Nga Vitore Stefa-Leka

Ylli që flakëron
(Në kujtim të komandant "Shpendit")

Para disa ditësh më erdhi një libër nga Shqipëria. Jam aq e emocionuar sa nuk po e lëshoj dot nga dora. Flet për nje yll të pa shuar që sot nuk është më… Një djalë që e kam takuar dy herë në jetën time… Një trim me fletë, një njeri i rrallë…

Librin ma dërgoi miku im, Ing. Bardhyl Llagami, i cili gjithë përmbledhjen me poezi, ia dedikon djalit të tij Skerdilajd Llagami, që u shfaq si një yll që flakëroi dhe vazhdon të lëshojë dritë edhe mbas vdekjes së parakohshme…Një tufë me poezi… Besoj se është libri i parë në vargje që shkruhet nga dora e një babai për të birin... Libri i parë me poezi që një prind shkruan për djalin e tij të vetëm, Atdhetarin sy pa trembur, i cili ia përkushtoi jetën e tij çështjes kombëtare dhe bëhet themel-gjaku për Atdheun… Këto poezi, në vend të penës, janë shkruar e larë me lot!…
Skerdilajd Bardhyl Llagami u lind në Tiranë më 31 tetor 1969, në një familje të vjetër qytetare tiranase. Nga kjo derë e këtij fisi, kanë dalë shumë intelektualë, pjesa më e madhe e të cilëve janë diplomuar për drejtësi e gjuhë. Skerdi ishte fëmija i parë i ing. Bardhyl Llagamit. Që në bankat e shkollës së mesme "Myslym Keta" Skerdi shquhej për fizikun e tij dhe i nxitur nga i jati, filloi të merrej me sport, me ushtrime të ndryshme sportive dhe premtonte rezultate të larta në garat e vrapimit në atletikë…Nuk e vazhdoi më tej këtë lloj sporti, por u fut në punë në kombinatin e tekstileve ku i jati fillimisht ishte si inxhinier e më vonë u bë kryeinxhinier i atij kombinati… Që në hapat e para të rënies së diktaturës, ashtu si pjesa më e madhe e popullit dhe rinisë, u përfshi në proceset demokratike, duke qenë përkrahës i lëvizjes së dhjetorit dhe në vitet më vonë, u bë një nga veprimtarët e njohur të Partisë Demokratike… Krahas këtyre angazhimeve, Skerdi nuk e la pas dhe pasionin e tij për sportin!

Fiziku i tij u bë shkak që e morën si efektiv në forcat speciale (BRISKU) ku u shqua për vigjilencë. Në vitin 1999, Skerdi u largua nga Shqipëria, pa lajmëruar asnjë nga pjesëtarët e familjes. Skerdi nga natyra ishte shumë i dhibmsur dhe i ndjeshëm. E dinte debulesën prindërore! Si djalë i vetëm që ishte, prindërit nuk do ta linin të shkonte në lufte. Ai prekej shumë nga vuajtjet dhe mjerimi i të tjerëve, Duke parë në televizor shpërnguljen masive që po i bëhej vëllezërve të një gjaku, vëllezërve kopsovarë, duke parë tablotë rrënqethëse të masakrave serbe ndaj një popullsie të pafajshme, Skerdi u largua për t'ju bashkangjitur rradhëve të UÇK-së. Kaluan ditë, jave e muaj që familja nuk kishte asnjë lajm për Skerdin… Prindërit dhe gjithë fisi nuk lanë vend duke pyetur për të mësuar ndonjë lajm për "zhdukjen" e Skerdit… Ngushëllonin ndonjëherë veten duke thënë se mos ka ikur jashtë të punojë si shumë të rinj të tjerë, po secili vetëm me gojë e thoshte se thellë në shpirt kishin parandjenjën se ai ishte atje, krahë për krahë me trimat e UÇK-së.Disa muaj më vonë, duke ndjekur si gjithmonë lajmet e luftës, në një intervistë që iu bë një të riu shqiptar, Dritan Dyrmishit, në një pyetje që ju be, se kush ishin luftëtarë të tjerë nga Shqiperia, ai u pergjegj: Skerdilajd Llagami, komandant i batalinonit, që gjendet atje ku vdekja është më e sigurt.

Pas kaq muajsh morën frymë lirisht në shtëpi, kur mësuan që të birin e vetëm e kanë gjallë.Emri i Skerd Llagamit ishte bërë shumë i njohur në UÇK për guximin, trimërinë dhe shpirtin e tij luftarak, që kishte treguar në të gjitha betejat e sidomos në zonën e rrafshit të Dukagjinit, ku ai ishte caktuar si komandant batalioni (Komandant Shpendi).Dhe pse familjaret e mësuan edhe vendndodhjen, nuk po arrinin të komunikonin me telefon, Kjo gjë vazhdo për muaj me rradhë.
Lufta mbaroi dhe Skerdi nuk po kthehej në shtëpi. Ankthi te pjesëtarët e familjes, sidomos te nëna e tij, ishte bërë i pa duruar. Vetëm në shkurt të vitit 2001, babai dhe nëna, ia dëgjuan për herë të parë dhe të fundit zërin djalit të tyre 33 vjeçar! Fliste nga lugina e Preshevës. Kishte vazhduar t’u bashkangjitej forcave çlirimtare aty. Midis atyre pak fjalëve që shkëmbyen, Skerdi u tha prindërve që të mos mërziteshin se së shpejti do kthehej në Tiranë, sapo të mbaronte disa pune. Lufta nuk ka mbaruar akoma u tha…

Po dhe pas përfundimit të luftimeve në luginën se Preshevës, Skerdi nuk u kthye në Tiranë, siç premtoi, po u vendos në malet e Sharrit mbi Tetovë ku sapo ishte krijuar UÇK-ja e shqiptarëve të Maqedonisë. Skerdin e caktuan me detyrën e komandatit në një njësi speciale. Ai mori pjesë në disa luftime, ku shquhej për trimërinë e tij të rrallë.

Më 29 qershor 2001 ra duke luftuar heroikishte në fshatin Begovi, afër Tetovës, në përleshje me forcat e Ministrisë së brendshme të Maqedonisë. Pas vrasjes së tij, njësia mori emrin e komandant "Shpendit". Komandanti që u kthye në legjendë! Djali bukurosh që dinte të komunikonte me të gjithë, që ishte i dashur me miqtë e shokët, por shumë i ashpër dhe i hekurt me armiqtë e popullit.

Pra komandant "Shpendi" u varros me nderime shumë të mëdha nga shokët e luftës aty ku u vra. U varros rrëzë malit të Sharrit, afër një xhamije, ku çdo ditë do gjesh lule të freskëta nga shokët dhe miqtë e tij. I përjetshëm qoftë kujtimi i dëshmorëve që dhanë jetën për Kombin!I përjetshëm dhe i pa harruar kujtimi i Skerdilajd Bardhyl Llagamit!…

Poezi nga libri "Krahët e Shpendit"

Nga Bardhyl Llagami

Guri i themelit

Në Tiranë s'të harrojnë
Shkollat edhe bangat,
"Brisku", shokët të kujtojnë,
Kur luftove bandat.
Ishte nëntëdhjeteshtata,
Vendi përpak humbi,
E stërgjatë ishte nata,
Pillte rreshje plumbi.
Po ti bir, ti, ku flije?
Dit' e natë përmbi tank,
Syri të kishte marrë hije,
Balli, gjak e plagë.
Të kujtohet, moj Koshare,
Predhat kur lëronin vendin,
Ato binin me batare
Ato donin "Shpendin".
Të ndërmendet Dukagjini,
Djali me kallash në dorë,
Netëve gjer në agim,
Nëpër malet me dëborë.
Moj Gjakov' e papërkulur,
Kush të pa, s'të deshi ty?
Në Pashtrik s'rri më ulur.
Porse zemra bash aty!
Ti lugina e Preshevës,
Moj lugin' e madhe,
E ke parë para predhës?
Hidhej një sorkadhe!…
Dobrosini e mban mend,
Kur sulmonte "Shpendi",
Kundratanku si u "çmend",
Si buçiti vendi?
O ju fusha e lugina,
Erdha dhe ju pashë,
"Erën kurrë mbrapa shpinës"
Amanet, ju lashë!…
Mos u nis prapë në luftë,
Thanë shokët në Prizren,
"Shtatë lufta po të bëhen,
Do t'i bëj për vendin tim".
Moj Tetovë, lum si ti,
Sa Petrita, sa luanë,
Rrëzë Sharit ku rri ti,
Shqipërinë në zemër kanë.
Nëpër ëndrra ti na del,
Je në zemër, përmendore,
Mbete guri në themel
I kështjellës Arbërore!...

Bandat e Napolon Zervës kthejnë në thertore Paramithinë çame
(Arkivat për masakrën çame)

1
Qershor 1944. Masakra në Paramithi

Masakra e forcave të Zervës në Parathimi të Çamërisë, është një ndër më të përgjakurat në kalvarin e përgjakur biblik të një popullsie të përzënë me dhunë nga trojet autoktone. Dëshmitarë të mbetur nga kjo masakër, arkivat shqiptare e të huaja, si dhe botime të studiuesve të njohur europianë mbi këtë tragjedi, kanë lënë dëshmi të shumta rrëqethëse, për atë ngjarje të rëndë. Ja njëra prej tyre: "Komanda e lartë e EDES-it, më 24 dhe 25 qershor 1944 ju drejtua çamëve me thirrjen që, edhe nëse do të pushtohej Parathimia nga forcat greke, çamët myslimanë dhe të krishterë do të vazhdonin të bashkëjetonin në paqe e në vëllazëri. Më tej, thirrja kërkonte që sapo grekët të hynin në qytet, çamët të dorëzonin armët që kishin...
Edhe Peshkopi i Parathimisë i drejtoi një mesazh popullsisë myslimane çame ku thuhej se, pas çlirimit të vendit dhe largimit të pushtuesit gjerman, pa dallim feje e kombësie, do t’i vinte paqja e siguria.
...Pushtimi i qytetit të Paramithisë nga bandat e Zervës, nuk solli as paqe, as siguri për shqiptarët. Ndaj tyre u përdor një terror i paparë dhe u bënë krime të padëgjuara... Krimet e pashembullt të banditëve zervistë do t’i kishin zili dhe nazistët më kriminelë e më të pashpirt. Qyteti i Paramithisë, brenda disa orëve, u kthye në një thertore të grave e fëmijëve, djemve e vajzave që e donin jetën dhe që ëndërronin për një Çamëri të lirë dhe në harmoni me të krishterët. Qyteti u mbyt në gjak, u përfshi nga tymi e flakët, ndërsa banditët e pashpirt të kasapit të Çamërisë, të dehur nga aroma e gjakut të pafajshëm çam, hidhnin vallen makabre mbi kufomat, (Vas Krapsitis, "Oi mousolmanai...", faqe 159-160).
Por fatkeqësisht, fatin e Parathimisë, në pak kohë do e kishin dhe qytete e fshatra të tjera të Çamërisë, që mes vrasjeve, dhunës e masakrave çnjerëzore u dëbuan nga trojet e tyre…

2
Sipas Hajredin Isufit

(Në vazhdim, nga studiuesi Hajredin Isufi jepen dëshmi e dokumente arkivore lidhur me besëlidhjen çame, për të mos lënë trojet nga dhuna shtetërore greke, si dhe masakra e bandës së Napolon Zervës në qytetin e Parathimisë)...
Pas kasaphanës që kryen bandat e Napolon Zervës në Paramithi, Napolon Zerva me shtabin e EDES-it e në konsensus të plotë me oficerët britanikë, do të fillonte kundër popullsisë myslimane spastrimin etnik brutal. Këtë fakt, siç vë në dukje historiania, G.Kretsi: "Pas pushtimit të Paramithisë sinjali për dëbimin e çamëve ishte dhënë. Në konsensus të plotë të EDES-it me oficerët britanikë, filloi spastrimin brutal etnik", (G.Kretsi, "The Secret Post of the Greek-Albanian...", f.182-183).
Arkivat që zbulohen tani vonë dhe botimet bashkëkohore, tregojnë për prapaskenat e kurdisura për shfarosjen e shqiptarëve myslimanë të Çamërisë. Në këtë kuadër, del gjithashtu se sa djallëzore dhe keqdashëse ishin "garancitë" që jepte Kryetari i Kryqit të Kuq Ndërkombëtar.
...Përpjekja e shumë të krishterëve për t’iu gjendur pranë myslimanëve në momente të vështira, është shprehje e lartë solidariteti, që shpreh dashuri dhe respektin e krishterëve ndaj myslimanëve. Burimin e vërtetë të saj e gjejmë tek marrëdhëniet e tyre, që tradicionalisht kanë qenë shumë të mira, pavarësisht nga presionet politike të qarqeve të caktuara, që synonin përçarjen e këtyre dy komuniteteve.

