Axhem Çapo, njeriu–enciklopedi i Dukatit
(…Dukati sa gjysma e Misirit,/ shkruan prift’ i Manastirirt,/ i dërgon kartë Vezirit)…
Kur takon për herë të parë Axhemin ndjen njëherësh dy ndjesi: rishtimin që nuk e ke takuar pak më parë dhe e dyta për të patur një pasqyrë më shumë për të parë veten në këtë kohë të trazuar kur bibliotekat janë kthyer në diskoteka dhe kafene të pafund. Ndjen jo pak edhe një habi të dukshme njerëzore kur ballafaqon në të njëjtën kohë vitet që po shkojnë në kufirin e nëntë dekadave dhe asaj që shkruan ai në këtë kohë kur libri ende nuk është bërë pjesë e përditshmëirsë së rinisë dhe e të rriturve.
Enciklopeditë e Shqipërisë e të botës i ka filluar me emrin e tij. Natyrisht atëherë kur nuk e kishte menduar se do të bënte një gjë të tillë. Na thotë se ka zbuluar se emri "Axhem" vjen nga gjuha egjiptiane që do të thotë "Axhem-pilaf". Sidoqoftë emërtimi më i saktë që të vjen në mend për të është njeriu-enciklopedi. Jo, thjesht se ai kërkon që të bëjë enciklopedi me tërë atë punë të mundimshme, por edhe për atë dritëhije të jetës së tij interesante. Herë me pengje të stërmëdha e herë me ngazëllime që nuk i mbajnë fletët e bardha. Me një ngarendje hyjnore drejt dritave franceze të Nantës ku ka edhe statusin e një emigranti modern me të gjitha të drejtat që i jep Evropa (deri edhe një asistencë sociale për të dhe për gruan) e herë herë duke shkuar larg në Dukatin e tij që e ka lënë fizikisht që para …71 vitesh…
Gërmon. Gërmon në histori pa ndërperje Axhem Çapoi. Në kulturën e vendeve të tjerë merr atë që kanë ata më të mirë. Në folklorin e krahinës së tij që thotë se është më e pasura në histori në këngë, në mikpritje, në kaltërsi, në monumentet e natyrës që ajo ka. Aq sa në një libër thotë se me trupin e tij të listë është gati të përkulet në gjunjë si një fëmijë i përjetshëm para Dukatit të florinjtë. "Një copë baltë nga trojet e tua e shtrëngoj fort, fort në një qese ngado që shkoj." – thotë ai në faqen e fundit të një libri…
Ky rilindas i vonuar kërkon që t’i bëjë sfidë moshës, qaramanëve, pleqve që numërojnë ditët para vdekjes si ushtarët shënojnë ditët e kaluara në një rrip të lëkurtë.
Kur i kërkojmë që të na tregojë për planet e tij të së ardhmes ai thotë se ka mbaruar një libër për Napolin e Pompeun. E ka ndihmuar dhe e ndihmojnë edhe gjuhët e huaj frëngjisht, italisht, rusisht që ai i njeh mirë…
Po si e filloi të shkruante për herë të parë Axhemi?!… I kishte ardhur fundi boshtit të madh Romë-Berlin-Tokio. Po shkërmoqej nga tri fuqitë e mëdha të aleancës: SHBA, Bashkimi Sovjetik dhe Anglia. Shqipëria sapo e kishte fituar luftën. Po luftën tonë e njohën me mjaft vonesë edhe shtetet e tjera. Dhe Axhemi në moshën e tij të re merr frymëzimin e parë poetik dhe shkruan: "Më nëntë nëntor, ditë historike/ populli ynë në pritje rrinte./ Një popull i vogël me shumë trimëri, po njihet në botë e vogla Shqipëri…
Pra, Axhemi nisi të shkruante menjëherë sapo kishte lënë pushkën partizane. Dhe që atëherë në urimet e tij që do të fuste edhe nëpër librat, do të thoshte: "Për paqe e miqësi!"…
Të duket e çuditshme që një njeri të fillojë të botojë në moshën 74-vjeçare aq sa mund të ishte me plot gojën një rast i rrallë edhe në Evropë. Prej gati 20 vjetësh ai është kthyer në një urë të madhe kulturore mes Francës dhe Shqipërisë. Në Francë, (në Nantë), ai ka një rezidencë emigranti që e ka fituar me gjithë zonjën e tij nëpërmjet djalit, Tomit. Axhem Çapua i ka të gjitha ato që do t’i kishte një njeri në një moshë kur ai e kthen prapa kokën dhe nuk turpërohet për vitet, por natyrisht ka edhe pengjet e mëdha që nuk rregullohen më. Nuk e vazhdoi dot shkollën e lartë. I duhej shpesh që me teodolitin e gjeologut e të topografit markshedër të bridhte në shumë vende të Shqipërisë e në mbrëmje qoftë edhe në dritë llampe, të shkruante...
Nga Dukati u largua në qershor të vitit 1939 për të ardhur edhe shumë herë të tjera jo thjesht si vizitor në shtëpinë e tij, por për të bërë atë që bën edhe sot e kësaj dite: Të shkruante libra për Dukatin e Kosovën, për Çamërinë dhe mbarë Shqipërinë. Kërkoi një model, një brazdë. Po ecte në rrugë të reja, të pashkelura. Në raste të tilla duhet një kallauz, një model, një shembull, një nismëtar. Në asnjë fshat tjetër nuk gjeti një të tillë. Nuk ka tjetër si Enciklopedia e Dukatit. Me të gjithë problemet që ajo trajton është një risi. A kishte vallë ndonjë fshat një të tillë që ai të ecte në ato gjurmë? Të gjithë studiuesët amerikanë kanë thënë se një Enciklopedi kombëtare fillon te enciklopedia e një fshati të vetëm…
Axhemi i besoi jo vetëm dashurisë për krahinën e tij, por edhe ditarit që ka rreth 71 vjet që e shkruan. Gati për ditë. Në të janë ditëtlindjet, vdekjet, dasmat, të rënët në luftë, këngët e reja, miqësitë dhe zhgënjimet, traditat, vera dhe rakia e Dukatit, isot labe dhe deti që i merrte djemtë me gjemi për t’i dërguar në dete të largëta. Kur e nisi këtë punë shkroi diku urtësinë kokoinane të Vedatit që ka thënë për libra të tillë faqeshumë: "Më i keqi libër i tillë është më i miri se asgjëja, ndërsa nga më i miri mos prit që të jetë i përkryer"…
O, sa është lodhur me atë libër! Edhe vetë ai nuk kërkon që të të shqetësojë me peripecitë e tij që nga grumbullimi i materialeve deri te botimi i tij. Flitet për 800 e 1000 faqe në një libër. Pa folur për shpërndarjen e tij në zona të ndryshme të Shqipërisë e jashtë shtetit ku ka edhe dukatas.
