vdekjen e tij, megjithëse kanë kaluar kaq e kaq vite që nuk e kam parë. U’ as atëherë kur më sollën mandatën nuk e besova. Nuk e besoja dot se Bilali kishte vdekur, nuk mund ta besoja, ndaj mundohesha të merrja informacione nga të mundesha. Nuk e di pse po kisha bindjen se Bilali ende jetonte. Nga Amerika na erdhi haberi se ai kishte vdekur që në vitin 1986 dhe se e kishin varrosur njerëzit tanë me duart e tyre e unë prapë nuk mund ta besoja. Thosha me vete se Bilali ashtu siç iku papritur, ashtu edhe do të kthehej papritur e pakujtuar. Ja që e kisha një shpresë të tillë dhe kjo shpresë më ka ushqyer shpirtin për kaq e kaq vite… E kam pasur dhe e kam parasysh gjithnjë të gjallë e të shqetësuar për mua… Ja që më donte shumë…
E di se më ka kushtuar edhe një vjershë ku thoshte: "Erdhi përsëri vjeshta/ me shira,/ me fletra./ Të iku motër jeta/ me rënkime dhe brenga"… E di dhe se emrin tim dhe emrat e disa miqve që i donte shumë, i ka përdorur si pseudonime në revistën që botonte këtu, në Çikago… Janë fakte që më shtyjnë të besoj jo vdekjen, por pavdekësinë e tij…
Tani së fundi mora vesh për hapjen e Shtëpisë Botuese "Bilal Xhaferri" dhe ndjeva një kënaqësi që s’di ç’të them, një kënaqësi të veçantë, aq sa m’u duk se e kisha Bilalin gjallë dhe ja më në fund pas kaq e kaq vitesh harrese po kujtohej përsëri emri i tij, ashtu siç ma donte zemra mua. Ç’të të them, Shefki, fluturoja nga gëzimi dhe m’u ngjallën prapë shpresat se Bilali ishte diku gjallë dhe se unë do ta takoja përsëri. Eh, ndihesha shumë e gëzuar dhe u vija veshin me shumë kujdes lajmeve në televizor e në radio dhe më bëhej zemra mal kur dëgjoja të flitej për shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri", pavarësisht se nuk e dija se kush e kishte ndërmmarrë një nismë të tillë. Për të thënë të drejtën mendoja se këtë gjë e kishte bërë shteti, nisur nga psikoza se çdo gjë e bënte shteti në vendin tonë.
Kur mora vesh se ishe ti, Shefki, që e hape shtëpinë botuese me emrin e Bilalit për të ngjallur e lartësuar emrin dhe veprën e tij dhe kur mora vesh se ishe patriot nga tanët, nga zona jonë e Çamërisë, thashë se njeriu yt, sido që të vejë puna, ta shtrin dorën dhe të ngre lart në të mirë e në të keq dhe të them të drejtën të vlerësova njëlloj si vëllanë, si Bilalin e vetëm. Zoti ta shpërbleftë! Se për mua rron vepra e Bilalit, rron edhe Bilali…
- Megjithëse Bilali të donte shumë, jeta e shpuri shumë larg teje. Kaluat bashkë vetëm një pjesë të fëmijërisë. Ç’ju kujtohet nga e kaluara? Keni qarë më shumë a keni qeshur? A jeni grindur ndonjëherë me Bilalin?
- Ndonjëherë edhe kemi bërë fjalë, për një arsye shumë të thjeshtë. Atij i pëlqente që unë të mësoja ndaj dhe kërkonte prej meje të lexoja edhe natën. "Jeta e njeriut nuk është gjumë, është studimi", - më thoshte ai. Po ja që unë nuk u shtrohesha dot mësimeve ashtu siç donte ai. Më dukej se më kishte marrë nëpër këmbë jeta dhe nuk do të çlirohesha ndonjëherë nga kthetrat e mosbesimit. Nuk e di po ndihesha shumë e lënduar. Mbaj mend se kur isha e vogël qaja shumë, qaja e qaja. Kujtoja se të vdekurit ngjalleshin dhe vinin përsëri në shtëpi dhe kur shihja që të gjithë fëmijët e tjerë jetonin të qeshur e të lumtuar me prindërit e tyre, mërzitesha që mamaja dhe babai ynë nuk po vinin përsëri. Dhe qaja e qaja. Për këtë arsye Bilali më këshillonte e kritikonte herë – herë.
- Ke vëllain këtu, - më thoshte.
- Dua mamanë! - ia ktheja e ligështuar.
- Mamanë tonë e ka marrë Zoti dhe nuk e ngjallim dot më.