3
Dhimbja e të krishterëve për bashkëkombësit myslimanë

Nga mesi i muajit maj të vitit 1944 tensionet politike në Çamëri u rritën. Forcat e EDES-it ishin afruar në rrethinat e Paramithisë dhe përbënin një kërcënim serioz për popullsinë myslimane shqiptare të Çamërisë. Në këto rrethana, shumë familje shqiptare të fshatrave në rrethinat e Paramithisë, Gardhiqit, Dhragomisë, Skupicës, Karbunarit, Nihorit, Mininës, Vratilës etj., u detyruan të lenë fshatrat e tyre dhe të shkonin për t’u strehuar në zonat çame, që ishin pranë kufirit shqiptaro-grek. Komanda e lartë e EDES-it, më 24 dhe 25 qershor 1944, i bëri thirrje popullsisë myslimane të qytetit, që të mos lëvizte nga qyteti se "pas largimit të pushtuesve, popullsia, pa dallim feje e kombësie do të jetonte në paqe e në qetësi" . Në atë deklaratë Napolon Zerva u premtonte shqiptarëve, se "nuk do t’u prekej as jeta, as nderi dhe as pasuria", ( Krapsites, "Oi moussulmanci tsamides tes Thesprotias", Athinë, 1986, f.128 e tutje).
Kjo thirrje mbushi me shpresa zemrat e zhuritura të popullsisë çame e për pasojë, një pjesë e mirë e tyre nuk u largua nga shtëpitë e tyre. Madje shumë banorë myslimanë, bashkë me të krishterët, bashkëqytetarë të tyre, të prirë nga dhespoti i Paramithisë dhe myftiu i qytetit, Sali Afuzi, i pritën në hyrje të qytetit forcat e EDES-it me këngë e vallë, më 27 qershor 1944.(J.Sarras, vep.e përm., f.661).
Aristidh Kranja, komandanti i Regjimentit XVI të EDES-it, në pasditen e 27 qershorit, ftoi në një mbledhje në shkollën e qytetit myftiun e Paramithisë dhe gjithë myslimanët e qytetit, për t’iu përcjellë "një mesazh paqësor". Ftesa u prit me kënaqësi nga banorët e komunitetit mysliman dhe përfaqësuesit e saj. Shkolla ishte mbushur plot e përplot. Në fytyrat e shqiptarëve lexohej gëzim dhe kënaqësi, se më në fund kishte ardhur dita e shumëpritur për të jetuar në paqe e harmoni me të krishterët dhe të çliruar nga pushtuesit e huaj. Ishte kjo arsyeja, që kur hyri Aristidh Kranja në sallën e madhe të mbledhjes, u prit ngrohtë dhe me duartrokitje të gjata. Ai, në këtë tubim u deklaroi të pranishmëve se për myslimanët e të krishterët e Çamërisë do të niste një jetë e re, ku do të mbretëronte paqja dhe harmonia dhe se çamët do të gëzonin të gjitha të drejtat dhe liritë qytetare.

4
Reprezalja e Zervas në Paramithi

Në kohën kur Kranja u premtonte myslimanëve paqe dhe barazi me të krishterët, forcat zerviste kishin filluar dhunën dhe reprezaljet kundër myslimanëve në qytetin e Paramithisë. Dëshmitë e të mbijetuar dhe arkivat e kohës, e veçojnë ndër barbarizmat më të egra të shekullit në Ballkan e më gjerë. "Pamjet ishin të tmerrshme: grabiteshin shtëpitë e myslimanëve, rrëmbeheshin gra e vajza që pasi përdhunoheshin, masakroheshin në mënyrë çnjerëzore. Ndërkohë edhe ndaj burrave myslimanë, që ishin mbledhur në shkollën e qytetit, para syve të Kranjës, nisi një valë e egër terrori. Ndër viktimat e para të shqiptarëve në Paramithi, ishte myftiu, Sali Afuzi, me të dy djemtë e tij, Mit`hatin dhe Nuhun, ndërsa të shoqes së myftiut, Nairesë, i prenë kokën me hanxhar dhe bijës së saj, Fatimesë, 11-vjeçare, e përdhunuan përpara nënës dhe më pas e masakruan duke e lënë gjysmë të vdekur, (V.Krapsites, "Oi mussulmanoi", f.131) .

5
Grekja Ringers mbron myslimanët çamë

Historiani Jani Sarras, duke trajtuar në veprën e tij pushtimin e Paramithisë nga forcat e EDES-it, shkruan se marrja e Paramithisë nga EDES-ët ishte fatale dhe tragjike për minoritetin shqiptar çam. Likuidimi e çrrënjosja e këtij minoriteti nga trojet e të parëve të tyre, nga vetë atdheu i tyre, ishte i pashmangshëm. Edeisti paramithjot, Vasil Krapsiti, duke përshkruar në veprën e tij dramën e myslimanëve të shkaktuar nga forcat e Napoleon Zervës, jep edhe një detaj tepër interesant. Ai tregon se, më 27 qershor 1944, ngriti në qytet një Gjykatë Speciale Ushtarake, në përbërjen e së cilës ishin: Kryetar, A.Kranja; anëtarë, Muskunaqis Kostandinis dhe juristi, Kristo Stravopullos, të cilin ato ditë Komanda e Lartë e EDES-it e kishte graduar me gradën e Kapitenit, për të gjykuar 35 myslimanë nga paria e Paramithisë, me një akuzë tepër të rëndë: "Qytetarë grekë që kishin ngritur armët kundër atdheut..." . "Gjykimi i fajtorëve pa faj" bëhej në një vend publik, ku ishin grumbulluar jo vetëm të krishterët e qytetit, forcat zerviste e paramilitare, por edhe banorët e fshatrave të krishtera përreth. Komanda zerviste ishte treguar tepër e kujdesshme në thirrjen e grumbullimin e të krishterëve, për t’u treguar atyre dhe opinionit të gjerë, se dënimet do të ishin tepër të rënda ndaj "kriminelëve" që "i kishin shkaktuar aq dhembje e plagë" popullsisë së krishterë. Çamët që ishin rreshtuar në bankën e të akuzuarve, me duar të shtrënguara nga prangat e hekurave dhe të rrethuar nga shumë civilë e ushtarakë të armatosur, ndiqnin me qetësi britmat që lëshoheshin nga salla, nga njerëz të panjohur, që nuk dinin as emrat e të "akuzuarve". Për 35 çamët që po gjykoheshin, ngriheshin një det me akuza si pjesëmarrës në masakrën e 29 shtatorit 1943, ku forcat gjermane masakruan 49 të krishterë të pafajshëm, midis të cilëve edhe priftin Teamatos Pan, si dhe Athanas G.Ringen, djegien e plaçkitjen e fshatrave greke, bashkëpunim me pushtuesin etj.
Trupi gjykues dhe të pranishmit në sallë u përballën me një të papritur. Kur dukej se procesit po i vinte fundi dhe pritej vendimi i dënimit, nga mesi i turmës të pranishme në sallë, u ngrit në këmbë një grua, që të gjithë qytetarët e Paramithisë, myslimanë e të krishterë, e njihnin si zonjën e nderuar të familjes së madhe të Ringenjëve, një familje me emër në tregti dhe në politikë, e njohur në të gjithë Greqinë. Ajo ishte Maria, e shoqja e Themistokli Ringes, e cila iu drejtua trupit gjykues me një ton disi të fortë, që shprehte protestën e saj ndaj akuzave pa baza që hidheshin ndaj atyre që akuzoheshin si kriminelë e vrasës: "Nuk jam as në rolin e avokatit mbrojtës, as në mbrojtje të fajtorëve, as për t’i akuzuar për ato që nuk kam dijeni. Unë dua të flas vetëm për njërin që keni nxjerrë në bankën e të akuzuarve", tha ajo, duke e drejtuar gishtin drejt Fadil Bakos. Të pranishmit dhe trupi gjykues pritnin se çfarë do të thoshte ajo dhe ç’prova do të sillte, që do të rëndonin again mysliman të Paramithisë. Zonja Maria, pasi mori frymë thellë, iu drejtua të pranishmëve: "E njihni ju cili është z.Fadil Bako? Ai është bashkëqytetari ynë, një njeri i ndershëm, bamirës dhe fisnik, mik i të krishterëve në ditë të vështira. Unë deklaroj para jush se Fadil Bako ka ndihmuar familjen e Ringenjve, si dhe shumë familje të krishtera paramithjote, me bukë e ushqime, duke i marrë në mbrojtje në ditë të vështira, kur jeta e tyre ishte në rrezik", (V.Krapsites, "Oi mussulmanoi", f.131).

6
Pushkatohen 24 çamë. Paramithia në flakë

Pas kësaj deklarate të Maria Ringers, që ra si bombë përpara trupit gjykues dhe kriminelëve të tjerë që kishin mbushur sallën e donin shfarosjen e shqiptarëve, zonja Maria doli nga salla.
Deklarata e guximshme e zonjës së Ringenjve, bëri që në fundin e procesit gjyqësor, Fadil Bako të shpallet i pafajshëm e të lirohet, ndërsa 34 çamët e tjerë u ekzekutuan brenda asaj nate. Qyteti i Paramithisë, brenda disa orëve u kthye në thertore të grave, burrave dhe fëmijëve, djemve dhe vajzave, që e donin jetën dhe ëndërronin për një Çamëri të lirë dhe në harmoni me të krishterët. Qyteti u mbyt në gjak, u përfshi nga tymi e flakët, ndërsa banditët e pashpirt të kasapit të Çamërisë, të dehur nga aroma e gjakut të pafajshëm çam, hidhnin valle makabre mbi kufomat.
Të krishterët e fshatit Draganj, sapo mësuan për të vrarët dhe krimet që ishin kryer në Paramithi, ashtu edhe për emrat e kriminelëve që kishin kryer masakrat, informuan parinë e myslimanëve të kazasë së Margëlliçit që të merrnin masa mbrojtëse dhe të mos u besonin premtimeve të Napoleon Zervës dhe të njerëzve të tij. Ndërkohë, opinioni i shëndoshë i të krishterëve të rajonit të Çamërisë, ishte shumë i indinjuar për krimet që kryenin bandat kriminale të edeistëve dhe përpiqeshin me të gjitha mënyrat t’u vinin në ndihmë myslimanëve shqiptarë në Çamëri. Kështu p.sh., kur forcat edeiste po i afroheshin Pargës dhe Gumenicës dhe marshonin drejt Filatit, u aktivizuan mjaft të krishterë për mbrojtjen e myslimanëve.
Përballë masakrës, çamët në krah të njëri-tjetrit
Por çamët e krishterë, (që për momentin nuk u prekën nga Zerva, por më vonë do të kishin të njëjtin fat si bashkëkombësit myslimanë), e përjetonin me dhimbje tragjedinë e vëllezërve të tyre myslimanë, duke bërë të pamundurën për t’u shpëtuar jetën. Shembulli i mëposhtëm është shumë kuptimplotë.
Ilia, nga fshati Sidher, shkoi menjëherë te vëllami i tij në fshatin Galbaq dhe me lot në sy i thotë: "Myslimanë e të krishterë, jemi të gjithë vëllezër. Unë jetën e kam nga ti, vëllai im. Atë që ke bërë ti vëlla Abaz, nuk mund ta bëj unë. Edhe vëllezërit e tjerë të krishterë të Sidherit ju mbështesin dhe ju përkrahin juve myslimanëve të një gjaku të Galbaqit. Më besoni sa ngushtë e ndjej veten unë dhe sidherjotët e tjerë, që nuk mund t’i bëjmë ballë egërsisë së kriminelëve të Zervës. Ata janë betuar për të mos lënë këmbë çami mysliman në Çamëri. E them me dhembje, por për të shpëtuar duhet të largoheni për në Shqipëri...".
Lidhur me këtë, një nga të mbijetuarit, i moshuari Abaz Mezani tregon: "Vepruam ashtu siç na porositi vëllami im, Ilia. Morëm familjet dhe tërë fshati mori rrugën e emigrimit për të shpëtuar nderin dhe jetën e pjesëtarëve të familjes, duke lënë prapa gjithçka që patëm vënë me mund e djersë, ne dhe të parët tanë", (dëshmi gojore e A.M.)
Ajo që po ndodhte, veçohet si një ndër barbarizmat më të egra të shekullit në Ballkan e më gjerë. Pamjet ishin të tmerrshme: grabiteshin shtëpitë e myslimanëve, rrëmbeheshin gra e vajza që pasi përdhunoheshin, masakroheshin në mënyrë çnjerëzore. Ndërkohë edhe ndaj burrave myslimanë, që ishin mbledhur në shkollën e qytetit, para syve të Kranjës, nisi një valë e egër terrori.
Të krishterët e Çamërisë, ishte shumë i indinjuar për krimet që kryenin bandat kriminale të edeistëve dhe përpiqeshin me të gjitha mënyrat t’u vinin në ndihmë myslimanëve shqiptarë në Çamëri. Kështu p.sh., kur forcat edeiste po i afroheshin Pargës dhe Gumenicës dhe marshonin drejt Filatit, u aktivizuan mjaft të krishterë për mbrojtjen e myslimanëve.