Po asnjëhërë nuk tha që të kthehej nga rruga. Edhe pse disa e quanin (dhe e quajnë akoma) aventurë… E quajnë librin e tij një lloj marrëzie në kohëra moderne, në një kohë që ai ka bërë një punë të jashtëzakonshme për të grumbulluar fotografi, fakte, të shfletonte gazeta e revista, të harxhonte para dhe kohë. Pse jo edhe të shqetësohej për shëndetin e një njeriu që i ka kaluar të 80 vjet jetë. Të shqetësonte edhe familjen pak me atë regjim të veçantë që ka (ai punon nga ora dymbëdhjetë e gjysmë e natës deri në të gdhirë)…
I ka ardhur rasti që të kthehet disa herë te faktet në një biografi njerëzore, në një fotografi. Madje në udhëtimet që ka bërë në Dukat ka marrë edhe një aparatin fotografik dixhital për të nxjerrë në fotografi personazhet e librit që nuk kanë patur mundësi që ta bënin këtë gjë sa më shpejt…
Shumë shokë dhe miq e përgëzonin për punën e bërë. E këshillonin që të mos kthehej. Kështu mes tyre ai nuk harron të përmendë Hasan Halilin, Meri Lalaj, Skënder Haskon, Hulusi Hakon, Bedri Myftarin, Adem Demaçin dhe në mënyrë të veçantë Shefki Hysën, me të cilin e lidh një miqësi e vjetër. Ai ka patur në tërë këto vite edhe atë pritje të ngrohtë të bashkëfshatarëve të tij që gjithmonë e kanë patur të gatshme një sofër buke për të, një dyshek e një jorgan të pastër e të mbushur me aromën e luleve e trëndelinave të Llogarasë në stivat e shtëpive të tyre. Ka patur shumë më pranë si këshilltar dhe ndihmës edhe nipin, Labe Çapo, që në lokalin turistik të Orikumit i ka dhënë një hyrje më vete Bab Axhemit për të shkruar enciklopedi të reja, poezi, tregime.
Ndjesia e dytë është entuziazmi që gjen qoftë edhe në mënyrë modeste një model pune dhe këmbënguljeje dhe një njeri që të gjithë sakrificat i hedh pas krahëve dhe që nuk mendon për lavdinë dhe për paranë, pa të cilën rrota e jetës mbetet në vend.
Tek i shfletoj qoftë edhe për pak kohë librat e tij voluminozë ndjiej ndjesinë e fortë të kërkimit të asaj force të padukshme që ka ky njeri për të bërë një punë kaq madhore, voluminoze, që kërkon një saktësi të madhe në një kohë që këtë gjë nuk e bëjnë mirë as akademikët që kanë përditë lokale, zyra të ngrohta, kanë dritë elektike, kanë sekretare të bukura nga pas, kanë honorare shpesh edhe për një punë akoma të pabërë, kanë makina, kanë mjete finaciare për t’i botuar studimet e tyre edhe me lidhje luksoze, kanë ekipe të tëra që bëjnë aq e kaq mbledhje. Akademikë zyrash që premtojnë për vepra të mëdha dhe që shpesh e ngrysin jetën pa asnjë vepër! Axhemi, ky "akademik" i bazës, ndryshon shumë nga zyrtarët akademikë bujëshumë e llafeshumë… Axhemi, përkundrazi, është njeri i punës…
Unë nuk jam gjykatës që të gjykoj nga afër varësinë e secilës fjalë që ai ka hedhr në një letër të bardhë. Ndoshta këtu duhet të përmendësh edhe një sfidë të re që ai e ka fituar me bashkëmoshatarët e tjerë, kur mendon se ai nuk është kurrësesi njeri i kafeneve plot zhurmë ku jeta kalohet në tymin e duhanit dhe me thashethemet për politikën e ditës aq sa edhe politikanët nuk diskutojnë me aq zjarr.
Në librat e tij sidomos në ato për Dukatin të dalin përpara ushtarakë, poetë, ndërtues, bujq të mirë, veteranë të luftës e të punës, këngëtarë e valltarë të Dukatit, nëna të mira e nikoqire, mësues dhe drejtues të jetës ekonomike e shoqërore, komunistë dhe ballistë, buste dhe lapidarë, toponime nga më të veçantat e Labërisë, fragmente gazetash e revistash brenda e jashtë vendit, urtësi popullore dhe ajo e popujve të botës që përmendet shpesh nga njerëzit e ditur të fshatit, gojëdhëna dhe histori nga më të panjohurat, perandorë, princër e pashallarë, mbretër dhe republikanë, kryeministra dhe gjeneralë. I dashuruar pas vendlindjes ai nuk harron që të vërë në radhë madje dhe t’i fotografojë edhe të gjithë zogjtë që ka patur dhe ka ende në Dukat. Ai di të flasë me aq kureshtje edhe për bletët e bletarinë që në kohët e lashta…
Pra, libri enciklopedik i Axhemit është një harmoni njerëzore idesh dhe veprimesh që e bëjnë atë të pëlqyeshëm për cilindo. E bëjnë një lloj libri nënjastëku për shumë studiues të fushave të ndryshme…
Nëse vetë autori e ka quajtur atë libër një "mbrojtje diplome", me pak shaka, ne, përkundër, themi se ai dhe tërë librat e tjerë janë shumë më tepër se mbrotjet e diplomës nga cilido prej studentëve që në Univerisitetet tona temat ose kopjohen shpesh nga viti në vit, ose bëhen me një numër të pakët faqesh, sa një fletore, dhe as që mund të mendohet që të ketë tema diplomash në volume prej 1100 faqesh sa ka libri "Enciklopedia e Dukatit". Pa folur pastaj për librin tjetër po kaq voluminoz prej 1500 faqesh në dy vëllime të titulluar "Njohuri enciklopedike nga misteret e botës" (një libër shumë i rrallë në llojin e vet në Shqipëri).
Axhemi, jo vetëm shkruan, por edhe lexon vazhdimisht, sepse thotë se "po nuk lexove dhe nuk i dhe ujë mullirit, nuk mund të bluash në të"…
Ky burrë i mençur, erudit dhe punëtor që e mbush ditën e natën me shkronjat e ëmbla për vendlindjen e tij, nuk harron që të ndjejë edhe regëtimat më të holla të shpirtit shqiptar kudo ku ndodhet ai. Kështu ai gëzohet aq shumë për Kosovën që së shpejti do të fitojë pavarësinë dhe thotë se edhe problemi çam do të zgjidhet patjetër pas atij të Kosovës. Duke folur për Çamërinë ai kujton vizitën që ka bërë para disa kohësh në Konispol tek disa miq çamë dhe i ka bërë përshtypje mikpritja e madhe dhe dashuria me të cilën e pritën në shtëpi këtë mik të nderuar.
‘Nuk ka më nikoqirë dhe punëtorë sa çamët, - na thotë ai. - E kam për krenari që kam shumë shokë të kësaj krahine kaq të vuajtur"...
Librat e tij të bëjnë një lab të bukur, pse jo edhe trim, sa herë i lexon.
Nëse prej kohësh e ka lënë profesionin e topografit atij i duhet të punojë me një rendiment për ta patur zili si studiues, si historian, si mbledhës folklori, si gazetar, si entograf, si poet e tregimtar, si enciklopedist tashmë i afirmuar…
Për planet që ka për të ardhmen thotë me shaka se do t’i bëjë patjetër, po i dha leje edhe Zoti për moshën që po kalon. Punën e realizon herë në Tiranë e herë në Francë.