- Po ku është Zoti? - e pyesja unë.
- Ai është në qiell dhe është aq i madh sa sundon mbi gjithçka.
- Po babain? – pyesja unë sërish.
- Babain do ta ngjall unë, - më përgjigjej. - Unë mbaja shpresë se vërtet ai do ta ngjallte babain, ashtu siç më premtonte. Mirëpo një ditë ai u largua nga fshati ynë dhe ne motrat mbetëm vetëm. Na e largoi jeta e vështirë vëllanë. E çoi larg në Veri. Kaluam disa vite pa u parë dhe një ditë nga ditët më ra në dorë libri i tij i parë "Njerëz të rinj, tokë e lashtë". Se kush ma solli e ma tregoi… Më ngjan, një nga shoqet e mia që ia kishte marrë mësuesit të letërsisë… Pashë atë libër dhe kur lexova emrin "Bilal Xhaferri" në kapakun e tij atëherë kuptova se im vëlla e kishte mbajtur fjalën, e ngjalli vërtet emrin e babait tonë. Se babai ynë quhej Xhaferr dhe megjithëse ishte i pushkakuar si armik i shtetit komunist, Bilali pati kurajën ta nxirrte atë emër në një libër. Ky ishte një veprim shumë i guximshëm, pasi askush nuk guxonte t’i përmendte njerëzit e pushkatuar në atë periudhë.
- Me sa duket, Antika, u ke rezistuar jashtëzakonisht mirë vështirësive të jetës se e ke arsyetimin dhe logjikën top si rrallë kush nga ish-të persekutuarit, dhe jo vetëm logjikën, por edhe kujtesën e ke të fortë… Çfarë kujtimesh të tjera ruani nga Bilali?
- Në kohën kur jetonim bashkë, mbaj mend se hidhnim pak sheqer në një tas me ujë dhe hanim bukën me të. Bukën e merrnim me racion, 500 gram merrte Bilali e 400 gram merrja unë. Ne ishim të rinj dhe kishim nevojë për më shumë ushqim. Bilali priste sa të haja unë dhe për vete hante ç’të mbetej…
Më kujtohet si tani kur vinte natën nga Saranda, i lodhur e i rraskapitur dhe here-herë i lagur e i përbaltur. Na përkëdhelte e na ushqente si të ishim foshnja dhe të nesërmen nisej që pa gdhirë…
- Kur u largua nga vendlindja, Ninati e Saranda, Bilali u vendos në rrethin e Durrësit. Një periudhë të vogël, në mos gaboj, të mori me vete. Po nga jeta në Durrës a mban mend ndonjë gjë?
- Në Durrës na qëllonte të bisedonim shpesh si më të rritur që ishim. Mbaj mend se më thoshte: "Motra e vëllait, në jetë duhet të përpiqesh të jesh njeri që bën vetëm të mira"…
"Po ç’duhet të bëj?!" - e ndërprisja u’.
"Të jesh e sjellshme, e rregullt, të mësosh, të bëhesh njeri i mirë, sepse një ditë kur të vdesësh, pasi të gjithë do të vdesim, dhe kur të varrosin dikë në krah të varrit tënd, do të thonë: "Ajo është e bija e filanit… Bravo i qoftë, kishte karakter të fortë!"… Dhe kjo nuk të nderon vetëm ty, por edhe mua, edhe prindërit tanë", - më këshillonte ai…
- Pra, edhe në Durrës nuk të ndaheshin këshillat e tij. Besoj se të kanë bezdisur nga pak se adoleshentëve nuk u pëlqejnë aq shumë këshillat e të rriturve… U duket se i dinë vetë të gjitha…
- Nuk është aspak për të qeshur, po të them se edhe mund të jem bezdisur ndonjëherë, por pa të keq. Asnjëherë nuk ia kam marrë llafin për keq. I ngjiste llafi atij. Atë pak kohë që ndenja me Bilalin, ai qe për mua mama, baba dhe vëlla. Më ndiqte kudo me këshillat e tij. Ai qe njeri shumë shpirtbardhë, sa u’ nuk krahasoj dot askënd me shpirtin e tij.
- Po në Durrës a jeni grindur ndonjëherë?
- Njëlloj si në fshat. Vetëm për problemin e mësimeve për asgjë tjetër… Mbaj mend që gjishi, baba Feriku, më tregonte shpeshherë një përrallë: "Qe një herë një kalë i ngarkuar me dy thasë me kashtë dhe e morën e shkuan udhës. Rruga qe e ngushtë e poshtë qe një përrua i madh dhe kali nga kaballëku që kishte u kthye e u rrotullua për poshtë e për poshtë"…
"Po kali, ngordhi kali?" - thoja unë.