7
Arkivat për masakrën ndaj Çamërisë, internimet që paraprinë spastrimin etnik

Qarqet shoviniste greke, para se të fillonin shpërnguljen e dhunshme të çamëve nga tokat e tyre autoktone, piku i së cilës u realizua në vitin 1944, sipas arkivave, ndërmorrën një sërë masash të tjera ndaj popullsisë së pa mbrojtur e krerëve të rezistencës çame. Sipas dokumentave arkivore dhe kujtimeve të të mbijetuarve çamë nga kjo masakër, krahas dhunës, mohimit të të shkollimit e gjuhës shqipe, nxitjes së armiqësisë mes besimetarëve myslimanë e ortodoksë, u përdorën pasivisht edhe internimet. Ja një nga dëshmitë e arkivave: "...Grekët e mençur nuk u pajtuan me veprimet shoviniste që ndërmerrte qeveria e Metaksait kundër popullsisë çame. Kristo Pituli, një nga personalitetet më në zë në Çamëri, mik dhe bamirës i shumë fshatarëve çamë, kur pa se komandanti i korofillaqisë i mblidhte burrat eparisësë Grikohorit për ti i internuar, i tha:"Ju jeni i huaj. Sot ju kemi këtu, nesër do të shkoni. Ne do të rrojmë së bashku me këta dhe ne do ti paguajmë pjatat e thyera... Internimi i parë u pasua më 4 gusht 1940, nganjë valë tjetër më e madhe, që përfshinte meshkujt çamë të moshës 17-70 vjeç.(Arkivat e Ministrisë së Punëve të Jshtëme të Shqipërisë. Dos.38, viti 1944, f.20; Nik.G.Ziagkos, "Anglikos", vepra e përmb. Vëllimi I, f.138).
Njëkohësisht, referuar arkivave, internimet rnimet parapriheshin nga masakra çnjerëzore. "Në qendrat kryesore të Çamërisë si në Filat, Paramithi, Gumenicë, Pargë e Margëllëç, u krijuan komisione të posaçme nga administrata greke, të cilat hartonin listat e çamëve që do të shfaroseshin si dhe të çamëve të tjerë që do të grumbulloheshin nëqendra të veçanta larg territorit çam. Operacionin për ekzekutimet dhe interniminçamëve e drejtonte prefekti i Gumenicës, Vasil Llakos. Shembull domethënës është rasti i vrasjes së Bido Dules me dy djemtë e tij 22 dhe 25 vjeç. Para se ta vrisnin, xhelatët e detyruan Idrizin të hapte një gropë të përbashkët për djetë e masakruar para e në sy të tij... Ndërkohë, shtëpitë e pronat e çamëve vazhdonin të vidheshin e digjeshin...(J. Sarros, Vepra e përmb... faqe 631-632)

8
Çamët e krishterë shpëtojnë nga pushkatimi 500 gra e fëmijë myslimanë

Në vazhdim, nga studiuesi Hajredin Isufi jepen dëshmi e dokumente arkivore lidhur me besëlidhjen çame, për të mos lënë trojet nga dhuna shtetërore greke, solidaritetin fetar mes komunitetit çam, nisjen masive të spastrimit etnik, mbështetjen e qarqeve përparimtare vendase, si dhe mbrojtjen e 500 grave e vajzave të Filatit nga pushkatimi i bandave të Napolon Zervës.
Historia e marrëdhënieve të çamëve myslimanë me të krishterët gjatë pushtimit fashist të Greqisë, duhet parë, gjykuar dhe vlerësuar mbi bazën e dokumentacionit të gjerë të kohës si dhe të vërtetave të pamohueshme. Është fakt i njohur se në këtë kohë çamët myslimanë dhe të krishterët u gjendën në krah të njeri-tjetrit për t'u mbrojtur nga elementët keqbërës dhe të pandërgjegjshëm. Masat e para të parisë së fshatrave myslimanë e të krishterë filluan që në vitin 1939, kur Italia fashiste pushtoi Shqipërinë. Duke u mbështetur në traditat e hershme shqiptare, midis tyre u krijuan besëlidhje.

9
Besëlidhjet çame

Besëlidhja e parë midis myslimanëve e të krishterëve ishte ajo që u krijua në kazanë e Margëlliçit, në vitin 1940. Sipas kësaj besëlidhjeje, fshatrat myslimane të Margëlliçit dhe fshatrat e krishtera të Frarit, Shenicës, Livadhiasë, Llurit etj., do të zinin pozicione të përbashkëta, për të sprapsur çdo kërcënim që do t'u vinte fshatrave të tyre. Madje u caktuan dhe pikat ku do të ziheshin pozicionet. Vijat mbrojtëse do të ishin në vendin e quajtur Fuzjat, një pikë strategjike që kontrollonte çdo hyrje e dalje ne atë zonë, si dhe vijën Arpice-Aji.
Besëlidhja u shtri edhe në mes të fshatrave të kazasë së Paramithisë, si dhe në mes të fshatit Kurtes dhe fshatit të krishterë Draganj.
Një besëlidhje e fuqishme ishte edhe ajo e krijuar në kazanë e Filatit; madje që në kohën e sundimit osman. Në lindje të qytetit të Filatit kishte katër fshatra të krishtere: Fanasomeri, Finiqi, Jeromeri dhe Sidheri, që njiheshin me emrin KALLOHOR (fshatra të mira). Banorët e krishterë të këtyre katër fshatrave dalloheshin si njerëz punëtorë e të ndershëm, bujarë e mikpritës dhe shumë korrektë me myslimanët. Në vitin 1940, kur qeveria bëri internimin e parë të parisë së myslimanëve të Çamërisë, disa të krishterë të fshatrave të thella të Filatit menduan se u erdhi çasti i volitshëm për të plaçkitur pasurinë e familjeve çame të pambrojtura. Ishin fshatarët e krishterë ata që i morën në mbrojtje fshatrat myslimane të Filatit dhe me ndërhyrjen e tyre, u arrit që të mbroheshin shumë familje myslimane…

10
Masakra greke vazhdon:

Paria e të krishterëve në Çamëri, e frymëzuar nga dëshira për të bashkëjetuar në harmoni dhe në një fqinjësi të mirë me minoritetin çam jo vetëm mori në mbrojtje çamët myslimanë nga elementët keqbërës, por shkoi edhe më tej. Kështu p.sh., Kristo Pituli, përfaqësues i njërës prej familjeve krishterë më në zë të Çamërisë dhe në të gjithë Greqinë, në shenjë proteste kundër vendimit të qeverisë së Metaksait kundër minoritetit shqiptar çam, shkoi në fshatin Grikohor, pranë miqve të tij myslimanë dhe me sa do të mundte, do të dilte në mbrojtje të tyre. Ai aty gjeti komandantin e Korofillaqisë së rajonit, Vardhallaqin, një grek nga thellësitë e Greqisë, i sapoemëruar në postin e Komandantit të Rajonit. Kristo Pituli, kur mësoi se misioni i komandantit të Korofillaqisë në fshatin Grikohor ishte për të arrestuar parinë e fshatit e për t'i nisur menjëherë në internim, iu drejtua:
- Komandant! Ç'e mirë të solli në këtë fshat, që ka vetëm njerëz të mirë e punëtorë?
- Punët e qeverisë, zoti Pituli,- iu përgjigj ai.
- Përpara sesa ju të kryeni urdhrat e verbra të qeverisë, të na pyetni edhe ne, që kemi njohje të gjatë dhe bashkëjetesë shekullore me ta. Ku i gjetët ju këta elementë të rrezikshëm, që i keni futur në listat tuaja të zeza dhe kërkoni t'i internoni? Nëse jam unë i rrezikshëm për qeverinë greke, aq janë të rrezikshëm çamët e Grikohorit dhe të gjithë Çamërisë,- iu drejtua Kristo Pituli.
Më pas, vazhdoi: "Vendimi që keni marrë për të internuar myslimanët e këtij fshati, nuk është i drejtë. Ju jeni të huaj. Sot jeni këtu, nesër shkoni, ndërsa ne kemi rrojtur e do të rrojmë së bashku me ta. Ne nuk duam që gjynahet tuaja t'i paguajmë ne", (Jani Sarras, vep.e përm., f.617).

11
Si nisi spastrimi masiv i Çamërisë

Në skelën e vogël të limanit të Gumenicës, ishin grumbulluar elita e çamëve nga Filati, Paramithia, nga Grikohori e Varfanji, nga Margëlliçi e Nista, nga Skopjona e Vrohonaji, nga Dolani e Globoçari, nga Versela e Peshtani, nga Grava e Luarati etj. Priteshin vetëm anijet greke, që të niseshin për në ishujt e largët të Greqisë.
Kristo Pituli dhe shumë të krishterë të tjerë të mençur, i shihnin të brengosur këto skena të turpshme të qeverisë greke. Në kohën kur shumë nga miqtë e tij çamë i kishin prerë lidhjet me familjet dhe të afërmit e tyre dhe të dëshpëruar pritnin nisjen, që nuk e dinin se ku do të përfundonin, në mes tyre shkon Kristo Pituli. Ai përqafohet me ata që ishin pa asnjë mbrojtje, u jep kurajë dhe ndërkohë fut duart në xhepat e tij dhe pa e parë njëra dorë se ç'kishte tjetra, u thoshte me zë të ulët: "Merri se mos të duhen rrugës". Dhe për të mos i prekur agallarët e vendit në sedër, shtonte: "Jo se zotrote nuk ke, por nuk e keni menduar se do të niseshit për larg"...
Internimi i çamëve bëri që popullsia e mbetur në Çamëri dhe kryesisht gratë, fëmijët e të moshuarit, të përballen në raste sporadike me dhunën e plaçkitjet nga elementë të veçantë të krishterë. Por, njëkohësisht, të dallojë e të jetë në një mbrojtje e dashamirësi masive të komunitetit të krishterë në fshatrat e qytetet e Çamërisë.

12
Si u mbrojtën nga pushkatimi 500 gra e fëmijë çamë

Përpjekjet e qarqeve shoviniste greke asnjëherë nuk arritën që me propagandën e tyre ta zëvendësonin dashurinë dhe respektin e sidheriotëve për myslimanët, me urrejtje e dasi fetare. Përkundrazi. Të krishterët e fshatit Sidher asnjëherë nuk u pajtuan me qëndrimet antinjerëzore e barbare, që ndërmorën forcat qeveritare greke dhe bandat e Napolon Zervës. Sidheriotët e ndiqnin me dhembje e dëshpërim dramën çame dhe përpiqeshin të ishin pranë tyre edhe në momentet e vështira, për t'u ardhur në ndihmë. Sidheriotët, kur mësuan se bandat e Napolon Zervës bënin reprezalje mbi popullsinë çame në Filat, duke vrarë gra, plaka e fëmijë apo përdhunonin vajza e nuse të reja, u ngritën në mbrojtje të popullsisë së pambrojtur myslimane. Kur sidheriotët mësuan se në shkollën e Filatit ishin izoluar 500 gra e fëmijë çamër dhe nga çasti në çast përgatitej nga edeistët ekzekutimi i tyre në një varr masiv, burrat dhe gratë e Sidherit u rreshtuan para shkollës dhe me këmbënguljen e tyre të vendosur, deri në përleshje me forcat greke e paramilitarët, u arrit që viktimat të shpëtonin dhe të përcilleshin drejt kufirit shqiptar. Banorët e Sidherit, me qëndrimin e vendosur të tyre, arritën ta marrin për në shtëpitë e tyre në Sidher, gratë, vajzat dhe fëmijët myslimanë të fshatit Galbaq, që gjendeshin të izoluara në shkollën e Filatit.
Ndërkohë, sipas dokumenteve arkivore të kohës e dëshmive të viktimave të mbijetuara, paria e fshatit të Sidherit pas disa javësh, me anën e djemve të fshatit, i përcolli gratë e fëmijët drejt Sarandës...

13
Paralajmërimi i shpërfillur...

Fill pas masakrës që kryen bandat e Napolon Zervës kundër myslimanëve shqiptarë në Paramithi më 27 qershor 1944, paniku pushtoi gjithë banorët e Çamërisë. Sipas dokumenteve arkivore, Dhimitrulla, nje grua fisnike, e dërguar nga paria e Finiqit, shkon në Filat dhe lajmëron bashkatdhetarët çamë: "Të dashur vëllezër myslimanë! Jam e dërguar nga paria e Finiqit. Jam e porositur t'u them: Mos dëgjoni fjalët e askujt! Të gjithë ju duhet të largoheni si njerëz, se vendimi është se edhe macet tuaja do t'i zhdukin", ("Agapitemoi adhelfia othomani, ime opostelmeni apotin epitropi tou Finiqiou. Min akusete ta lloja tou kathena. Oli esis na fijete san anthropi, olla qe tis gatesas tha tin sfaksun...").
Musa Demi, një nga prijësit e Filatit dhe bashkëpunëtorët e tij e falënderuan vajzën për njoftimet që u përcillte nga miqtë e tyre dashamirës të krishterë dhe i thanë asaj t'u përcillte atyre mirënjohjen jo vetëm të parisë, por të gjithë myslimanëve të Filatit.
Paria e Filatit, me gjithë sinjalet tepër alarmuese që mori, nuk ndërmori asnjë veprim për të boshatisur qytetin dhe fshatrat dhe për të emigruar drejt Shqipërisë. Arsyeja ishte se informacionet që merrnin, ishin të turbullta dhe kontradiktore. Ato shpresonin shumë se krimet e Paramithisë nuk do të përsëriteshin në Filat, edhe për një fakt tjetër: Myftiu i Janinës kishte marrë premtimin nga Kryetari i Kryqit të Kuq Ndërkombëtar, Lambert, se çamëve do t'u sigurohej jeta, nderi dhe pasuria. Këtë na e bën të njohur historiania, Georgia Kretsi, një njohëse e mirë e problemit çam në vitet 1913-1960. Ajo ka shkruar: "Myftiu i Janinës iu lut Kryetarit të Kryqit të Kuq Ndërkombëtar, që të ndërhynte për të liruar çamët që ndodheshin në kampet e përqendrimit të qytetit të Paramithisë e të Margëlliçit. Në vijim të artikullit të saj, historiania na bën të njohur përgjigjen që i jepet myftiut të Janinës, në gusht të vitit 1944, nga kryetari i Kryqit të Kuq, Lambert: (Georgia Kretsi, "The Secret.Post of the Greek-Albanian Borrlands. Cham muslim Albanians percpestives on a conflict over historical accountability and current rightes", artikull në "Ethnologia Balkanika", vol.6, viti 2003, f.183, cituar sipas Arkivit të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Greqisë (AYE) 1943-1944/2, Lambert to the Comitte representing the muslims of Chameria, 08.07.1944).