Si një gjysh i mirë Axhemi nuk harron që të kujtojë e të flasë (mes tyre dallon Kelvinin që ka lindur në Kanada, kur ai ishte në Francë) me gjashtë nipër e mbesa: Emi, Klodi, Fiona, Xhesoni, Belina dhe Enxhi, që jetojnë në Kanada dhe në Francë. Kur të bëhen qytetarë të rritur evropianë ata kanë ç’t’u tregojnë miqve të tyre të Evropës për Labërinë, për Rivierën Turistike buzë detit Jon e sidomos për Dukatin…
E fitoftë garën me Jonin fjala jote, o Axhem Çapo!…
Namik Selmani
Sunday, January 20, 2008
Bilali ishte më i madh se sa koha dhe se njerëzit…
Dialog me Skënder Xhelo (Shuajipaj)
anëtar i Kryesisë së Lidhjes Çame në Çikago, SHBA
- Zoti Skënder, këtu në Çikago thonë se ju jeni një ndër biznesmenët më të fuqishëm të komunitetit çam, jeni edhe një nga njerëzit më të gjendur për këdo që ju drejtohet për ndihmë. Kështu flitet edhe në Shqipëri për ju. Thuhet se jeni edhe atdhetar i përkushtuar. Mund të më thoni diçka më shumë rreth personit tuaj, si mbërritët në Amerikë, si mbijetuat, si u bëtë biznesmen dhe njëkohësisht nuk hoqët dorë nga shqiptarizmi?!…
- Së pari mirëseadhët në Çikago, Shefki! Dhe urime për punën e madhe që keni bërë për të lartësuar figurën e Bilal Xhaferrit!… Nëse më lejon, do doja t’ju bëja një vërejtje para se të filloj të flas për veten… Edhe për ju flitet se keni punuar shumë atje në Shqipëri për të mbledhur fakte dhe të dhëna për Bilalin… Këtë gjë keni kaq kohë që po e bëni edhe këtu në Amerikë, veçanërisht në Çikago… Shumë mirë keni bërë!… Punë atdhetare, jo llafe! Ama, të them të vërtetën, mua më ka mbetur pak hatëri nga qëndrimi juaj!… Kur kishit dëgjuar kaq fjalë të mira për mua dhe e dinit që isha një nga shqiptarët më të mirë të Çikagos, pse nuk trokitët së pari në derën time, por më latë të fundit për të më takuar apo më saktë erdha dhe ju gjeta vetë?!…
- I nderuar Skënder, keni shumë të drejtë për vërejtjen, por të them të vërtetën, nisur nga mendimi se mund t’ju dëmtonim kohën e çmuar që i kushtoni biznesit tuaj, koha është flori për një biznesmen të suksesshëm, vendosëm t’ju shqetësonim sa më pak të ishte e mundur dhe vetëm në fund sa për të biseduar, ja si tani, rreth figurës së mikut tuaj Bilal Xhaferrit…
- Gabim! Gabim i madh, o miku im, Shefki Hysa!… Ju duhet ta dini që jam një nga njerëzit që i kam qëndruar më afër Bilalit dhe si i tillë, më takonte t’ju nderoja sa më shumë me praninë dhe ndihmën time. Megjithatë të shkuara e të harruara!… Le të kthehemi në temën e bisedës sonë… Unë jam Skënder Xhelo (Shuajipaj) nga fshati Markat i rrethit të Sarandës, fshat që bën pjesë në zonën e Konispolit, zonë e krahinës së Çamërisë, besoj e dini... Dihet edhe se komunizmi shqiptar, menjëherë pas luftës, e rëndoi gjendjen gjithandej edhe në fshatrat më të largëta, si Markati ynë… Pra, ishte e rëndë situata, sidomos për ata njerëz që u përkisnin farefisnive të dëgjuara… Ishin pikërisht kushtet e rënda që kishte krijuar diktatura komuniste me luftën e klasave, etj., që më detyruan edhe mua të arratisem në vitin 1964. Thashë, nuk durohet më!… Boll!… Dhe e mblodha për të ikur… Mora me vete gruan, motrën dhe nëpërmjet Janjarit kaluam matanë kufirit, në Greqi… Atje qëndruam për një kohë të shkurtër, në mos gaboj, nja tetë muaj dhe pastaj emigruam për në SHBA. Erdha dhe u vandosa në Çikago… Fillimisht e pata të vështirë si gjithë emigrantët. Më kupto, ishin vështirësitë e gjuhës, ato ekonomike, nuk njihnim të tjerë, kështu që filluam të bënim një jetë të thjeshtë. Unë që vitin e parë, vajta në shkollë për mësimin e gjuhës angleze, më vonë u regjistrova në fakultet për biznes. Vazhdova shkollën e natës për tre vjet me radhë, pastaj nisa të merrem me tregti. Mbaj mend se në vitin 1976 hapëm tregtinë tonë dhe na eci mbarë edhe pse ishim fillestarë. Punësuam jo vetëm veten tonë, por edhe të tjerë, edhe amerikanë punësuam në punët e ndryshme të tregtisë. Me kalimin e kohës e zgjeruam rrjetin, nga një supermarket i bëmë dy, pastaj të tretin e kështu me radhë... U bëmë bashkëpronarë dhe me kunatin (burrin e motrës). Gjatë kësaj kohe, më lindën dhe fëmijët njëri pas tjetrit, të cilët jam përpjekur t’i edukoj sa më mirë, t’i edukoj me traditat tona shqiptare. Më beso, në shtëpinë time nuk flitet anglisht, por vetëm shqip. Dhe fëmijët m’u bënë të mbarë. Me punë ditë e natë më mori jeta për mbarë… Pra, me punën dhe përpjekjen time dhe të gruas, por dhe të fëmijëve, arritëm të mbijetojmë dhe të krijojmë mirëqenien e duhur... Arritëm t’u jepnim mundësitë e duhura fëmijëve. Ato mundësi që nuk i pata unë as në Shqipëri e as këtu… Kështu që, fëmijët m’u bënë të mbarë e të edukuar ashtu siç e do vetë Zoti. Dy të mëdhenjtë kanë mbaruar për stomatologë (kemi edhe klinikën tonë private), kurse vajza më punon në administratë. Djali tjetër ka mbaruar shkollën e lartë për financë dhe merret me administrimin e tregtisë sonë… Kryesorja është se jemi të respektuar në punën tonë, në hallin tonë, siç na e do dera dhe oxhaku… Mbetëm shqiptarë të mirë në shpirt dhe në tradita…
- E po nuk flasin më kot njerëzia se Skënder Xhelua është dikushi në Çikago… Pra ju, ndryshe nga shumë familje emigrante që asimilohen në dheun e huaj, ia arritët të krijoni dhe të ruani një familje harmonike të bashkuar e të fortë, sipas traditave më të mira shqiptare. Me një fjalë i keni shpëtuar amerikanizimit… Më konkretisht, ç’punë keni bërë për të patur në vite një familje me tradita të pastra shqiptare, siç e përshkruat me gojën tuaj?!…