"Kali u rrotullis në të poshtë e në të poshtë, por nuk pësoi gjë se thesët qenë kaba e të lehtë e nuk e lanë të vritej".
"Po tani ku është kali?" - e pyesja u’.
"Tani s’është, më thoshte ai, por do të vijë dita që ai të kthehet përsëri… Ai qe i vogël, por do të rritet e do të vijë"…
"Ah, qe i vogël, prandaj e hodhën!" - i thoshja u’…
Kur kthehej Bilali nga Saranda, natën vonë, i tregoja për prrallzën që më kishte thënë babai dhe ai më përgjigjej: "T’i dëgjosh e t’i mësosh ato që të thotë babai dhe ta duash shumë atë e t’i bësh ysmet se është i vjetër dhe është gjunah dhe ka pleqërinë e tij edhe ai"…
Kur Bilali ikte u’ mërzitesha, ndaj ai më thoshte se për dy ditë do të vinte përsëri, por ai nuk vinte as për dy ditë as për dy javë… vinte një herë në muaj, kur merrte triskën, por na mbante ne me shpresë…
- Kur ndiheshe e lodhur, e mërzitur e në siklet prej halleve të jetës, a e ke sharë ndonjëherë Bilalin?
- Kurrë në jetën time nuk kam thenë gjysmë fjale të keqe për të as në fëmijëri e as më vonë kur na interrnuan për shkak të arratisjes së tij. As nuk e kam menduar një fjalë të keqe… nuk thashë njëherë se si u arratis ky njeri e neve na la pa mbrojte dhe hoqëm gjthë ato vështirësi… Nuk kam menduar kurrë keq për të, vetëm ndieja brengë në shpirt e në zemër… Më vinte keq për të që ishte arratisur dhe jo të kisha urrejtje pse ne humbëm të drejtat tona. Për urretje nuk është diskutuar ndonjëherë në familjen time as me fëmijët e mi e as me dhëndurët që erdhën më pas…
- Po burri yt, Hamiti, vajzat a djali, nuk janë shprehur ndonjëherë shenja pakënaqësie ndaj Bilalit që iku për vete matanë kufirit, në botën e lire dhe juve ju la në telashe?
- Kurrën e kurrës! Ata kanë qënë vetëm krenarë për të. Fotografia e Bilalit dhe e babait nuk janë hequr kurrë nga shtëpia ime. Ne kemi qënë vetëm kryelartë për këtë njeri. Pavarësisht se nuk kishim mundësi ta zinim në gojë me të tjerët, ai ka jetuar në shtëpinë tonë… Fëmijët e mi dhe burri im nuk thanë kurrë: "Nuk fituam asgjë nga ky njeri, vetëm humbëm!"...
- Çfarë humbët ju pas ikjes së Bilalit?
- Shumë gjëra. Së pari shkollën e fëmijëve, sepse ata ishin shumë të zgjuar në shkollë, por nuk u dha kush mundësi të studionin më lart… Shkollat nuk i humbën vetëm nga Bilali, por që nga babai, sepse edhe vetë Bilali e pësoi këtë fat, mbeti pa shkollë për hater të babait… Ishte i biri i një të pushkatuari, i një armiku klase… Nga zemrat tona nuk ka ardhur asnjëherë urrejtje as për babain, as për Bilalin…
- Kush mbeti i fundit në familjen tuaj, pas arratisjes së Bilalit?
- I fundit mbeti gjish Feriku, sepse mua më mori motra e madhe, Jetja, në familjen e saj. Atë e martoi gjishi tjetër, babai i mamasë, kurse motrën tjetër, Bekon, e mori halla që ishte në Shijak, e shpuri vetë Bilali. Ne ishim dy vajza, që dalëngadalë po rriteshim dhe s’na linin dot vetëm në fshat. Gjishi mbeti një vit e gjysëm-dy vjet pa askënd…
- Gjatë periudhës që ju vajzat u larguat, kush kujdesej për gjysh Ferikun?
- Eh, mor Shefki vëllai!… Gjishi atë kohë ka jetuar një katastrofë që nuk mund të ketë shkuar njeri tjetër mbi dhe. E kam brengë në zemër edhe sot dhe aq sa përpiqem për të vënë në vend figurën e vëllait tim, aq përpiqem edhe për gjishin. Ai i shkreti ka vuajtur sa s’thuhet, ka vdekur nga uria për një copë bukë.
Një Niko Zhupali, i Sigurimit të Shtetit, vinte e pyeste nën derë:
"O Ferik Bilali! Kush ta solli drekën sot?!"