Mblodhi: Vitore Stefa-Leka

Axhem Çapo, njeriu–enciklopedi i Dukatit
(…Dukati sa gjysma e Misirit,/ shkruan prift’ i Manastirirt,/ i dërgon kartë Vezirit)…

Kur takon për herë të parë Axhemin ndjen njëherësh dy ndjesi: rishtimin që nuk e ke takuar pak më parë dhe e dyta për të patur një pasqyrë më shumë për të parë veten në këtë kohë të trazuar kur bibliotekat janë kthyer në diskoteka dhe kafene të pafund. Ndjen jo pak edhe një habi të dukshme njerëzore kur ballafaqon në të njëjtën kohë vitet që po shkojnë në kufirin e nëntë dekadave dhe asaj që shkruan ai në këtë kohë kur libri ende nuk është bërë pjesë e përditshmëirsë së rinisë dhe e të rriturve.
Enciklopeditë e Shqipërisë e të botës i ka filluar me emrin e tij. Natyrisht atëherë kur nuk e kishte menduar se do të bënte një gjë të tillë. Na thotë se ka zbuluar se emri "Axhem" vjen nga gjuha egjiptiane që do të thotë "Axhem-pilaf". Sidoqoftë emërtimi më i saktë që të vjen në mend për të është njeriu-enciklopedi. Jo, thjesht se ai kërkon që të bëjë enciklopedi me tërë atë punë të mundimshme, por edhe për atë dritëhije të jetës së tij interesante. Herë me pengje të stërmëdha e herë me ngazëllime që nuk i mbajnë fletët e bardha. Me një ngarendje hyjnore drejt dritave franceze të Nantës ku ka edhe statusin e një emigranti modern me të gjitha të drejtat që i jep Evropa (deri edhe një asistencë sociale për të dhe për gruan) e herë herë duke shkuar larg në Dukatin e tij që e ka lënë fizikisht që para …71 vitesh…
Gërmon. Gërmon në histori pa ndërperje Axhem Çapoi. Në kulturën e vendeve të tjerë merr atë që kanë ata më të mirë. Në folklorin e krahinës së tij që thotë se është më e pasura në histori në këngë, në mikpritje, në kaltërsi, në monumentet e natyrës që ajo ka. Aq sa në një libër thotë se me trupin e tij të listë është gati të përkulet në gjunjë si një fëmijë i përjetshëm para Dukatit të florinjtë. "Një copë baltë nga trojet e tua e shtrëngoj fort, fort në një qese ngado që shkoj." – thotë ai në faqen e fundit të një libri…
Ky rilindas i vonuar kërkon që t’i bëjë sfidë moshës, qaramanëve, pleqve që numërojnë ditët para vdekjes si ushtarët shënojnë ditët e kaluara në një rrip të lëkurtë.
Kur i kërkojmë që të na tregojë për planet e tij të së ardhmes ai thotë se ka mbaruar një libër për Napolin e Pompeun. E ka ndihmuar dhe e ndihmojnë edhe gjuhët e huaj frëngjisht, italisht, rusisht që ai i njeh mirë…
Po si e filloi të shkruante për herë të parë Axhemi?!… I kishte ardhur fundi boshtit të madh Romë-Berlin-Tokio. Po shkërmoqej nga tri fuqitë e mëdha të aleancës: SHBA, Bashkimi Sovjetik dhe Anglia. Shqipëria sapo e kishte fituar luftën. Po luftën tonë e njohën me mjaft vonesë edhe shtetet e tjera. Dhe Axhemi në moshën e tij të re merr frymëzimin e parë poetik dhe shkruan: "Më nëntë nëntor, ditë historike/ populli ynë në pritje rrinte./ Një popull i vogël me shumë trimëri, po njihet në botë e vogla Shqipëri…
Pra, Axhemi nisi të shkruante menjëherë sapo kishte lënë pushkën partizane. Dhe që atëherë në urimet e tij që do të fuste edhe nëpër librat, do të thoshte: "Për paqe e miqësi!"…
Të duket e çuditshme që një njeri të fillojë të botojë në moshën 74-vjeçare aq sa mund të ishte me plot gojën një rast i rrallë edhe në Evropë. Prej gati 20 vjetësh ai është kthyer në një urë të madhe kulturore mes Francës dhe Shqipërisë. Në Francë, (në Nantë), ai ka një rezidencë emigranti që e ka fituar me gjithë zonjën e tij nëpërmjet djalit, Tomit. Axhem Çapua i ka të gjitha ato që do t’i kishte një njeri në një moshë kur ai e kthen prapa kokën dhe nuk turpërohet për vitet, por natyrisht ka edhe pengjet e mëdha që nuk rregullohen më. Nuk e vazhdoi dot shkollën e lartë. I duhej shpesh që me teodolitin e gjeologut e të topografit markshedër të bridhte në shumë vende të Shqipërisë e në mbrëmje qoftë edhe në dritë llampe, të shkruante...
Nga Dukati u largua në qershor të vitit 1939 për të ardhur edhe shumë herë të tjera jo thjesht si vizitor në shtëpinë e tij, por për të bërë atë që bën edhe sot e kësaj dite: Të shkruante libra për Dukatin e Kosovën, për Çamërinë dhe mbarë Shqipërinë. Kërkoi një model, një brazdë. Po ecte në rrugë të reja, të pashkelura. Në raste të tilla duhet një kallauz, një model, një shembull, një nismëtar. Në asnjë fshat tjetër nuk gjeti një të tillë. Nuk ka tjetër si Enciklopedia e Dukatit. Me të gjithë problemet që ajo trajton është një risi. A kishte vallë ndonjë fshat një të tillë që ai të ecte në ato gjurmë? Të gjithë studiuesët amerikanë kanë thënë se një Enciklopedi kombëtare fillon te enciklopedia e një fshati të vetëm…
Axhemi i besoi jo vetëm dashurisë për krahinën e tij, por edhe ditarit që ka rreth 71 vjet që e shkruan. Gati për ditë. Në të janë ditëtlindjet, vdekjet, dasmat, të rënët në luftë, këngët e reja, miqësitë dhe zhgënjimet, traditat, vera dhe rakia e Dukatit, isot labe dhe deti që i merrte djemtë me gjemi për t’i dërguar në dete të largëta. Kur e nisi këtë punë shkroi diku urtësinë kokoinane të Vedatit që ka thënë për libra të tillë faqeshumë: "Më i keqi libër i tillë është më i miri se asgjëja, ndërsa nga më i miri mos prit që të jetë i përkryer"…
O, sa është lodhur me atë libër! Edhe vetë ai nuk kërkon që të të shqetësojë me peripecitë e tij që nga grumbullimi i materialeve deri te botimi i tij. Flitet për 800 e 1000 faqe në një libër. Pa folur për shpërndarjen e tij në zona të ndryshme të Shqipërisë e jashtë shtetit ku ka edhe dukatas.
Po asnjëhërë nuk tha që të kthehej nga rruga. Edhe pse disa e quanin (dhe e quajnë akoma) aventurë… E quajnë librin e tij një lloj marrëzie në kohëra moderne, në një kohë që ai ka bërë një punë të jashtëzakonshme për të grumbulluar fotografi, fakte, të shfletonte gazeta e revista, të harxhonte para dhe kohë. Pse jo edhe të shqetësohej për shëndetin e një njeriu që i ka kaluar të 80 vjet jetë. Të shqetësonte edhe familjen pak me atë regjim të veçantë që ka (ai punon nga ora dymbëdhjetë e gjysmë e natës deri në të gdhirë)…
I ka ardhur rasti që të kthehet disa herë te faktet në një biografi njerëzore, në një fotografi. Madje në udhëtimet që ka bërë në Dukat ka marrë edhe një aparatin fotografik dixhital për të nxjerrë në fotografi personazhet e librit që nuk kanë patur mundësi që ta bënin këtë gjë sa më shpejt…
Shumë shokë dhe miq e përgëzonin për punën e bërë. E këshillonin që të mos kthehej. Kështu mes tyre ai nuk harron të përmendë Hasan Halilin, Meri Lalaj, Skënder Haskon, Hulusi Hakon, Bedri Myftarin, Adem Demaçin dhe në mënyrë të veçantë Shefki Hysën, me të cilin e lidh një miqësi e vjetër. Ai ka patur në tërë këto vite edhe atë pritje të ngrohtë të bashkëfshatarëve të tij që gjithmonë e kanë patur të gatshme një sofër buke për të, një dyshek e një jorgan të pastër e të mbushur me aromën e luleve e trëndelinave të Llogarasë në stivat e shtëpive të tyre. Ka patur shumë më pranë si këshilltar dhe ndihmës edhe nipin, Labe Çapo, që në lokalin turistik të Orikumit i ka dhënë një hyrje më vete Bab Axhemit për të shkruar enciklopedi të reja, poezi, tregime.
Ndjesia e dytë është entuziazmi që gjen qoftë edhe në mënyrë modeste një model pune dhe këmbënguljeje dhe një njeri që të gjithë sakrificat i hedh pas krahëve dhe që nuk mendon për lavdinë dhe për paranë, pa të cilën rrota e jetës mbetet në vend.
Tek i shfletoj qoftë edhe për pak kohë librat e tij voluminozë ndjiej ndjesinë e fortë të kërkimit të asaj force të padukshme që ka ky njeri për të bërë një punë kaq madhore, voluminoze, që kërkon një saktësi të madhe në një kohë që këtë gjë nuk e bëjnë mirë as akademikët që kanë përditë lokale, zyra të ngrohta, kanë dritë elektike, kanë sekretare të bukura nga pas, kanë honorare shpesh edhe për një punë akoma të pabërë, kanë makina, kanë mjete finaciare për t’i botuar studimet e tyre edhe me lidhje luksoze, kanë ekipe të tëra që bëjnë aq e kaq mbledhje. Akademikë zyrash që premtojnë për vepra të mëdha dhe që shpesh e ngrysin jetën pa asnjë vepër! Axhemi, ky "akademik" i bazës, ndryshon shumë nga zyrtarët akademikë bujëshumë e llafeshumë… Axhemi, përkundrazi, është njeri i punës…
Unë nuk jam gjykatës që të gjykoj nga afër varësinë e secilës fjalë që ai ka hedhr në një letër të bardhë. Ndoshta këtu duhet të përmendësh edhe një sfidë të re që ai e ka fituar me bashkëmoshatarët e tjerë, kur mendon se ai nuk është kurrësesi njeri i kafeneve plot zhurmë ku jeta kalohet në tymin e duhanit dhe me thashethemet për politikën e ditës aq sa edhe politikanët nuk diskutojnë me aq zjarr.
Në librat e tij sidomos në ato për Dukatin të dalin përpara ushtarakë, poetë, ndërtues, bujq të mirë, veteranë të luftës e të punës, këngëtarë e valltarë të Dukatit, nëna të mira e nikoqire, mësues dhe drejtues të jetës ekonomike e shoqërore, komunistë dhe ballistë, buste dhe lapidarë, toponime nga më të veçantat e Labërisë, fragmente gazetash e revistash brenda e jashtë vendit, urtësi popullore dhe ajo e popujve të botës që përmendet shpesh nga njerëzit e ditur të fshatit, gojëdhëna dhe histori nga më të panjohurat, perandorë, princër e pashallarë, mbretër dhe republikanë, kryeministra dhe gjeneralë. I dashuruar pas vendlindjes ai nuk harron që të vërë në radhë madje dhe t’i fotografojë edhe të gjithë zogjtë që ka patur dhe ka ende në Dukat. Ai di të flasë me aq kureshtje edhe për bletët e bletarinë që në kohët e lashta…
Pra, libri enciklopedik i Axhemit është një harmoni njerëzore idesh dhe veprimesh që e bëjnë atë të pëlqyeshëm për cilindo. E bëjnë një lloj libri nënjastëku për shumë studiues të fushave të ndryshme…
Nëse vetë autori e ka quajtur atë libër një "mbrojtje diplome", me pak shaka, ne, përkundër, themi se ai dhe tërë librat e tjerë janë shumë më tepër se mbrotjet e diplomës nga cilido prej studentëve që në Univerisitetet tona temat ose kopjohen shpesh nga viti në vit, ose bëhen me një numër të pakët faqesh, sa një fletore, dhe as që mund të mendohet që të ketë tema diplomash në volume prej 1100 faqesh sa ka libri "Enciklopedia e Dukatit". Pa folur pastaj për librin tjetër po kaq voluminoz prej 1500 faqesh në dy vëllime të titulluar "Njohuri enciklopedike nga misteret e botës" (një libër shumë i rrallë në llojin e vet në Shqipëri).
Axhemi, jo vetëm shkruan, por edhe lexon vazhdimisht, sepse thotë se "po nuk lexove dhe nuk i dhe ujë mullirit, nuk mund të bluash në të"…
Ky burrë i mençur, erudit dhe punëtor që e mbush ditën e natën me shkronjat e ëmbla për vendlindjen e tij, nuk harron që të ndjejë edhe regëtimat më të holla të shpirtit shqiptar kudo ku ndodhet ai. Kështu ai gëzohet aq shumë për Kosovën që së shpejti do të fitojë pavarësinë dhe thotë se edhe problemi çam do të zgjidhet patjetër pas atij të Kosovës. Duke folur për Çamërinë ai kujton vizitën që ka bërë para disa kohësh në Konispol tek disa miq çamë dhe i ka bërë përshtypje mikpritja e madhe dhe dashuria me të cilën e pritën në shtëpi këtë mik të nderuar.
‘Nuk ka më nikoqirë dhe punëtorë sa çamët, - na thotë ai. - E kam për krenari që kam shumë shokë të kësaj krahine kaq të vuajtur"...
Librat e tij të bëjnë një lab të bukur, pse jo edhe trim, sa herë i lexon.
Nëse prej kohësh e ka lënë profesionin e topografit atij i duhet të punojë me një rendiment për ta patur zili si studiues, si historian, si mbledhës folklori, si gazetar, si entograf, si poet e tregimtar, si enciklopedist tashmë i afirmuar…
Për planet që ka për të ardhmen thotë me shaka se do t’i bëjë patjetër, po i dha leje edhe Zoti për moshën që po kalon. Punën e realizon herë në Tiranë e herë në Francë.
Si një gjysh i mirë Axhemi nuk harron që të kujtojë e të flasë (mes tyre dallon Kelvinin që ka lindur në Kanada, kur ai ishte në Francë) me gjashtë nipër e mbesa: Emi, Klodi, Fiona, Xhesoni, Belina dhe Enxhi, që jetojnë në Kanada dhe në Francë. Kur të bëhen qytetarë të rritur evropianë ata kanë ç’t’u tregojnë miqve të tyre të Evropës për Labërinë, për Rivierën Turistike buzë detit Jon e sidomos për Dukatin…
E fitoftë garën me Jonin fjala jote, o Axhem Çapo!…