- Miku im, Shefki. Duhet të dish se një nga vështirësitë më të mëdha konkretisht në SHBA ose kudo tjetër jashtë vendit tënd, është çështja e asimilimit… Nuk i shpëton dot aq lehtë magjisë së botës së lirë, të josh e të përpin të tërin aq sa jepesh pas qejfeve kabareve e diskove e lloj-lloj lokaleve të natës që të tërheqin me lojërat e fatit e me lloj-lloj marifetesh gjer edhe te droga dhe harrohesh prej familjes… Harron se ke detyrime edhe për të afërmit, për prindërit e fëmijët… Për t’i shpëtuar kësaj ngasjeje djallëzore, duhet bërë patjetër një punë e madhe, se traditat që kemi ne si shqiptarë janë krejt ndryshe me traditat e vendit ku emigruam. Përndryshe konditat e Amerikës të detyrojnë të asimilohesh shumë shpejt… Që të qëndrosh shqiptar në SHBA duhet një punë jashtëzakonisht e madhe, se bota që të rrethon është krejt ndryshe. Krejt ndrysha nga Shqipëria… Ne nuk kemi asgjë të përbashkët përsa u përket zakoneve e traditës, kështu që prindërve shqiptarë emigrantë, neve, pra, na ka rënë një barrë shumë e rëndë që t’i edukojmë fëmijët me zakonet tona. Pikësëpari duhet filluar nga gjuha. Fëmijët e mi e kishin të ndaluar të flisnin anglisht në shtëpi, por edhe kur dilnin jashtë, në mjedise shqiptare. Unë i këshilloja pa u lodhur të flisnin shqip e vetëm shqip… Pra, nëse fëmija nuk njeh gjuhën e nënës, ai nuk njeh zakonet, nuk njeh traditat, nuk njeh prindërit… Përsa i përket të tjerëve, edhe shqiptaro-amerikanë çamë, disa kanë arritur të kenë rezultate të mira me fëmijët, sepse kanë punuar shumë me ta, ndërsa të tjerë, kanë punuar shumë pak dhe ngaqë fëmijët nuk kanë traditën, ata e kanë të vështirë, druhen të rrinë me bashkëkombasit, me shqiptarët… Nuk duhet harruar se ka qenë edhe dëshira e fëmijëve tanë, veç punës sonë, që na kanë dëgjuar… Ata janë brumosur me shqiptari, se për mua shqiptar të keq nuk ka, ka vetëm të mirë. Por edhe kur kanë dalë shqiptarët jo të mirë, kur vinte puna te klasifikimi, për mendimin tim, shumica e shqiptarëve janë e mbeten të mirë, megjithëse aty-këtu mund të ketë edhe jo të mirë… Të mos tregohem kategorikë…
Le të kthehemi te fëmijët e mi. Ata, duke patur idenë se shiptarët janë të mirë, e kishin vendosur në mendjen e tyre se kur të vinte koha e martesës, ashtu siç erdhi, doemos do të mos martoheshin me askënd tjetër, veçse me racën e tyre, me kombësinë e tyre… Pra, me vajza shqiptare… Kur u martua Xhelua, djali im i madh, mori një vajzë të lindur në SHBA, por nga Markati, nga fshati ynë. I dyti, njëlloj si i vëllai vendosi të merrte shqiptare dhe shkoi në Shqipëri… Atje u martua me një vajzë nga Tirana… Edhe i treti, njëlloj si vëllezërit, u martua me një vajzë nga Delvina… Edhe vajza preu biletën, ia hypi aeroplanit dhe shkoi në Shqipëri e u martua me një djalë shqiptar… Kështu, o vëlla Shefki, që edhe dy të vegjlit kur të martohen, do të martohen vetëm me vajza shqiptare. Jam i sigurt për këtë… Mos të të duket çudi, po edhe djali i djalit, edhe fëmijët e fëmijëve të mi, që janë tre-katër vjeç, nuk dinë një fjalë anglisht… Më beso, ata flasin vetëm shqip. E kanë kohën përpara për ta mësuar anglishten… Të gjithë fëmijë e nipër të mi emrat i kanë shqiptarë. Dhe e gjitha kjo, vetëm e vetëm që t’i ruhemi asimilimit… Duhet t’ia nisësh pikërisht nga të tilla gjëra të vogla, mor nga gjërat më të vogla, të mos bësh asnjë lëshim, që t’i shpëtosh asimilimit… Duhet të jesh e të bëhesh me zor shqiptar fanatik, më kupton?!... Po të ishim në Shqipëri, mund të kishim bërë lëshime, por këtu në Amerikë, në emigracion, je i detyruar të mos bësh asnjë lëshim, se ndryshe e humbet davanë… Vetëm kështu, me rregull të madh, duke i qëndruar në kokë edukimit të fëmijëve, mund ta ruash të pastër shqiptarizmin, duke filluar nga zakonet, nga feja e nga tradita. Kam bërë shumë punë që kam arritur të brumos me shqiptarizëm fëmijët e mbesat e nipërit e mi, me të cilët sot mburremi dhe krenohemi ne si familje. Eh, mor miku im, Shefki!… Nuk e di ti se sa e bukur është jeta e emigracionit në dukje e sa kurthe të ngre e sa e vështirë bëhet, po nuk dite ta përballosh me dinjitet…
- Pra ju thoni se duhet të bësh sakrifica të mëdha për të mbetur shqiptar në thelb, në emigracion?!… Shumë e drejtë!… Besoj se i tillë, shqiptar i madh, mbeti edhe Bilal Xhaferri, këtu në Amerikë, mesa di, mbase për faktin se edhe ai kaloi përmes udhës së sakrificave, mbase se ndoqi a pati të njëjtën rrugë në jetë, si gjithë të mërguarit pa dashje prej Shqipërisë, si gjithë të arratisurit e detyruar për të shpëtuar jetën… Regjimi komunist e përndoqi shumë edhe Bilal Xhaferrin. Dihet se i pushkatoi babanë si nacionalist antikomunist, nuk i la mundësi të studionte në Universitet; kur filloi të shkruante, sa pa marrë emër të madh, e trembur prej talentit të tij, censura e diktaturës komuniste i ndaloi qarkullimin e librave të botuar, i hoqi të drejtën e botimit, e përjashtoi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe e internoi në Hamalle të Durrësit. Më pas Sigurimi i Shtetit nuk e la rehat as aty, i përgatiti dosjen për ta arrestuar e burgosur dhe Bilali u detyrua të arratisej… Dhe përfundoi këtu në Amerikë… Me sa di ju jeni miku kryesor dhe përkrahësi i tij më i madh, në mos gaboj... Bënit pjesë në të njëjtën organizatë joqeveritare, në Lidhjen Çame, dhe ishit në kryesinë e saj, në drejtimin e saj… Si bashkëpunuat, si e ndihmuat Bilal Xhaferrin që të mbetej një shqiptar i madh?…
- Më dëgjo me kujdes, Shefki. Vërtet që unë e kam mbështetur shumë Bilalin, pavarësisht se ndonjëri atje në Shqipëri pretendon se nuk e kemi ndihmuar sa duhet… Unë nuk di ç’kanë bërë të tjerët… Sot flas dhe mbaj përgjegjësi morale për veten time… Unë me Bilal Xhaferrin bie kushëri i tretë. Kur ishim të rinj, nuk patëm lidhje të afërta, se ai ishte larg, shkoi diku andej nga Durrësi… Unë, dihet, mbeta në Markat… Pastaj unë u arratisa dhe nuk patëm mundësi të takoheshim sa ishim në Shqipëri… U njohëm vonë, kur edhe ai u arratis… Kur u njohëm nga afër, në mos gaboj, ishte viti 1969, viti që ai u arratis për në Greqi… Sa më njoftuan se Bilali ndodhej në kamp, në Greqi, unë menjëherë i bëra dokumentat, tërë garancitë që i duheshin për të emigruar në SHBA. Ndërkohë shkëmbenim letra shpesh... Kur iu lejua ardhja në Amerikë, për arsye të tij, ai shkoi e u vendos në Boston. Gjatë kësaj kohe lidheshim me telefon. Pas tre vjetësh erdhi në Çikago… Pra, erdhi në vitin 1972, më duket… Sapo erdhi e prita menjëherë dhe fillova të njihesha më mirë me Bilalin... Ishte atdhetar i madh në shpirt dhe nuk rrinte dot pa bërë diçka për vëndin tënë… Ishte inisiativa e tij krijimi i një organizate si ajo e kosovarëve… Pra ata kishin Lidhjen Kosovare dhe Bilali mendoi të krijonim Lidhjen Çame… Ne, çamët, nuk kishim asnjë organizatë deri atëherë në Çikago e as në Amerikë… Mor po as në vendet e tjera nuk kishte organizatë çame, me sa di unë… Pra, ka qenë një mungesë e madhe organizimi ynë, mungesë që dëmtonte çështjen e Çamërisë dhe të Shqipërisë mbarë. Pikësëpari, duhet të bënim të ditur se ishim çamër, ta dinin të gjithë se kush ishte Çamëria… Dhe na mblodhi të gjithëve bashkë Bilali… Me punën e Bilalit u organizua Lidhja Çame… Mbaj mend se gjatë mbledhjes së parë që bëmë kishte mendime të ndryshme. Disa donin të ishte një shoqëri shqiptaro-amerikane. Disa thjesht shqiptare. Bilali thoshte që Çamëria është pjesë e Shqipërisë, është krahu i saj, prandaj duhej të bashkëpunonim edhe me atdhetarë të tjerë…