"Ma solli Sheqir Salikua"!
"Po darkën kush ta solli?!"
"Ma solli Hadër Zequa"!
"Ata që janë më të mëdhenjtë e fshatit, more maskara?!"
"Ata ma sollën! Ti më pyete kush ma solli dhe unë t’u përgjigja"...
Domethënë nuk linin asnjeri nga fshati që t’i shpinte as edhe një copë bukë… Të tillë ishin komunistët për ne… Gjishi duhet të kishte ruajtur ca para për pleqërinë e tij dhe nuk e di, mos më shkroftë Zoti për gjynah, a ia morën lekët a qish i bënë, nuk e di... Gjishin e kanë varrosur natën e bija e tij, Hasua, dhe tre burra të tjerë. Nuk e kanë varrosur në varrreza si të tjerët, por në mes të një pylli, se qe kulak…
- Të rrënqethet mishi kur i dëgjon këto që po më rrëfen, le t’i shohësh me sy a t’i përjetosh vetë… Ta thashë se kujtesën e ke të hatashme, Antika!… Të kujtohet ndonjë gjë tjetër nga gjyshi?
- Më kujtohet se kishim ca rroba të mira që i kishim ruajtuar, rroba nga ato të babait… Dhe më kujtohet shumë mirë që erdhën ca njerëz dhe kërkuan t’i blinin. Sako i thoshin atëherë, një pallto e mirë që kam parë te anglezët. E mori gjishi dhe e preu me sopatë përjashta… Nuk ka burrë që ta veshë këtë tha ai. Këtë do ta veshte o Xhaferri, o Bilali. Nuk e përcaktoj dot sa gjë e bukur qe, një gjë e rrallë artisitike me ngjyrë të verdhë…
- Po me pasuritë e shtëpisë çfarë u bë, ku përfunduan?
- Pasuritë e shtëpisë sonë i sekuestroi shteti. Nuk na mbeti më asgjë nga shtëpia… Dhe ne ikëm… Nuk jetohej më atje… Deri në vitin 1969 ishte akoma më këmbë shtëpia, por pas aratisjes së Bilalit e prishën dhe me gurët e saj shtruan xhaden.
- Me urdhër të kujt u bë kjo punë?
- Me urdhrin e kryetarit të fshatit. Vunë rininë dhe e prishi shtëpinë… Mburreshin komunistët e thoshnin:
"Ja, erdhi një ditë që t’i mposhtnim këta kriminelë që i dolën kundra pushtetit tonë. Kështu do ta pësojnë gjithë ata që na vënë pengesa nëpër këmbë!...
- Pasi u larguat nga Ninati, më vonë jeni kthyer atje?
- Kam shkuar vazhdimisht në Ninat se kam teton time atje. Shkoja e rrija nga di-tri ditë… Mundohesha të mbroja me mënyrat e mija truallin ku kishim pasur shtëpinë. Doja që askush të mos bënte shtëpi atje ku kishim pasur ne shtëpinë… Mos kërko pasuri, moj vajzë, më thoshte tetua, se do të futesh në burg. Jo, i thoja, nuk dua pasurinë, por shtëpi në vëndin e Ferikut e të Xhaferrit nuk do ta ndërtojë njeri… Dhe përfundimisht atje nuk u ndërtua shtëpi. Mbaj mend që babai dikur kishte shkruar një letër…
- Po babanë, Xhaferrin, pse e arrestuan?
- Babain e arrestuan si antikomunist, si nacionalist që përpiqej për Çamërinë dhe për Shqipërinë e madhe. Në Filat vanë ca partizanë, një Saliko Istrefi, një Izet Osmani e ca të tjerë. I thanë:
"Eja e lufto me ne se je i ngritur e me shkollë.
Ai u tha:
"Plumbin e marr dhe yllin e kuq në ballë nuk e vë"…
- Ç’shkollë kishte babai yt, Xhaferri?
- Akademinë ushtarake, të cilën nuk e mbaroi për shkak të luftrave.
"Unë nuk bashkohem kurrë me partinë komuniste se ajo nuk i pështatet shtetit tonë", - thoshte shpesh babai, Xhaferri...
Në vitin 1945 e pushkatuan dhe fjalët e fundit që tha:
"Poshtë Enver Hoxha, poshtë Partia komuniste! Do vijë një ditë që edhe ju që e krijuat do ta tërhiqni zvarrë"…
- Kush e pushkatoi Xhaferrin?