Namik Selmani

Bilali ishte më i madh se sa koha dhe se njerëzit…
Dialog me Skënder Xhelo (Shuajipaj)
anëtar i Kryesisë së Lidhjes Çame në Çikago, SHBA

- Zoti Skënder, këtu në Çikago thonë se ju jeni një ndër biznesmenët më të fuqishëm të komunitetit çam, jeni edhe një nga njerëzit më të gjendur për këdo që ju drejtohet për ndihmë. Kështu flitet edhe në Shqipëri për ju. Thuhet se jeni edhe atdhetar i përkushtuar. Mund të më thoni diçka më shumë rreth personit tuaj, si mbërritët në Amerikë, si mbijetuat, si u bëtë biznesmen dhe njëkohësisht nuk hoqët dorë nga shqiptarizmi?!…
- Së pari mirëseadhët në Çikago, Shefki! Dhe urime për punën e madhe që keni bërë për të lartësuar figurën e Bilal Xhaferrit!… Nëse më lejon, do doja t’ju bëja një vërejtje para se të filloj të flas për veten… Edhe për ju flitet se keni punuar shumë atje në Shqipëri për të mbledhur fakte dhe të dhëna për Bilalin… Këtë gjë keni kaq kohë që po e bëni edhe këtu në Amerikë, veçanërisht në Çikago… Shumë mirë keni bërë!… Punë atdhetare, jo llafe! Ama, të them të vërtetën, mua më ka mbetur pak hatëri nga qëndrimi juaj!… Kur kishit dëgjuar kaq fjalë të mira për mua dhe e dinit që isha një nga shqiptarët më të mirë të Çikagos, pse nuk trokitët së pari në derën time, por më latë të fundit për të më takuar apo më saktë erdha dhe ju gjeta vetë?!…
- I nderuar Skënder, keni shumë të drejtë për vërejtjen, por të them të vërtetën, nisur nga mendimi se mund t’ju dëmtonim kohën e çmuar që i kushtoni biznesit tuaj, koha është flori për një biznesmen të suksesshëm, vendosëm t’ju shqetësonim sa më pak të ishte e mundur dhe vetëm në fund sa për të biseduar, ja si tani, rreth figurës së mikut tuaj Bilal Xhaferrit…
- Gabim! Gabim i madh, o miku im, Shefki Hysa!… Ju duhet ta dini që jam një nga njerëzit që i kam qëndruar më afër Bilalit dhe si i tillë, më takonte t’ju nderoja sa më shumë me praninë dhe ndihmën time. Megjithatë të shkuara e të harruara!… Le të kthehemi në temën e bisedës sonë… Unë jam Skënder Xhelo (Shuajipaj) nga fshati Markat i rrethit të Sarandës, fshat që bën pjesë në zonën e Konispolit, zonë e krahinës së Çamërisë, besoj e dini... Dihet edhe se komunizmi shqiptar, menjëherë pas luftës, e rëndoi gjendjen gjithandej edhe në fshatrat më të largëta, si Markati ynë… Pra, ishte e rëndë situata, sidomos për ata njerëz që u përkisnin farefisnive të dëgjuara… Ishin pikërisht kushtet e rënda që kishte krijuar diktatura komuniste me luftën e klasave, etj., që më detyruan edhe mua të arratisem në vitin 1964. Thashë, nuk durohet më!… Boll!… Dhe e mblodha për të ikur… Mora me vete gruan, motrën dhe nëpërmjet Janjarit kaluam matanë kufirit, në Greqi… Atje qëndruam për një kohë të shkurtër, në mos gaboj, nja tetë muaj dhe pastaj emigruam për në SHBA. Erdha dhe u vandosa në Çikago… Fillimisht e pata të vështirë si gjithë emigrantët. Më kupto, ishin vështirësitë e gjuhës, ato ekonomike, nuk njihnim të tjerë, kështu që filluam të bënim një jetë të thjeshtë. Unë që vitin e parë, vajta në shkollë për mësimin e gjuhës angleze, më vonë u regjistrova në fakultet për biznes. Vazhdova shkollën e natës për tre vjet me radhë, pastaj nisa të merrem me tregti. Mbaj mend se në vitin 1976 hapëm tregtinë tonë dhe na eci mbarë edhe pse ishim fillestarë. Punësuam jo vetëm veten tonë, por edhe të tjerë, edhe amerikanë punësuam në punët e ndryshme të tregtisë. Me kalimin e kohës e zgjeruam rrjetin, nga një supermarket i bëmë dy, pastaj të tretin e kështu me radhë... U bëmë bashkëpronarë dhe me kunatin (burrin e motrës). Gjatë kësaj kohe, më lindën dhe fëmijët njëri pas tjetrit, të cilët jam përpjekur t’i edukoj sa më mirë, t’i edukoj me traditat tona shqiptare. Më beso, në shtëpinë time nuk flitet anglisht, por vetëm shqip. Dhe fëmijët m’u bënë të mbarë. Me punë ditë e natë më mori jeta për mbarë… Pra, me punën dhe përpjekjen time dhe të gruas, por dhe të fëmijëve, arritëm të mbijetojmë dhe të krijojmë mirëqenien e duhur... Arritëm t’u jepnim mundësitë e duhura fëmijëve. Ato mundësi që nuk i pata unë as në Shqipëri e as këtu… Kështu që, fëmijët m’u bënë të mbarë e të edukuar ashtu siç e do vetë Zoti. Dy të mëdhenjtë kanë mbaruar për stomatologë (kemi edhe klinikën tonë private), kurse vajza më punon në administratë. Djali tjetër ka mbaruar shkollën e lartë për financë dhe merret me administrimin e tregtisë sonë… Kryesorja është se jemi të respektuar në punën tonë, në hallin tonë, siç na e do dera dhe oxhaku… Mbetëm shqiptarë të mirë në shpirt dhe në tradita…
- E po nuk flasin më kot njerëzia se Skënder Xhelua është dikushi në Çikago… Pra ju, ndryshe nga shumë familje emigrante që asimilohen në dheun e huaj, ia arritët të krijoni dhe të ruani një familje harmonike të bashkuar e të fortë, sipas traditave më të mira shqiptare. Me një fjalë i keni shpëtuar amerikanizimit… Më konkretisht, ç’punë keni bërë për të patur në vite një familje me tradita të pastra shqiptare, siç e përshkruat me gojën tuaj?!…
- Miku im, Shefki. Duhet të dish se një nga vështirësitë më të mëdha konkretisht në SHBA ose kudo tjetër jashtë vendit tënd, është çështja e asimilimit… Nuk i shpëton dot aq lehtë magjisë së botës së lirë, të josh e të përpin të tërin aq sa jepesh pas qejfeve kabareve e diskove e lloj-lloj lokaleve të natës që të tërheqin me lojërat e fatit e me lloj-lloj marifetesh gjer edhe te droga dhe harrohesh prej familjes… Harron se ke detyrime edhe për të afërmit, për prindërit e fëmijët… Për t’i shpëtuar kësaj ngasjeje djallëzore, duhet bërë patjetër një punë e madhe, se traditat që kemi ne si shqiptarë janë krejt ndryshe me traditat e vendit ku emigruam. Përndryshe konditat e Amerikës të detyrojnë të asimilohesh shumë shpejt… Që të qëndrosh shqiptar në SHBA duhet një punë jashtëzakonisht e madhe, se bota që të rrethon është krejt ndryshe. Krejt ndrysha nga Shqipëria… Ne nuk kemi asgjë të përbashkët përsa u përket zakoneve e traditës, kështu që prindërve shqiptarë emigrantë, neve, pra, na ka rënë një barrë shumë e rëndë që t’i edukojmë fëmijët me zakonet tona. Pikësëpari duhet filluar nga gjuha. Fëmijët e mi e kishin të ndaluar të flisnin anglisht në shtëpi, por edhe kur dilnin jashtë, në mjedise shqiptare. Unë i këshilloja pa u lodhur të flisnin shqip e vetëm shqip… Pra, nëse fëmija nuk njeh gjuhën e nënës, ai nuk njeh zakonet, nuk njeh traditat, nuk njeh prindërit… Përsa i përket të tjerëve, edhe shqiptaro-amerikanë çamë, disa kanë arritur të kenë rezultate të mira me fëmijët, sepse kanë punuar shumë me ta, ndërsa të tjerë, kanë punuar shumë pak dhe ngaqë fëmijët nuk kanë traditën, ata e kanë të vështirë, druhen të rrinë me bashkëkombasit, me shqiptarët… Nuk duhet harruar se ka qenë edhe dëshira e fëmijëve tanë, veç punës sonë, që na kanë dëgjuar… Ata janë brumosur me shqiptari, se për mua shqiptar të keq nuk ka, ka vetëm të mirë. Por edhe kur kanë dalë shqiptarët jo të mirë, kur vinte puna te klasifikimi, për mendimin tim, shumica e shqiptarëve janë e mbeten të mirë, megjithëse aty-këtu mund të ketë edhe jo të mirë… Të mos tregohem kategorikë…
Le të kthehemi te fëmijët e mi. Ata, duke patur idenë se shiptarët janë të mirë, e kishin vendosur në mendjen e tyre se kur të vinte koha e martesës, ashtu siç erdhi, doemos do të mos martoheshin me askënd tjetër, veçse me racën e tyre, me kombësinë e tyre… Pra, me vajza shqiptare… Kur u martua Xhelua, djali im i madh, mori një vajzë të lindur në SHBA, por nga Markati, nga fshati ynë. I dyti, njëlloj si i vëllai vendosi të merrte shqiptare dhe shkoi në Shqipëri… Atje u martua me një vajzë nga Tirana… Edhe i treti, njëlloj si vëllezërit, u martua me një vajzë nga Delvina… Edhe vajza preu biletën, ia hypi aeroplanit dhe shkoi në Shqipëri e u martua me një djalë shqiptar… Kështu, o vëlla Shefki, që edhe dy të vegjlit kur të martohen, do të martohen vetëm me vajza shqiptare. Jam i sigurt për këtë… Mos të të duket çudi, po edhe djali i djalit, edhe fëmijët e fëmijëve të mi, që janë tre-katër vjeç, nuk dinë një fjalë anglisht… Më beso, ata flasin vetëm shqip. E kanë kohën përpara për ta mësuar anglishten… Të gjithë fëmijë e nipër të mi emrat i kanë shqiptarë. Dhe e gjitha kjo, vetëm e vetëm që t’i ruhemi asimilimit… Duhet t’ia nisësh pikërisht nga të tilla gjëra të vogla, mor nga gjërat më të vogla, të mos bësh asnjë lëshim, që t’i shpëtosh asimilimit… Duhet të jesh e të bëhesh me zor shqiptar fanatik, më kupton?!... Po të ishim në Shqipëri, mund të kishim bërë lëshime, por këtu në Amerikë, në emigracion, je i detyruar të mos bësh asnjë lëshim, se ndryshe e humbet davanë… Vetëm kështu, me rregull të madh, duke i qëndruar në kokë edukimit të fëmijëve, mund ta ruash të pastër shqiptarizmin, duke filluar nga zakonet, nga feja e nga tradita. Kam bërë shumë punë që kam arritur të brumos me shqiptarizëm fëmijët e mbesat e nipërit e mi, me të cilët sot mburremi dhe krenohemi ne si familje. Eh, mor miku im, Shefki!… Nuk e di ti se sa e bukur është jeta e emigracionit në dukje e sa kurthe të ngre e sa e vështirë bëhet, po nuk dite ta përballosh me dinjitet…
- Pra ju thoni se duhet të bësh sakrifica të mëdha për të mbetur shqiptar në thelb, në emigracion?!… Shumë e drejtë!… Besoj se i tillë, shqiptar i madh, mbeti edhe Bilal Xhaferri, këtu në Amerikë, mesa di, mbase për faktin se edhe ai kaloi përmes udhës së sakrificave, mbase se ndoqi a pati të njëjtën rrugë në jetë, si gjithë të mërguarit pa dashje prej Shqipërisë, si gjithë të arratisurit e detyruar për të shpëtuar jetën… Regjimi komunist e përndoqi shumë edhe Bilal Xhaferrin. Dihet se i pushkatoi babanë si nacionalist antikomunist, nuk i la mundësi të studionte në Universitet; kur filloi të shkruante, sa pa marrë emër të madh, e trembur prej talentit të tij, censura e diktaturës komuniste i ndaloi qarkullimin e librave të botuar, i hoqi të drejtën e botimit, e përjashtoi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe e internoi në Hamalle të Durrësit. Më pas Sigurimi i Shtetit nuk e la rehat as aty, i përgatiti dosjen për ta arrestuar e burgosur dhe Bilali u detyrua të arratisej… Dhe përfundoi këtu në Amerikë… Me sa di ju jeni miku kryesor dhe përkrahësi i tij më i madh, në mos gaboj... Bënit pjesë në të njëjtën organizatë joqeveritare, në Lidhjen Çame, dhe ishit në kryesinë e saj, në drejtimin e saj… Si bashkëpunuat, si e ndihmuat Bilal Xhaferrin që të mbetej një shqiptar i madh?…
- Më dëgjo me kujdes, Shefki. Vërtet që unë e kam mbështetur shumë Bilalin, pavarësisht se ndonjëri atje në Shqipëri pretendon se nuk e kemi ndihmuar sa duhet… Unë nuk di ç’kanë bërë të tjerët… Sot flas dhe mbaj përgjegjësi morale për veten time… Unë me Bilal Xhaferrin bie kushëri i tretë. Kur ishim të rinj, nuk patëm lidhje të afërta, se ai ishte larg, shkoi diku andej nga Durrësi… Unë, dihet, mbeta në Markat… Pastaj unë u arratisa dhe nuk patëm mundësi të takoheshim sa ishim në Shqipëri… U njohëm vonë, kur edhe ai u arratis… Kur u njohëm nga afër, në mos gaboj, ishte viti 1969, viti që ai u arratis për në Greqi… Sa më njoftuan se Bilali ndodhej në kamp, në Greqi, unë menjëherë i bëra dokumentat, tërë garancitë që i duheshin për të emigruar në SHBA. Ndërkohë shkëmbenim letra shpesh... Kur iu lejua ardhja në Amerikë, për arsye të tij, ai shkoi e u vendos në Boston. Gjatë kësaj kohe lidheshim me telefon. Pas tre vjetësh erdhi në Çikago… Pra, erdhi në vitin 1972, më duket… Sapo erdhi e prita menjëherë dhe fillova të njihesha më mirë me Bilalin... Ishte atdhetar i madh në shpirt dhe nuk rrinte dot pa bërë diçka për vëndin tënë… Ishte inisiativa e tij krijimi i një organizate si ajo e kosovarëve… Pra ata kishin Lidhjen Kosovare dhe Bilali mendoi të krijonim Lidhjen Çame… Ne, çamët, nuk kishim asnjë organizatë deri atëherë në Çikago e as në Amerikë… Mor po as në vendet e tjera nuk kishte organizatë çame, me sa di unë… Pra, ka qenë një mungesë e madhe organizimi ynë, mungesë që dëmtonte çështjen e Çamërisë dhe të Shqipërisë mbarë. Pikësëpari, duhet të bënim të ditur se ishim çamër, ta dinin të gjithë se kush ishte Çamëria… Dhe na mblodhi të gjithëve bashkë Bilali… Me punën e Bilalit u organizua Lidhja Çame… Mbaj mend se gjatë mbledhjes së parë që bëmë kishte mendime të ndryshme. Disa donin të ishte një shoqëri shqiptaro-amerikane. Disa thjesht shqiptare. Bilali thoshte që Çamëria është pjesë e Shqipërisë, është krahu i saj, prandaj duhej të bashkëpunonim edhe me atdhetarë të tjerë…
Ai e përfytyronte Shqipërinë si një shqiponjë, që gjoksin e kishte te Shqipëria e sotme, kurse njërin krah e kishte në Kosovë dhe tjetrin në Çamëri. Kështu shpjegohet edhe simboli i krahut të shqiponjës që ai përdori për të emërtuar revistën... Unë e përkraha Bilalin që në momentet e para, duke ia përforcuar atij idenë që të mos lindnin më kundërshtime të tjera… Në atë mbledhje u vendos edhe që revista e shoqërisë sonë, e Lidhjes Çame, të mbante emrin "Krahu i shqiponjës"... Edhe për këtë ishte ideja e Bilalit, pavarësisht se disa nga bashkëpunëtorët tanë mbaheshin e fryheshin sikur kushedi kush ishin…