Ai e përfytyronte Shqipërinë si një shqiponjë, që gjoksin e kishte te Shqipëria e sotme, kurse njërin krah e kishte në Kosovë dhe tjetrin në Çamëri. Kështu shpjegohet edhe simboli i krahut të shqiponjës që ai përdori për të emërtuar revistën... Unë e përkraha Bilalin që në momentet e para, duke ia përforcuar atij idenë që të mos lindnin më kundërshtime të tjera… Në atë mbledhje u vendos edhe që revista e shoqërisë sonë, e Lidhjes Çame, të mbante emrin "Krahu i shqiponjës"... Edhe për këtë ishte ideja e Bilalit, pavarësisht se disa nga bashkëpunëtorët tanë mbaheshin e fryheshin sikur kushedi kush ishin…
Revista "Krahu i shqiponjës" në numrin e parë pati një përkrahje të përgjithshme, u ndihmua shumë financiarisht, pastaj në numrat e tjerë përkrahja ishte më e vogël dhe më vonë erdhi duke rënë derisa humbi fare… Ne në atë kohë kërkonim dy mbështetje: 1. morale, 2. financiare. Por në të shumtën e rasteve nuk patëm as njërën e as tjetrën, megjithëse pëpiqeshim që aty ku nuk kishim përkrahje financiare, të fitonim, të paktën, përkrahje morale… Dhe e kërkonim shumë përkrahjen morale… Mirëpo, komunistët e bënin punën e tyre edhe në mërgim… Dinin si t’i pengonin nismat atdhetare… Nga botimet që bëheshin jashtë, "Krahu i shqiponjës" ishte një nga ekstremet antikomuniste… Ajo e vinte gishtin atje ku ishte plaga. Ajo i tregonte popullit shqiptar dhimbjet, ajo i tregonte se si duhej çliruar Shqipëria, se si duhej zgjidhur çështja e Kosovës dhe e Çamërisë… Dhe ideatori, organizatori dhe drejtuesi i saj ishte i palodhuri Bilal Xhaferri…
Shumë herë kemi marrë pjesë nëpër demonstrata kundër qeverisë së atëhershme komuniste të Tiranës, si dhe për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë, ndaj qeverisë jugosllave. I organizonte Bilali… Kemi bërë edhe shumë kërkesa, letra e telegrame nëpër ministritë e punëve të jashtme të SHBA e vendeve të tjera perëndimore, për këso çështjesh, etj. Njëkohësisht kemi synuar edhe zgjidhjen e çështjes çame… Dhe si gjithmonë na printe Bilali…
Regjimi komunist i Shqipërisë kritikohej edhe nga grupe të tjera që vepronin në shtete e qytete të ndryshme të SHBA. Edhe ata përpiqeshin, por prapë, linin një derë të hapur. Domethënë ata pranonin edhe disa anë të mira të komunizmit, kurse ne nuk e donim këtë derë të hapur. Sidomos Bilali. Për të ishte e mbyllur njëherë e përgjithmonë dera e komunizmit... As ai e as ne nuk mund të bënim kompromis me komunistët… Kjo ishte një nga arsyet kryesore që si komunistët e Tiranës, edhe ata të këtushmit, e urrenin shumë Bilalin. Se kishte edhe këtu në Çikago grupe marksiste-leniniste… Dhe ata e quanin Bilalin si armikun më të egër të Shqipërisë enveriste… Mbase ishte edhe kjo urrejtje arsyeja kryesore që në vitin 1978 Bilalin e plagosën disa njerëz të panjohur. Në mos gaboj, ishte mbrëmje vonë dhe ai po shkonte në
një takim që organizonin forcat politike të komunitetit shqiptaro-amerikan të Çikagos për të festuar 28 Nëntorin, ditën e Pavarësisë së Shqipërisë…
Në vitin 1981, kundërshtarët e Bilalit dogjën edhe redaksinë e revistës "Krahu i shqiponjës" ku ai kishte dorëshkrimet e veprave letrare, studime, kërkime shkencore, përkthime, shënime politike, letra, piktura, fotografi, etj… Pra, ishte kurdoherë tepër i rrezikuar dhe nuk nguronte të hiqte edhe kafshatën e gojës për të botuar revistën…
Nga ana financiare shumica e ndihmave ishin të miat, jo se u përjashtuan të tjerët, por qenë kushtet të tilla… Siç ju tregova, Bilali u luftua ashpër, u luftua me një taktikë, që të izolohej. Të mbetej i vetëm, i papërkrahur si ekonomikisht edhe moralisht… Ky qe qëllimi kryesor i komunistëve, që atij t’i binte vlera, që të qëndronte në këmbë, por të bëhej i pavlefshëm, të diskreditohej… Dihej që Bilali nuk ishte i pasur, por ama qëndroi i papërkulur gjatë gjithë kohës... Nga shpirti ka qenë i lartë, krenar, i papërkulur, i palodhur. Qëndroi i tillë gjer në çastin e vdekjes. Ishte i rrezikuar jo vetëm Bilali si kryesori i revistës dhe i Lidhjes Çame, por kanosje kemi patur edhe ne që bashkoheshim e bashkëpunonim me të. Na bënin lloj-lloj presionesh, duke na imponuar frikën. Na kanoseshin për njerëzit tanë në Shqipëri, të cilët do të keqtrajtoheshin, po të vazhdonim të ndiqnim rrugën e Bilal Xhaferrit. Por ne i kishim marrë parasysh që në fillim… Të paktën, unë i kam qëndruar pranë deri në fund… Kjo është e vërteta, pavarësisht nga llafet e atyre që nuk na e duan të mirën…
- I nderuar Skënder, në mos gaboj, në një takim që keni pasur rastësisht në Shqipëri me poetin Namik Mane (besoj ju kujtohet, ka qenë njeriu që e mbështeti Bilalin gjatë periudhës së internimit në Hamalle të Durrësit, i fshehu dhe i ruajti edhe shumë nga krijimet pas arratisjes), debatuat ca dhe ai u nxeh e u shpreh ashpër: "Më kot mburreni për atdhetarizëm ju, shqiptaro-amerikanët!… Jua dërguam Bilal Xhaferrin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë"… Pse kaq i revoltuar Namiku?… Mos vallë nuk është mbështetur sa duhet Bilali nga atdhetarët çamë këtu në Amerikë?…
- Më dëgjo, Shefki… E kam theksuar disa herë që edhe Amerika ka problemet e saj… Nuk është aq e thjeshtë jetesa edhe këtu… Njerëzit përpiqen të sigurojnë bukën e familjes, kryesorja, pastaj të merren me atdhetarizëm… Bile për disa atdhetarizmi është gjëja e fundit që edhe mund t’i përkushtohen edhe jo… Mendojnë se meqë i kanë kthyer shpinën Shqipërisë dhe Amerika është bërë atdheu i tyre, përse duhet të lodhen për Shqipërinë?… Dhe me të tillët askush nuk ka kohë dhe dëshirë të merret… As Bilali nuk u mor me të tillët, i shpërfilli… Kjo është jeta, nuk u kërkon dot njerëzve të japin atë që nuk kanë dëshirë për ta dhënë… Në këtë kuptim mbase një pjesë e njerëzve tanë nuk e përkrahën Bilalin, po ç’t’i bësh?… Atdhetarizmi të lind në shpirt… nuk imponohet… Bilali ishte gatuar t’i përkushtohej atdheut dhe iu përkushtua, pa e detyruar askush… Ata që deshën ta ndiqnin e ndoqën… Ata që deshën ta ndihmonin e ndihmuan… Të tjerë e penguan… Kjo është jeta…
- I nderuar Skënder, po juve ç’ju lidhte me Bilal Xhaferrin?!…Ju lidhte më shumë farefisnia, gjaku, shoqëria, miqësia apo atdhetarizmi?