- Të thashë se e arrestuan partizanët, emrat e të cilëve nuk m’i kanë treguar… E morën nga Vërva dhe e shpunë në Markat, në Theollogo, në Gjirokastër… Gjigjin ia bënë në Delvinë së bashku me disa të tjerë që komunistët aso kohe i quanin kriminelë e tradhtarë… Pra, e pushkatuan komunistët se ishte nacionalist, antikomunist, një jetë i përpjekur për Shqipërinë dhe Çamërinë… Atdhetar i patundur njëlloj si i pari i tij, Hoxhë Tahsini…
- Vërtet tronditëse dhe e dhimbshme historia e familje suaj, Antika! Një tragjedi e rrallë… Do të doja të më tregoje edhe më shumë rreth jetës së Bilalit… A të kujtohet gjë tjetër?
- Më kujtohet koha kur kemi qënë në fermë, në Durrës, ku kemi ndenjur nja shtatë a tetë muaj bashkë. Më parafytyrohet mbrëmjeve kur vinte me atë lopatën e tij gjithë baltë dhe në xhepin e këmishës mbante lapsin dhe një fletore. Një laps të vogël sa një gisht dore… Po pse nuk shkruan me bojë, i thoshja unë?
"Sikur të m’i zërë shiu, po të shkruaj me bojë, do të më prisheshin të tëra", – ma kthente ai me të qeshur.
Ashu i meruar, i dobët e i zverdhët, shkruante e shkruante ato vjersha e tregime aq të bukura, siç thoni ju që i dini mirë këto punët e të shkruarit, pa harruar asnjëherë të kujdesej vetëm si të haja unë dhe si të isha sa më mirë…
- Pra, prej Bilalit po më rrëfeni kujtime të bukura, me ç’po dëgjoj prej gojës suaj… Po kujtime që ju prekin e ju lëndojnë shpirtin?… A ruani të tilla kujtime?…
- Eh, mor vëlla, Shefki!… Kujtoj atë momentin e fundit kur u ndamë bashkë, momentin që do të kisha dashur të vdisja edhe vetë… Bilali po largohej në drejtim të kufirit… Unë i bëja me dorë edhe një mijë metra larg e ai më bënte me dorë e as i flisnim dot njëri-tjetrit... U ndamë nga njëri-tjetri pa thënë asnjë fjalë, me një komb në grykë që ma zinte frymën… Sikur e kam edhe sot atë komb, ja, këtu në gjoks dhe mezi mbushem me frymë… Iku e u tret matanë kufirit për të mos e pare më…
Thonë se të nesërmen ata të Sigurimit gjetën në kufi një copë letër me shkrimin e tij…
- Di gjë ç’kishte shkruar Bilali në atë letër?
- Ai kishte shkruar diçka vetëm për Enver Hoxhën. Sqaronte se e kishte shkruar jo në kartë të hollë e të zakonshme, por në një copë kartoni të trashë, sepse edhe ai që do e merrte do e kishte kokën të trashë… Kështu flitej…
- Pra, sa i vuajtur dhe antikomunist, Bilali?!…
- Eh, mor Shefki, sa ka vuajtur i gjori Bilal, mos vuajtë as guri i varrit!… Ishte antikomunist në shpirt si i ati, Xhaferri… Dhe krenar e i paepur, njëlloj si ai… Kujtoj se ai gjithmonë vinte e ikte në këmbë…Njëlloj në Sarandë, në Durrës e kudo ku shkonte nuk ua përtonte këmbëve… Edhe puna e tij qe një vuajtje e madhe… Iknim nga Sukthi e venim në Shijak te halla në këmbë, të uritur e të pangrënë. Ajo nusja e hallës i lante këmishën e ia hekuroste… E donte shumë… E donin shumë që të gjithë…
Bilali, i shkreti, kursente nga pak e nga pak dhe mbaj mend se më bleu mua një kostum me kuadrate dhe sa kohë isha unë në shkollën e Sukthit, kam qënë një nga vajzat më të veshura se më të shumtat ishin zbathur. Ai më veshte mua me rrogën e tij të vogël prej punëtori krahu dhe me ato rroba u martova më pas…
Nuk më harrohet edhe që vajti në këmbë nga Durrësi në Lushnjë dhe takoi motrën, Jeten… Ishte e internuar atje motra jonë…
Ja, kështu me vështirësira të jashtëzakonshme që nuk mund t’i përcaktosh dot i iku jeta të varfrit Bilal në Shqipëri dhe këtu, në mërgim, në Amerikë… Se edhe këta të mërgimit nuk ia dhanë dorën miqësore siç e meritonte, mesa më kanë thënë…
Shefki HYSA
SHBA, Çikago, më 25.4.1995
Subscribe to:
Posts (Atom)