Revista "Krahu i shqiponjës" në numrin e parë pati një përkrahje të përgjithshme, u ndihmua shumë financiarisht, pastaj në numrat e tjerë përkrahja ishte më e vogël dhe më vonë erdhi duke rënë derisa humbi fare… Ne në atë kohë kërkonim dy mbështetje: 1. morale, 2. financiare. Por në të shumtën e rasteve nuk patëm as njërën e as tjetrën, megjithëse pëpiqeshim që aty ku nuk kishim përkrahje financiare, të fitonim, të paktën, përkrahje morale… Dhe e kërkonim shumë përkrahjen morale… Mirëpo, komunistët e bënin punën e tyre edhe në mërgim… Dinin si t’i pengonin nismat atdhetare… Nga botimet që bëheshin jashtë, "Krahu i shqiponjës" ishte një nga ekstremet antikomuniste… Ajo e vinte gishtin atje ku ishte plaga. Ajo i tregonte popullit shqiptar dhimbjet, ajo i tregonte se si duhej çliruar Shqipëria, se si duhej zgjidhur çështja e Kosovës dhe e Çamërisë… Dhe ideatori, organizatori dhe drejtuesi i saj ishte i palodhuri Bilal Xhaferri…
Shumë herë kemi marrë pjesë nëpër demonstrata kundër qeverisë së atëhershme komuniste të Tiranës, si dhe për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë, ndaj qeverisë jugosllave. I organizonte Bilali… Kemi bërë edhe shumë kërkesa, letra e telegrame nëpër ministritë e punëve të jashtme të SHBA e vendeve të tjera perëndimore, për këso çështjesh, etj. Njëkohësisht kemi synuar edhe zgjidhjen e çështjes çame… Dhe si gjithmonë na printe Bilali…
Regjimi komunist i Shqipërisë kritikohej edhe nga grupe të tjera që vepronin në shtete e qytete të ndryshme të SHBA. Edhe ata përpiqeshin, por prapë, linin një derë të hapur. Domethënë ata pranonin edhe disa anë të mira të komunizmit, kurse ne nuk e donim këtë derë të hapur. Sidomos Bilali. Për të ishte e mbyllur njëherë e përgjithmonë dera e komunizmit... As ai e as ne nuk mund të bënim kompromis me komunistët… Kjo ishte një nga arsyet kryesore që si komunistët e Tiranës, edhe ata të këtushmit, e urrenin shumë Bilalin. Se kishte edhe këtu në Çikago grupe marksiste-leniniste… Dhe ata e quanin Bilalin si armikun më të egër të Shqipërisë enveriste… Mbase ishte edhe kjo urrejtje arsyeja kryesore që në vitin 1978 Bilalin e plagosën disa njerëz të panjohur. Në mos gaboj, ishte mbrëmje vonë dhe ai po shkonte në
një takim që organizonin forcat politike të komunitetit shqiptaro-amerikan të Çikagos për të festuar 28 Nëntorin, ditën e Pavarësisë së Shqipërisë…
Në vitin 1981, kundërshtarët e Bilalit dogjën edhe redaksinë e revistës "Krahu i shqiponjës" ku ai kishte dorëshkrimet e veprave letrare, studime, kërkime shkencore, përkthime, shënime politike, letra, piktura, fotografi, etj… Pra, ishte kurdoherë tepër i rrezikuar dhe nuk nguronte të hiqte edhe kafshatën e gojës për të botuar revistën…
Nga ana financiare shumica e ndihmave ishin të miat, jo se u përjashtuan të tjerët, por qenë kushtet të tilla… Siç ju tregova, Bilali u luftua ashpër, u luftua me një taktikë, që të izolohej. Të mbetej i vetëm, i papërkrahur si ekonomikisht edhe moralisht… Ky qe qëllimi kryesor i komunistëve, që atij t’i binte vlera, që të qëndronte në këmbë, por të bëhej i pavlefshëm, të diskreditohej… Dihej që Bilali nuk ishte i pasur, por ama qëndroi i papërkulur gjatë gjithë kohës... Nga shpirti ka qenë i lartë, krenar, i papërkulur, i palodhur. Qëndroi i tillë gjer në çastin e vdekjes. Ishte i rrezikuar jo vetëm Bilali si kryesori i revistës dhe i Lidhjes Çame, por kanosje kemi patur edhe ne që bashkoheshim e bashkëpunonim me të. Na bënin lloj-lloj presionesh, duke na imponuar frikën. Na kanoseshin për njerëzit tanë në Shqipëri, të cilët do të keqtrajtoheshin, po të vazhdonim të ndiqnim rrugën e Bilal Xhaferrit. Por ne i kishim marrë parasysh që në fillim… Të paktën, unë i kam qëndruar pranë deri në fund… Kjo është e vërteta, pavarësisht nga llafet e atyre që nuk na e duan të mirën…
- I nderuar Skënder, në mos gaboj, në një takim që keni pasur rastësisht në Shqipëri me poetin Namik Mane (besoj ju kujtohet, ka qenë njeriu që e mbështeti Bilalin gjatë periudhës së internimit në Hamalle të Durrësit, i fshehu dhe i ruajti edhe shumë nga krijimet pas arratisjes), debatuat ca dhe ai u nxeh e u shpreh ashpër: "Më kot mburreni për atdhetarizëm ju, shqiptaro-amerikanët!… Jua dërguam Bilal Xhaferrin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë"… Pse kaq i revoltuar Namiku?… Mos vallë nuk është mbështetur sa duhet Bilali nga atdhetarët çamë këtu në Amerikë?…
- Më dëgjo, Shefki… E kam theksuar disa herë që edhe Amerika ka problemet e saj… Nuk është aq e thjeshtë jetesa edhe këtu… Njerëzit përpiqen të sigurojnë bukën e familjes, kryesorja, pastaj të merren me atdhetarizëm… Bile për disa atdhetarizmi është gjëja e fundit që edhe mund t’i përkushtohen edhe jo… Mendojnë se meqë i kanë kthyer shpinën Shqipërisë dhe Amerika është bërë atdheu i tyre, përse duhet të lodhen për Shqipërinë?… Dhe me të tillët askush nuk ka kohë dhe dëshirë të merret… As Bilali nuk u mor me të tillët, i shpërfilli… Kjo është jeta, nuk u kërkon dot njerëzve të japin atë që nuk kanë dëshirë për ta dhënë… Në këtë kuptim mbase një pjesë e njerëzve tanë nuk e përkrahën Bilalin, po ç’t’i bësh?… Atdhetarizmi të lind në shpirt… nuk imponohet… Bilali ishte gatuar t’i përkushtohej atdheut dhe iu përkushtua, pa e detyruar askush… Ata që deshën ta ndiqnin e ndoqën… Ata që deshën ta ndihmonin e ndihmuan… Të tjerë e penguan… Kjo është jeta…
- I nderuar Skënder, po juve ç’ju lidhte me Bilal Xhaferrin?!…Ju lidhte më shumë farefisnia, gjaku, shoqëria, miqësia apo atdhetarizmi?
- Thonë një fjalë të urtë andej nga anët tona, nga Çamëria… Thonë që hasmin mos e duaj, po hakun ia ruaj… Pra, kur Zoti na porosit të mos ia hamë hakun as hasmit, si mund t’ia mohojmë Bilal Xhaferrit?… Më dëgjo mua, Shefki, Bilali ishte një atdhetar i madh që nuk e kishte shokun. Ai çdo gjë që kishte e sakrifikonte për atdheun. Qëllimi kryesor i tij ishte që të rrëzohej sistemi komunist dhe të vendosej demokracia në Shqipëri, pavarësisht nga mundësitë, mjetet dhe rrugët që do të zgjidheshin. Po të shohësh "Krahun e shqiponjës", ai thoshte se materialet e saj i kushtoheshin rrëzimit të komunizmit, duke përdorur forcën. Rrëzmi i komunizmit ishte "neni 1" për revistën… Ky ishte botëkuptimi i tij… Bilali ishte më i madh se sa koha dhe se njerëzit që jetonin në Amerikë… Edhe kundërshtarët nuk ishin në një nivel me të… Kështu që Bilali edhe nga kundërshtarët e tij mbetej i pakuptuar… Bilal Xhaferri, mor mik, ishte i madh midis të vegjëlve, mirëpo kjo nuk e izoloi, përkundrazi i dha forcë më tepër, e bëri më të vendosur në idealin e tij, në rrugën e tij... Ai nuk bënte lëshim, ai nuk lëkundej, ai dinte vetëm një gjë: të drejtën e drejtë… Dhe një njeri i tillë, po të njiheshe me të e të kishe dy pare mend në kokë, të bënte për vete edhe pa qenë i një gjaku me të… Mua herë-herë më dukej se të hypnotizonte me fjalën dhe veprimet e tij… Më kishte magjepsur… Na kishte magjepsur të gjithëve… E donim me gjithë shpirt të gjithë, unë, fëmijët dhe tërë të afërmit e mi… Bilali ishte mësuesi më i mirë, jo vetëm për mua, por edhe për fëmijët e mi… Ai sa herë gjente kohë të lirë u mësonte atyre gjuhën shqipe, si të shkruanin e të flisnin bukur shqip, si ta donin atdheun, Shqipërinë… Ai u mësoi atdhetarinë fëmijëve të mi… Ata mësuan prej tij, mbase edhe ca më tepër se ç’u mësova unë… Prandaj e donin shumë… Familja ime (veçanërisht nëna ime, të cilën ai e thërriste hallë) i kujtonte shpesh atij, se po i kalonte koha dhe duhej të martohej, por ai thoshte: "Unë do të martohem në Shqipëri, kur të hapet Shqipëria"... Më kupton, mor miku im, Shefki?!… Ja, i tillë ishte Bilali, prandaj unë e kam dashur shumë… Vërtet që e kam dashur shumë… Bilalin e kam dashur shumë si mik, por më shumë si atdhetar të madh... Megjithatë edhe të mëdhenjtë bëjnë gabime… Edhe Bilali kishte gabimet e veta, dyshimet, pasiguritë, panjohuritë, si çdo njeri i gjallë… Mbase këto gabime e kanë detyruar që të mbështetej herë te atdhetarët demokratë, e herë te ballistët, herë te republikanët e herë te monarkistët… Bile një periudhë u miqësua aq shumë me mbretin Leka Zogu, saqë mbante veshur njëlloj si ai, një farë gjysmuniforme ushtarake… Shpresonte shumë se mbreti Leka mund të bënte diçka për Shqipërinë… Mendonte se ai i kishte mundësitë më të mëdha se sa grupimet e tjera atdhetare të mërgatës këtu në Amerikë… Mirëpo këtë qëndrim nuk e miratonin disa të tjerë, sidomos disa nga çamët tanë, që nuk pranonin të bashkërendonin forcat me askënd për zgjidhjen e çështjes çame… Mendonin se ne, çamët, ishim të zotët e vetes dhe mund të vendosnim vetë për fatet tona, gjë që ishte pikëpamje e gabuar, por askush nuk ua mbushte dot mendjen… Dhe ata, nga pozitat e gabimit të tyre, mendonin se ishin Bilali me shokë të gabuarit dhe nxisnin e nxisnin përçarjen në vend që t’i thërrisnin mendjes e të bashkoheshim… Ja, kështu… E tillë rridhte jeta edhe këtu në Amerikë, pavarësisht nga idealet dhe pikëpamjet e Bilalit që ne herë-herë i quanim utopi… Kaq kuptonim dhe shumë herë Bilali mbetej i pakuptuar nga ne… Mbase moskuptimi ynë e ka dëmtuar… shumë…
- Ju thatë se Bilali, duke mos patur përkrahjen e duhur, detyrohej të merrej i vetëm me revistën "Krahu i shqiponjës"… Në ç’kuptim merrej i vetëm?… E siguronte vetë financimin për botimin e saj?!…
- Sheki, duhet të kesh një gjë parasysh: karakterin e Bilalit… Bilali kur e shihte se të tjerët fillonin të bënin bishta, nuk priste më… Nuk i lutej kujt… Merrej vetë me gjithçka… Punonte në punë të ndryshme, siguronte të ardhura dhe ato i përdorte për të financuar botimin e revistës… Bilali ishte i papërtuar. Ai bënte njëherësh sa rolin e botuesit dhe të kryeredaktorit, edhe rolet e redaktorit, reporterit e fotoreporterit, shkrimtarit e përkthyesit, e faqoste dhe e ilustronte vetë revistën… Pra, shpesh i shkruante vetë artikujt, i redaktonte dhe i ilustronte me fotot, vizatimet e karikaturat që bënte vetë. Bilali ishte sa shkrimtar dhe publicist dhe politikan. Ishta sa përkthyes dhe fotograf e piktor, pra, puna me revistën e kishte detyruar të zhvillonte një talent shumëplanësh… Tekefundit revista "Krahu i shqiponjës" kishte brumin dhe fytyrën e tij, ishte një lloj enciklopedie, sa krijimtari dhe krijesë e Bilal Xhaferrit… Dhe nëse mund të themi se ajo lloj krijese e kishte një shpirt, kishte atë të Bilal Xhaferrit… I tillë ishte miku im i gjithanshëm Bilal Xhaferri…
- Ka shumë hipoteza e hamendje për vdekjen e Bilal Xhaferrit aq sa tashmë ajo është shndërruar në një mister, në një enigmë për shumë njerëz… Vdiq apo e vranë?!… Cila është hipoteza juaj?!…
- Unë do të rrëfej aq sa di dhe nuk marr përsipër të hamendësoj e të fantazoj siç bëjnë disa të tjerë… Puna e tyre… Bilalit, sipas të thënave të tij, aty ku punonte, në orën gjashtë të mëngjesit, i ra të fikët, pra humbi ndjenjat, dhe e çuan me urgjencë në spital. Aty e mbodhi veten pas ndonjë ore dhe më mori në telefon e më tha:
"Skënder, a e di se ku jam?"…
"Jo, - i thashë, - nuk e di"…
"Jam në spital", - më tha.
Atëherë nxitova dhe shkova për ta parë në spital. E gjeta të shtrirë në krevat… U përshëndeta dhe i qëndrova pranë. Gjatë asaj kohe pashë se për çdo dhjetë minuta vinin e shihnin doktorë të ndryshëm me aparat nga sytë…
Në një çast më tha:
"Unë s’kam gjë dhe nuk e di pse më kanë sjellë… Dëgjo, - vazhdoi, - në të gjitha të kam dëgjuar, vetëm në një gjë nuk të kam dëgjuar, të kam thënë se s’do martohem këtu, në Amerikë, por tani po ta them se sa të dal nga spitali, do shkoj e të martohem"...
Të nesërmen konstatuan se ai kishte një tumor që i bënte presion në ballë. Doktorët ishin të mendimit se Bilali duhej të operohej. Operacioni ishte i rëndë…
E pyeta se ç’kishte vendosur:
"S’kam ç’të bëj, - më tha, - duhet patjetër të operohem"...
"S’ka gjë, - i thashë, - do të kalojë"...
"Po, - tha, - por është koka ime"...
Ditën e operacionit unë qëndrova gjatë gjithë ditës në sallë të pritjes. Operacioni zgjati tetë orë. Kur doli nga narkoza e shpumë në dhomë…
E pyeta doktorin se si kishte dalë dhe ai më tha se tumori nuk ishte kanceroz. Ishte një tumor me rritje të ngadalshme, mund të ketë qenë aty mbase edhe për tridhjetë vjet... Sidoqoftë, rreziku është brenda njëzet e katër orëshit, tha ai… Mund t’i bjerë edhe paralizë… Rreth pesëdhjetë për qind e atyre që operohen në kokë paralizohen, theksoi doktori...
Kështu ndodhi edhe me Bilalin. Të nesërmen atij i ra paralizë, iu bllokua krahu dhe këmba e djathtë dhe gjysma e fytyrës. Ajo e shkatërroi Bilalin shpirtërisht…
Pas dy-tri ditësh u duk sikur i filloi një përmirësim i vogël… Në një çast më tha me shenja se nuk shtyhet e gjithë jeta kështu i paralizuar… Unë nuk duroj dot të jetoj kështu… Sikur të mbetem i paralizuar, do vras veten, më tha…
"Mos u merakos se do bëhesh më mirë", - ia ktheva.
Filloi terapinë… Me terapi zuri të përmirësohej… Një javë pas paralizës filloi të shqiptonte fjalët, të fliste...
Një ditë, aty rreth orës dy, pasdreke, ra telefoni në zyrë dhe një zë më tha:
"Ju jeni zoti Shuaipaj?"…
"Po", - i thashë.
"Qetësohuni, - më thanë, - se kemi një lajm të keq… Njeriu juaj, Bilali, vdiq"...
Mora dhe kunatin e tij, Selfo Hoxhën, dhe shkuam drejt e në spital. E gjetëm të vdekur…
Më në fund erdhi puna për varrimin… Të gjithë miqtë më ngarkuan mua për të përgatitur ceremonialin e funeralit... Po të them, Shefki, se e kemi varrosur me dinjitet… E kemi varrosur me dashuri dhe respekt. Ashtu siç i takonte figurës së tij… Dhe në mendjet e zemrat tona do ta ruajmë gjersa të jemi gjallë…
Me vdekjen e Bilalit, vetëkuptohet, pushoi së botuari edhe revista "Krahu i shqiponjës"...