- Thonë një fjalë të urtë andej nga anët tona, nga Çamëria… Thonë që hasmin mos e duaj, po hakun ia ruaj… Pra, kur Zoti na porosit të mos ia hamë hakun as hasmit, si mund t’ia mohojmë Bilal Xhaferrit?… Më dëgjo mua, Shefki, Bilali ishte një atdhetar i madh që nuk e kishte shokun. Ai çdo gjë që kishte e sakrifikonte për atdheun. Qëllimi kryesor i tij ishte që të rrëzohej sistemi komunist dhe të vendosej demokracia në Shqipëri, pavarësisht nga mundësitë, mjetet dhe rrugët që do të zgjidheshin. Po të shohësh "Krahun e shqiponjës", ai thoshte se materialet e saj i kushtoheshin rrëzimit të komunizmit, duke përdorur forcën. Rrëzmi i komunizmit ishte "neni 1" për revistën… Ky ishte botëkuptimi i tij… Bilali ishte më i madh se sa koha dhe se njerëzit që jetonin në Amerikë… Edhe kundërshtarët nuk ishin në një nivel me të… Kështu që Bilali edhe nga kundërshtarët e tij mbetej i pakuptuar… Bilal Xhaferri, mor mik, ishte i madh midis të vegjëlve, mirëpo kjo nuk e izoloi, përkundrazi i dha forcë më tepër, e bëri më të vendosur në idealin e tij, në rrugën e tij... Ai nuk bënte lëshim, ai nuk lëkundej, ai dinte vetëm një gjë: të drejtën e drejtë… Dhe një njeri i tillë, po të njiheshe me të e të kishe dy pare mend në kokë, të bënte për vete edhe pa qenë i një gjaku me të… Mua herë-herë më dukej se të hypnotizonte me fjalën dhe veprimet e tij… Më kishte magjepsur… Na kishte magjepsur të gjithëve… E donim me gjithë shpirt të gjithë, unë, fëmijët dhe tërë të afërmit e mi… Bilali ishte mësuesi më i mirë, jo vetëm për mua, por edhe për fëmijët e mi… Ai sa herë gjente kohë të lirë u mësonte atyre gjuhën shqipe, si të shkruanin e të flisnin bukur shqip, si ta donin atdheun, Shqipërinë… Ai u mësoi atdhetarinë fëmijëve të mi… Ata mësuan prej tij, mbase edhe ca më tepër se ç’u mësova unë… Prandaj e donin shumë… Familja ime (veçanërisht nëna ime, të cilën ai e thërriste hallë) i kujtonte shpesh atij, se po i kalonte koha dhe duhej të martohej, por ai thoshte: "Unë do të martohem në Shqipëri, kur të hapet Shqipëria"... Më kupton, mor miku im, Shefki?!… Ja, i tillë ishte Bilali, prandaj unë e kam dashur shumë… Vërtet që e kam dashur shumë… Bilalin e kam dashur shumë si mik, por më shumë si atdhetar të madh... Megjithatë edhe të mëdhenjtë bëjnë gabime… Edhe Bilali kishte gabimet e veta, dyshimet, pasiguritë, panjohuritë, si çdo njeri i gjallë… Mbase këto gabime e kanë detyruar që të mbështetej herë te atdhetarët demokratë, e herë te ballistët, herë te republikanët e herë te monarkistët… Bile një periudhë u miqësua aq shumë me mbretin Leka Zogu, saqë mbante veshur njëlloj si ai, një farë gjysmuniforme ushtarake… Shpresonte shumë se mbreti Leka mund të bënte diçka për Shqipërinë… Mendonte se ai i kishte mundësitë më të mëdha se sa grupimet e tjera atdhetare të mërgatës këtu në Amerikë… Mirëpo këtë qëndrim nuk e miratonin disa të tjerë, sidomos disa nga çamët tanë, që nuk pranonin të bashkërendonin forcat me askënd për zgjidhjen e çështjes çame… Mendonin se ne, çamët, ishim të zotët e vetes dhe mund të vendosnim vetë për fatet tona, gjë që ishte pikëpamje e gabuar, por askush nuk ua mbushte dot mendjen… Dhe ata, nga pozitat e gabimit të tyre, mendonin se ishin Bilali me shokë të gabuarit dhe nxisnin e nxisnin përçarjen në vend që t’i thërrisnin mendjes e të bashkoheshim… Ja, kështu… E tillë rridhte jeta edhe këtu në Amerikë, pavarësisht nga idealet dhe pikëpamjet e Bilalit që ne herë-herë i quanim utopi… Kaq kuptonim dhe shumë herë Bilali mbetej i pakuptuar nga ne… Mbase moskuptimi ynë e ka dëmtuar… shumë…
- Ju thatë se Bilali, duke mos patur përkrahjen e duhur, detyrohej të merrej i vetëm me revistën "Krahu i shqiponjës"… Në ç’kuptim merrej i vetëm?… E siguronte vetë financimin për botimin e saj?!…
- Sheki, duhet të kesh një gjë parasysh: karakterin e Bilalit… Bilali kur e shihte se të tjerët fillonin të bënin bishta, nuk priste më… Nuk i lutej kujt… Merrej vetë me gjithçka… Punonte në punë të ndryshme, siguronte të ardhura dhe ato i përdorte për të financuar botimin e revistës… Bilali ishte i papërtuar. Ai bënte njëherësh sa rolin e botuesit dhe të kryeredaktorit, edhe rolet e redaktorit, reporterit e fotoreporterit, shkrimtarit e përkthyesit, e faqoste dhe e ilustronte vetë revistën… Pra, shpesh i shkruante vetë artikujt, i redaktonte dhe i ilustronte me fotot, vizatimet e karikaturat që bënte vetë. Bilali ishte sa shkrimtar dhe publicist dhe politikan. Ishta sa përkthyes dhe fotograf e piktor, pra, puna me revistën e kishte detyruar të zhvillonte një talent shumëplanësh… Tekefundit revista "Krahu i shqiponjës" kishte brumin dhe fytyrën e tij, ishte një lloj enciklopedie, sa krijimtari dhe krijesë e Bilal Xhaferrit… Dhe nëse mund të themi se ajo lloj krijese e kishte një shpirt, kishte atë të Bilal Xhaferrit… I tillë ishte miku im i gjithanshëm Bilal Xhaferri…
- Ka shumë hipoteza e hamendje për vdekjen e Bilal Xhaferrit aq sa tashmë ajo është shndërruar në një mister, në një enigmë për shumë njerëz… Vdiq apo e vranë?!… Cila është hipoteza juaj?!…
- Unë do të rrëfej aq sa di dhe nuk marr përsipër të hamendësoj e të fantazoj siç bëjnë disa të tjerë… Puna e tyre… Bilalit, sipas të thënave të tij, aty ku punonte, në orën gjashtë të mëngjesit, i ra të fikët, pra humbi ndjenjat, dhe e çuan me urgjencë në spital. Aty e mbodhi veten pas ndonjë ore dhe më mori në telefon e më tha:
"Skënder, a e di se ku jam?"…
"Jo, - i thashë, - nuk e di"…
"Jam në spital", - më tha.