Shefki Hysa

SHBA, Çikago, më 4 maj 1995

Faik Teodori - miku i çamëve

1
"Unë e kam nusen çame dhe është që të betohesh për kokën e saj"…
"Miqtë më të mirë të mi janë çamë. I kam provuar disa herë e asnjëherë nuk ma kanë ndryshuar mendimin për ta"…
"Kam një fqinjë çame dhe shkojmë shumë mirë"…
"Kur kam qenë në një dasmë çame jam çuditur se sa bukur kërcenin ata. Se sa mirë na kanë pritur. Nuk kisha parë kurrë një dasëm të tillë kaq të ngrohtë"…
"Kam lexuar një libër për Çamërinë dhe jam çuditur kur mësova kaq shumë gjëra që nuk i dija për të"…
"Njoh një nënë çame që gatuan ca byrekë të shijshëm e bakllava shumë të mirë e që nuk harron të na sjellë edhe neve pjesën dhe e kemi të vështirë ta ndajme se të gjithëve na shijon shumë"…
"Kur dëgjojmë këngë "Vaj e mall për Çamërinë", në shtëpi shumë prej nesh qajnë si të na ketë ndodhur neve ajo flamë e grekut"…
…Mund të vazhdoja pa fund me këto copëza rrëfimesh të njerëzve që nuk kanë lindur në Çamëri e që nuk kanë lidhje gjaku me këtë krahinë. Ca rrëfime që ngjajnë me copëza të kaltra qiellore të marra nga qielli i paanë i Shpirtit Çam. I përhapur tashmë jo vetëm te nipërit e stërnipërit tanë, por edhe te miqtë që gjetën në këtë vend pas dëbimit tragjik ku i priste jo vetëm gjuha, xhamia ku të falnin ezanet, puna e një balli plot djersë të ndershme, por edhe miqësia e re që ishte më madhja pasuri që kanë gjetur çamët në 63 vjet.
Jo, jo, kësaj radhe flasin ata që bien qoftë edhe një herë në kontakt me komunitetin çam, vajza apo djem qofshin, me shkollë apo edhe pa shkollë të lartë. Dhe tek i dëgjoj më ngjajnë edhe me ca purteka të florinjta në sepetet e një zemre që regëtin njëlloj me frymën hyjnore të asaj toke që prindërit e kanë lënë larg fizikisht, por jo të harruar…
Unë nuk dua të besoj se këto fjalëngrohta janë të stisura nga ata që i thonë me aq emocion. Jo, askush sot nuk mund të thotë atë që nuk e ndjen. Dhe gazmohemi të gjithë kur ka kaq e kaq shumë vendas që përsërisin deklarata të tilla.

2
Mes tërë atyre miqve të panumërt që janë me plot gojën miq të Çamërisë, do të veçoja sot Faik Teodorin. Është miku ynë, dibran në origjinën e tij, po dhe aq i urtë në tërë kuptimin e fjalës. Nëse ai mburret sinqerisht se ka shumë miq çamë, them me plot gojën se edhe miqtë e tij çamë duhet të lumturohen se kanë në krah një fisnik të tillë. Jo thjesht si një mik të ditëve të vështira, siç jemi mësuar të themi shpesh për një miqësi, por shumë më tepër se kaq…
Rreth katër vjetë më parë Faik Teodori u ndodh me punë në fshatrat e Sarandës dhe ato të zonës së Konispolit. Ndihej i mrekulluar nga bukuria e atyre vendeve. Kur ndodhej në ballkonin e Konispolit dhe shihte fushën e gjërë të Vardarit, kur ndjente në mbrëmje aromën e borzilokut dhe manxuranës në jastëkët e jorganet e secilës shtëpi të asaj qyteze të bardhë, kur dëgjonte ato fjalë vërtet të bukura të leksikut çam, kur shihte se si nënat çame të Konispolit kishin edhe traditën e të larit të rrobave me finjë_(hi i zier), kur shijonte gjellët e shijshme të vatrave konispolate dhe kur shijonte kudo mjaltin e ëmbël, malën e gjërit, si thonin për të vendasit, ndihej i lumturuar si në Dibrën e tij…
Kësaj radhe ai kishte në krah mikun e tij, shkrimtarin çam Shefki Hysa. Faiku kujtonte një për një të gjithë ato që i kishin ndodhur xhaxhait të tij Jasin Teodorit para 60 viteve, pikërisht në Konispol, në këtë palcë të paprishur Çamërie. I kujtonte siç ia kishte rrëfyer vetë xhaxhai, Jasini, i cili atëherë në moshën 18 vjeçare bënte ushtrinë në këtë zonë. Ai nuk jeton më, por Faikut i sillen ende në mendje kujtimet e xhaxhait. Për çudi, Jasin Teodori, ushtari i ri, në Konispol, dëgjonte në çdo rrugë emra burrash, fëmijësh e djemsh të ngjajshëm me emrin e tij. Konispoli ngjasonte aq shumë me Zerqanin e largët, vendlindjen e tij?!…
Kjo përshtypje i krijohej tanimë edhe Faik Teodorit, tek sodiste natyrën konispolate, njëlloj si dikur xhaxhait të tij, Jasinit…
Pra, kujtimet e Jasin Teodorit ishin kontakti i parë që fisi i nderuar i Teodorëve bënte me çamët dhe që do ta vazhdonte më shumë në ditët tona ky burrë mentar, Faik Teodori…

3
Të gjithë pjesëtarët e familjes Teodori e dëgjonin shumë herë atë djalë, Jasin Teodorin, atëherë 18 vjeçar, të rrëfente për jetën e tij si ushtar në Konispol. Dhe ky ishte kontakti i parë i Teodorëve me Çamërinë, me hallet e kulturën e saj, me bukuritë e saj përrallore. me tërë ata njerëz që ishin shpërngulur vetëm pak muaj më parë nga Trojet e Gjakut, me forcë… Krahas shpërnguljes masive të muhaxhirëve çamë që vinin e ngluleshin në truallin amë në Shqipëri, Jasini kujtonte edhe jetën e gjallë të Konispolit, shtëpitë e bardha prej guri në mes të gjelbërimit të ullinjve, madje edhe kasollet e bagëtive që ishin të mbushura me qilimë shumëngjyrësh të punuar me dorë nga nënat konispolate. Bashkë me ato pamje të magjishme të natyrës e të miqësive të reja ushtar Jasin Teodori kujtonte edhe sazet e ëmbla të Konispolit dhe, sa herë që dëgjonte në jetën e tij saze të tilla, thoshte se ato ishin vetëm të Çamërisë. Kujtonte nënat e burrat që ua mbushnin miqve duart plot me bajame e me sa e sa fruta karakteristike të asaj zone... Dhe kjo frymë shumë miqësore çame e shoqëroi kudo jo vetëm Jasinin, por edhe familjen e tij, tërë fisin Teodori…
Një gjë është e vërtetë se edhe në Zerqan ku kishte lindur Faiku, edhe në Tiranë ku jeton ende sot edhe babai i tij, Ademi, dhe nënë Hajrija, ai dhe mbarë familja e tij u miqësuan aq shumë me çamët sa u bë si i shtëpisë tek shumë familje të këtij komuniteti… E njëjta frymë atdhedashurie, e njëjta frymë hyjnore e besimit te Zoti, e njëjta mençuri odash që shpalosen njëlloj si në Dibër e në Çamëri, pa mjegullnaja si ajo e asaj dite që na shfaqej e trishtuar nga kati më i lartë i një pallati prej të cilit sodisnim Tiranën... Pra, në tërë këto vite është lindur, buis dhe po rritet një miqësi e re, e fortë, e palëkundur…
Një plak të nderuar e aq miqësor si Adem Teodori mund ta gjesh sot e në të gjithë kohërat në secilin fshat të Çamërisë… Kur u ndanë tokat më 1990 e shumë fshatarë vrapuan që të merrnin më shumë se sa iu takonte, ai iu fliste të gjithëve me atë urtësi që edhe sot mbahet mend… Ishte pikërisht urtësia e tij që shmangu sherret që mund të sillte pushtimi i tokës së tjetrit… Bashkëfshatarët e Ademit këtë urtësi e kanë parë edhe te djemtë e tij… E kanë parë nga afër edhe shumë miq të Faikut e të vëllait të tij, Halil Teodorit, ish politikanit shqiptar që tani po specializohet në disa fusha dhe jeton jashtë atdheut, në Amerikë. E kanë parë sa e sa herë kur kanë i takuar dhe kur kanë pirë qoftë edhe nga një kafe miqësore me njerëzit e fisit Teodori...
Para pak kohësh baba Ademit i ndodhi një aksident, por sa u çudit kur pa se sa miq i erdhën në spital e, më tej, në shtëpi. Mes tyre kishte edhe shumë nga grupi i familjeve çame. Kur u bë më mirë, Ademi i përcillte deri larg te rruga miqtë që i kishin nderuar shtëpinë. Dhe sa i lumturuar ndihej, sikur të ishte rinuar… Ademi tregon me krenari se djemtë e familjes Teodori i kanë bërë krushqitë me vajza nga Jugu. Për rastësi të bukur, edhe shumë fqinjë në vende të ndryshme të Tiranës ku banojnë kanë qenë e janë nga Jugu. Janë edhe nga Çamëria dhe me ta shkojnë shumë mirë… Ndërrojnë edhe gjellën e mirë që bën secila familje fqinjë...

4
Faik Teodori, ky mik i nderuar i çamëve, e ka rijetuar dramën çame shumë më të qartë në vitin 1999, kur radhën e genocidit tragjik të shpërnguljes dhe të vrasjes, e kishte popullsia e Kosovës. Atë që mund ta bënte me shumë dëshirë Ademi dhe familja e tij në Zerqan në vitin 1944-45, kur çamët u dëbuan me gjak nga trojet e tyre, por që nuk e bënë dot për largësinë e madhe gjeografike, Teodorët e bënë me shumë dëshirë, me vëllezërit kosovarë… Disa familje nga Juniku i Kosovës e patën si shtëpinë e tyre vatrën e Adem Teodorit e Faik Teodorit. Ata i kanë vizituar edhe për ndonjë rast të rëndësishëm miqtë dibranë, ndërkohë që edhe familja e Faik Teodorit ka marrë pjesë në dasmat që kanë bërë miqtë në Junik…

5
Kur e pyet Faikun se çfarë gjen të bukur e të përbashkët me Dibrën, krahinën e tij, te çamët ai na thotë: "Çamët janë njerëz shumë punëtorë e praktikë. Kur je praktik, nuk mund të karakterizohesh aspak nga cilësia e pabesisë që kërkojnë t’ia japin padrejtësisht kësaj popullsie. Janë shumë bujarë dhe po kaq të mençur… Para disa kohësh ishim me Shefkiun në Durrës dhe na bëri përshtypje se pronari i lokalit që ishte çam, na priti me një bujari të madhe që nuk mund të besohet lehtë. Po edhe miku im çam, Shefki Hysa, i njeh Bulqizën e Dibrën aq mirë, i viziton shpesh, gjë që ma shton më tepër repektin për të… Nëse do të binte rasti që në familje apo edhe në fis të vinte një nuse çame ose të martonim një vajzë te miqtë tanë çamë, do ta quaja një nder të madh për të gjithë jetën… Dikur kam dëgjuar se një shkrimtar i madh është shprehur: "Në do nder e burrëri, shko në Çamëri!"…
"Më pëlqen shumë edhe folklori i kësaj krahine, vazhdon të rrëfejë Faiku. Në kohën time të punës e quaj një shlodhje të madhe kur vë të dëgjoj këngën e Çelo Mezanit, vallen e Osman Takës e shumë këngë lirike të krahinës së Çamërisë"... (Brenda disa sekondave ai vë në monitorin e kompjuterit disa këngë çame njëra pas tjetrës)… Pastaj, si një strateg i mirë, hap harta, vë përpara numra që vetëm ai di se si i komandon pa harruar se pas pak e presin të tjera punë, të tjerë njerëz…

6
Miku i çamëve, Faik Teodori, merret kryesisht me hidrocentralet dhe me minierat, në një kohë që në vitet ‘90 i është dashur të bëjë shumë punë për të mbijetuar, për të gjetur rrugën e jetës së tij me djersën e mendjen e tij. Si për t’ju treguar të gjithëve dëshirën e madhe të kahershme njerëzore për më shumë dritë në jetën e kombit tonë… Të atij bashkimi shpirtëror që përherë e më teper shtohet me nesh… I ka hije një ëndërr e bukur se, po qe se një ditë çamët do të shkonin në vendlindjen e tyre, ose shteti grek do të lejonte ndërtuesit shqiptarë të investonin në tokat e Çamërisë, do të ishte i pari që do të ngrinte në atë tokë të bekuar një hidrocentral të madh që t’i jepte dritë çdo skaji… E të ndriçonte edhe valët e bukura të Jonit… Këtë dëshirë ia shpreh sa herë edhe mikut të tij, çamit Besim Islami, inxhinier që e ka lidhur jetën e tij me projektet për zhvillimin energjitik të Shqipërisë… Dhe Besimi i ngacmuar në sedrën profesionale dhe atdhetare zë e i rrëfen Faikut se Çamëria është një nga trevat më të bukura të Europës, një perlë e Ballkanit që e meriton dritën e shpirtrave atdhetarë shqiptarë…
…Në shtëpinë e prindërve të Faikut ka shumë mall. Një mall shpesh edhe i trishtuar… Të duket se ky mall i ngjan atij të nënave e baballarëve, gjyshërve të thinjur e gjysheve të pakta çame që janë kërrusur paksa nga vitet si një ulli kokërrngarkuar që pret të vilet… Është malli që kanë për shtëpitë e mbetura jetime, të bëra gërmadhë nga gjylet e nga vitet… Por Teodorët e kanë pak më të lehtë. Shtëpia-kullë e tyre në Smollikun e bukur, pranë Zerqanit, diku pranë Bulqizës së borëtuar, për fat të mirë, mbahet ende fort… Sikur nuk do që të shqetësojë banorët e saj të dikurshëm kur ata do t’ia hapin dyert, do të futen në odat e saj të zbardhëlluara nga gëlqerja e bardhë dhe me aromën e lisave në dyert e saj… Pse jo, Teodorët edhe do ta këndojnë ndonjë këngë si në rininë e tyre… (Tanimë Teodorët edhe këtu në Tiranë kanë bërë një lagje të vogël me të gjithë fëmijët e dikurshëm të kullës së Zerqanit, të burrëruar e të bërë vetë prindër)… Në shtëpinë e tyre të re tiranase vijnë shumë herë edhe miqtë çamë që priten me atë kod të përjetshëm të mikpritjes që ka qenë po kaq i pagabuar sa në Dibër edhe në Çamëri…

7
Faik Teodori e heq paksa mallin e tij për fshatin (ka ikur nga vendlindja para dyzet vjetësh) me kujtimet e tij, të prindërve, me vizitat në të, por edhe duke e parë në ekranin e një kompjuteri të madh direkt nga sateliti…
Diku, në zyrën e tij, në shtëpi me fëmijët e me miqtë herë pas here, Faiku lexon poezi, tregime dhe materiale të ndryshme për Çamërinë. Diskuton si një kritik i rreptë dhe i saktë me mikun e vet, shkrimtarin Shefki Hysa, për shkrimet e botuara dhe planet e tij krijuese. Herë-herë Faiku merr pjesë edhe në ndonjë mbledhje për problemet e popullsisë çame, si dhe në veprimtaritë e shumta të komunitetit të tyre, me gjithë ngarkesën e punës që ka… Herë pas here ndihmon edhe financiarisht, me mundësitë e tij, veprimtari të ndryshme kulturore për Çamërinë…
Faik Teodori ka besim të madh se pas Pavarësisë së Kosovës do të mbyllet si jo më mirë edhe problemi çam…

8
T’u mjaltoftë fjala për Çamërinë, o Faik Teodori!… Oda çame s’do të kishte kaq hijeshi pa fjalën tënde që i ka rrënjët e saj te urtësia dibrane… Kur njerëzit e një kombi vihen në krah të njëri-tjetrit, si miq të njohur jo prej disa vitesh, por prej shekujsh të tërë, ngjajnë nganjëherë si male që lëvizin e bashkohen në një të vetëm… Dhe kështu ka për të qenë gjithmonë mes miqsh të vërtetë… Atëherë edhe agimet do të jenë më të shumëpritur, më të gazmuar…
E kush nuk lumturohet kur është para kësaj miqësie kaq të rrallë ?!...

Namik Selmani

Bilal Xhaferri
(1935-1986)

Po paraqesim disa nga datat kryesore, ditë të shënuara, siç shprehet populli, të jetës dhe veprimtarisë së Bilal Xhaferrit.

1935, 2 nëntor u lind në fshatin Ninat të Konispolit, në krahinën e Çamërisë.

1943, i vdes e ëma.

1945, i pushkatohet i ati nacionalist antikomunist.

1948, largohet prej vendlindjes.

1948-1952 jeton dhe punon në Sarandë, punëtor krahu, korier poste, etj.

1954-1955 ndjek shkollën shtatëvjeçare natën në fshatin Sukth të Durrësit.

1962-1963 boton poezitë dhe tregimet e para në gazetat "Zëri i Rinisë", "Drita", në revistat "Nëntori", Ylli", etj.

1966 i botohet vëllimi me tregime "Njerëz të rinj, tokë e lashtë" që pati një sukses jo të zakonshëm.

1967 i botohet vëllimi me poezi "Lirishta e kuqe", i cili ndalohet nga censura komuniste.

1967 shkruan romanin "Krastakraus" që u botua më 1993, pas vdekjes.

1968 shkruan skenarin për film artistik "Era shtyn mjegullat".

1968 i hiqet e drejta e botimit, i ndalohen veprat e botuara, internohet në fshatin Hamalle të Durrësit, pasi ishte përjashtuar nga LSHA e Shqipërisë, me preteskin e kritikës që i bëri romanit "Dasma" të I. Kadaresë, u detyrua të arratisej për në SHBA.

1969, 30 gusht, arratiset fshehtazi prej Shqipërisë në Greqi, sepse nga Sigurimi i Shetit i ishte përgatitur dosja për arrestimin dhe burgosjen e tij.

1970, shkon në SHBA, në Boston.

1970-1972 punon në gazetën "Dielli" në Boston, në SHBA.

1972 dërgon për botim në Ndërmarrjen Botuese "Rilindja", në Prishtinë, romanin "Ra Berati".

1974, në tetor, në Çikago të SHBA themelon revistën "Krahu i shqiponjës", botim i Lidhjes Çame.

1974-1986 drejton, boton dhe redakton revistën "Krahu i shqiponjës", ku botoi shumë artikuj publicistikë, poezi, tregime, romane, skeçe, vizatime, karikatura, foto artistike, etj.
Kjo revistë ishte tribunë e mendimit të lirë që trajtonte vazhdimisht temat e problematikat e çështjes çame, çështjes kombëtare shqiptare, temat rreth diktaturës në Shqipëri e, mbas vitit 1981, më dendur problemet lidhur me Kosovën. Në faqet e revistës Bilali botonte, përveç krijimeve të tij letrare, edhe krijimtari letrare e përkthime të autorëve të tjerë shqiptarë e të huaj. Ai arriti të nxirrte 39 numra të kësaj reviste, në dy gjuhë, ship e anglisht, deri sa vdiq në rrethana të panjohura në 14 tetor të vitit 1986

1975 boton fragmente të romanit "Trotuare të kundërta" në revistën "Krahu i shqiponjës".

1977 boton fragmente të romanit "Hëna e kantjereve" në revistën "Krahu i shqiponjës".

1978 e plagosin disa njerëz të panjohur.

1981 digjet redaksia e revistës "Krahu i shqiponjës" ku kishte dorëshkrimet e veprave letrare, studime, kërkime shkencore, përkthime, shënime politike, letra, piktura, fotografi, etj.

1986 sëmuret dhe operohet prej tumorit.

1986, 14 tetor, vdes në spital në Çikago në rrethana të panjohura.

1995, 3 maj, Presidenti i Republikës e dekoroi me medaljen "Martir i demokracisë" (Dekreti 1089) me motivacionin "Për përkushtim si publicist e politikan disident në luftën kundër komunizmit e diktaturës, për aspiratat e tij thellësisht kombëtare e demokratike".

1995, 6 maj, shkrimtari Shefki Hysa drejtues i Shoqatës Kulturore "Bilal Xhaferri", në bashkëpunim me Qeverinë shqiptare inicoi dhe organizoi ceremonialin e rikthimit në Atdhe të eshtrave të poetit, prozatorit dhe publicistit të shquar disident Bilal Xhaferri që tanimë prehet në vendlindje, në Sarandë.

"Krahu i shqiponjës"