Atëherë nxitova dhe shkova për ta parë në spital. E gjeta të shtrirë në krevat… U përshëndeta dhe i qëndrova pranë. Gjatë asaj kohe pashë se për çdo dhjetë minuta vinin e shihnin doktorë të ndryshëm me aparat nga sytë…
Në një çast më tha:
"Unë s’kam gjë dhe nuk e di pse më kanë sjellë… Dëgjo, - vazhdoi, - në të gjitha të kam dëgjuar, vetëm në një gjë nuk të kam dëgjuar, të kam thënë se s’do martohem këtu, në Amerikë, por tani po ta them se sa të dal nga spitali, do shkoj e të martohem"...
Të nesërmen konstatuan se ai kishte një tumor që i bënte presion në ballë. Doktorët ishin të mendimit se Bilali duhej të operohej. Operacioni ishte i rëndë…
E pyeta se ç’kishte vendosur:
"S’kam ç’të bëj, - më tha, - duhet patjetër të operohem"...
"S’ka gjë, - i thashë, - do të kalojë"...
"Po, - tha, - por është koka ime"...
Ditën e operacionit unë qëndrova gjatë gjithë ditës në sallë të pritjes. Operacioni zgjati tetë orë. Kur doli nga narkoza e shpumë në dhomë…
E pyeta doktorin se si kishte dalë dhe ai më tha se tumori nuk ishte kanceroz. Ishte një tumor me rritje të ngadalshme, mund të ketë qenë aty mbase edhe për tridhjetë vjet... Sidoqoftë, rreziku është brenda njëzet e katër orëshit, tha ai… Mund t’i bjerë edhe paralizë… Rreth pesëdhjetë për qind e atyre që operohen në kokë paralizohen, theksoi doktori...
Kështu ndodhi edhe me Bilalin. Të nesërmen atij i ra paralizë, iu bllokua krahu dhe këmba e djathtë dhe gjysma e fytyrës. Ajo e shkatërroi Bilalin shpirtërisht…
Pas dy-tri ditësh u duk sikur i filloi një përmirësim i vogël… Në një çast më tha me shenja se nuk shtyhet e gjithë jeta kështu i paralizuar… Unë nuk duroj dot të jetoj kështu… Sikur të mbetem i paralizuar, do vras veten, më tha…
"Mos u merakos se do bëhesh më mirë", - ia ktheva.
Filloi terapinë… Me terapi zuri të përmirësohej… Një javë pas paralizës filloi të shqiptonte fjalët, të fliste...
Një ditë, aty rreth orës dy, pasdreke, ra telefoni në zyrë dhe një zë më tha:
"Ju jeni zoti Shuaipaj?"…
"Po", - i thashë.
"Qetësohuni, - më thanë, - se kemi një lajm të keq… Njeriu juaj, Bilali, vdiq"...
Mora dhe kunatin e tij, Selfo Hoxhën, dhe shkuam drejt e në spital. E gjetëm të vdekur…
Më në fund erdhi puna për varrimin… Të gjithë miqtë më ngarkuan mua për të përgatitur ceremonialin e funeralit... Po të them, Shefki, se e kemi varrosur me dinjitet… E kemi varrosur me dashuri dhe respekt. Ashtu siç i takonte figurës së tij… Dhe në mendjet e zemrat tona do ta ruajmë gjersa të jemi gjallë…
Me vdekjen e Bilalit, vetëkuptohet, pushoi së botuari edhe revista "Krahu i shqiponjës"...
Shefki Hysa
SHBA, Çikago, më 4 maj 1995
Dialog me Skënder Xhelo (Shuajipaj)
anëtar i Kryesisë së Lidhjes Çame në Çikago, SHBA
- Zoti Skënder, këtu në Çikago thonë se ju jeni një ndër biznesmenët më të fuqishëm të komunitetit çam, jeni edhe një nga njerëzit më të gjendur për këdo që ju drejtohet për ndihmë. Kështu flitet edhe në Shqipëri për ju. Thuhet se jeni edhe atdhetar i përkushtuar. Mund të më thoni diçka më shumë rreth personit tuaj, si mbërritët në Amerikë, si mbijetuat, si u bëtë biznesmen dhe njëkohësisht nuk hoqët dorë nga shqiptarizmi?!…
- Së pari mirëseadhët në Çikago, Shefki! Dhe urime për punën e madhe që keni bërë për të lartësuar figurën e Bilal Xhaferrit!… Nëse më lejon, do doja t’ju bëja një vërejtje para se të filloj të flas për veten… Edhe për ju flitet se keni punuar shumë atje në Shqipëri për të mbledhur fakte dhe të dhëna për Bilalin… Këtë gjë keni kaq kohë që po e bëni edhe këtu në Amerikë, veçanërisht në Çikago… Shumë mirë keni bërë!… Punë atdhetare, jo llafe! Ama, të them të vërtetën, mua më ka mbetur pak hatëri nga qëndrimi juaj!… Kur kishit dëgjuar kaq fjalë të mira për mua dhe e dinit që isha një nga shqiptarët më të mirë të Çikagos, pse nuk trokitët së pari në derën time, por më latë të fundit për të më takuar apo më saktë erdha dhe ju gjeta vetë?!…
- I nderuar Skënder, keni shumë të drejtë për vërejtjen, por të them të vërtetën, nisur nga mendimi se mund t’ju dëmtonim kohën e çmuar që i kushtoni biznesit tuaj, koha është flori për një biznesmen të suksesshëm, vendosëm t’ju shqetësonim sa më pak të ishte e mundur dhe vetëm në fund sa për të biseduar, ja si tani, rreth figurës së mikut tuaj Bilal Xhaferrit…
- Gabim! Gabim i madh, o miku im, Shefki Hysa!… Ju duhet ta dini që jam një nga njerëzit që i kam qëndruar më afër Bilalit dhe si i tillë, më takonte t’ju nderoja sa më shumë me praninë dhe ndihmën time. Megjithatë të shkuara e të harruara!… Le të kthehemi në temën e bisedës sonë… Unë jam Skënder Xhelo (Shuajipaj) nga fshati Markat i rrethit të Sarandës, fshat që bën pjesë në zonën e Konispolit, zonë e krahinës së Çamërisë, besoj e dini... Dihet edhe se komunizmi shqiptar, menjëherë pas luftës, e rëndoi gjendjen gjithandej edhe në fshatrat më të largëta, si Markati ynë… Pra, ishte e rëndë situata, sidomos për ata njerëz që u përkisnin farefisnive të dëgjuara… Ishin pikërisht kushtet e rënda që kishte krijuar diktatura komuniste me luftën e klasave, etj., që më detyruan edhe mua të arratisem në vitin 1964. Thashë, nuk durohet më!… Boll!… Dhe e mblodha për të ikur… Mora me vete gruan, motrën dhe nëpërmjet Janjarit kaluam matanë kufirit, në Greqi… Atje qëndruam për një kohë të shkurtër, në mos gaboj, nja tetë muaj dhe pastaj emigruam për në SHBA. Erdha dhe u vandosa në Çikago… Fillimisht e pata të vështirë si gjithë emigrantët. Më kupto, ishin vështirësitë e gjuhës, ato ekonomike, nuk njihnim të tjerë, kështu që filluam të bënim një jetë të thjeshtë. Unë që vitin e parë, vajta në shkollë për mësimin e gjuhës angleze, më vonë u regjistrova në fakultet për biznes. Vazhdova shkollën e natës për tre vjet me radhë, pastaj nisa të merrem me tregti. Mbaj mend se në vitin 1976 hapëm tregtinë tonë dhe na eci mbarë edhe pse ishim fillestarë. Punësuam jo vetëm veten tonë, por edhe të tjerë, edhe amerikanë punësuam në punët e ndryshme të tregtisë. Me kalimin e kohës e zgjeruam rrjetin, nga një supermarket i bëmë dy, pastaj të tretin e kështu me radhë... U bëmë bashkëpronarë dhe me kunatin (burrin e motrës). Gjatë kësaj kohe, më lindën dhe fëmijët njëri pas tjetrit, të cilët jam përpjekur t’i edukoj sa më mirë, t’i edukoj me traditat tona shqiptare. Më beso, në shtëpinë time nuk flitet anglisht, por vetëm shqip. Dhe fëmijët m’u bënë të mbarë. Me punë ditë e natë më mori jeta për mbarë… Pra, me punën dhe përpjekjen time dhe të gruas, por dhe të fëmijëve, arritëm të mbijetojmë dhe të krijojmë mirëqenien e duhur... Arritëm t’u jepnim mundësitë e duhura fëmijëve. Ato mundësi që nuk i pata unë as në Shqipëri e as këtu… Kështu që, fëmijët m’u bënë të mbarë e të edukuar ashtu siç e do vetë Zoti. Dy të mëdhenjtë kanë mbaruar për stomatologë (kemi edhe klinikën tonë private), kurse vajza më punon në administratë. Djali tjetër ka mbaruar shkollën e lartë për financë dhe merret me administrimin e tregtisë sonë… Kryesorja është se jemi të respektuar në punën tonë, në hallin tonë, siç na e do dera dhe oxhaku… Mbetëm shqiptarë të mirë në shpirt dhe në tradita…
- E po nuk flasin më kot njerëzia se Skënder Xhelua është dikushi në Çikago… Pra ju, ndryshe nga shumë familje emigrante që asimilohen në dheun e huaj, ia arritët të krijoni dhe të ruani një familje harmonike të bashkuar e të fortë, sipas traditave më të mira shqiptare. Me një fjalë i keni shpëtuar amerikanizimit… Më konkretisht, ç’punë keni bërë për të patur në vite një familje me tradita të pastra shqiptare, siç e përshkruat me gojën tuaj?!…
- Miku im, Shefki. Duhet të dish se një nga vështirësitë më të mëdha konkretisht në SHBA ose kudo tjetër jashtë vendit tënd, është çështja e asimilimit… Nuk i shpëton dot aq lehtë magjisë së botës së lirë, të josh e të përpin të tërin aq sa jepesh pas qejfeve kabareve e diskove e lloj-lloj lokaleve të natës që të tërheqin me lojërat e fatit e me lloj-lloj marifetesh gjer edhe te droga dhe harrohesh prej familjes… Harron se ke detyrime edhe për të afërmit, për prindërit e fëmijët… Për t’i shpëtuar kësaj ngasjeje djallëzore, duhet bërë patjetër një punë e madhe, se traditat që kemi ne si shqiptarë janë krejt ndryshe me traditat e vendit ku emigruam. Përndryshe konditat e Amerikës të detyrojnë të asimilohesh shumë shpejt… Që të qëndrosh shqiptar në SHBA duhet një punë jashtëzakonisht e madhe, se bota që të rrethon është krejt ndryshe. Krejt ndrysha nga Shqipëria… Ne nuk kemi asgjë të përbashkët përsa u përket zakoneve e traditës, kështu që prindërve shqiptarë emigrantë, neve, pra, na ka rënë një barrë shumë e rëndë që t’i edukojmë fëmijët me zakonet tona. Pikësëpari duhet filluar nga gjuha. Fëmijët e mi e kishin të ndaluar të flisnin anglisht në shtëpi, por edhe kur dilnin jashtë, në mjedise shqiptare. Unë i këshilloja pa u lodhur të flisnin shqip e vetëm shqip… Pra, nëse fëmija nuk njeh gjuhën e nënës, ai nuk njeh zakonet, nuk njeh traditat, nuk njeh prindërit… Përsa i përket të tjerëve, edhe shqiptaro-amerikanë çamë, disa kanë arritur të kenë rezultate të mira me fëmijët, sepse kanë punuar shumë me ta, ndërsa të tjerë, kanë punuar shumë pak dhe ngaqë fëmijët nuk kanë traditën, ata e kanë të vështirë, druhen të rrinë me bashkëkombasit, me shqiptarët… Nuk duhet harruar se ka qenë edhe dëshira e fëmijëve tanë, veç punës sonë, që na kanë dëgjuar… Ata janë brumosur me shqiptari, se për mua shqiptar të keq nuk ka, ka vetëm të mirë. Por edhe kur kanë dalë shqiptarët jo të mirë, kur vinte puna te klasifikimi, për mendimin tim, shumica e shqiptarëve janë e mbeten të mirë, megjithëse aty-këtu mund të ketë edhe jo të mirë… Të mos tregohem kategorikë…
Le të kthehemi te fëmijët e mi. Ata, duke patur idenë se shiptarët janë të mirë, e kishin vendosur në mendjen e tyre se kur të vinte koha e martesës, ashtu siç erdhi, doemos do të mos martoheshin me askënd tjetër, veçse me racën e tyre, me kombësinë e tyre… Pra, me vajza shqiptare… Kur u martua Xhelua, djali im i madh, mori një vajzë të lindur në SHBA, por nga Markati, nga fshati ynë. I dyti, njëlloj si i vëllai vendosi të merrte shqiptare dhe shkoi në Shqipëri… Atje u martua me një vajzë nga Tirana… Edhe i treti, njëlloj si vëllezërit, u martua me një vajzë nga Delvina… Edhe vajza preu biletën, ia hypi aeroplanit dhe shkoi në Shqipëri e u martua me një djalë shqiptar… Kështu, o vëlla Shefki, që edhe dy të vegjlit kur të martohen, do të martohen vetëm me vajza shqiptare. Jam i sigurt për këtë… Mos të të duket çudi, po edhe djali i djalit, edhe fëmijët e fëmijëve të mi, që janë tre-katër vjeç, nuk dinë një fjalë anglisht… Më beso, ata flasin vetëm shqip. E kanë kohën përpara për ta mësuar anglishten… Të gjithë fëmijë e nipër të mi emrat i kanë shqiptarë. Dhe e gjitha kjo, vetëm e vetëm që t’i ruhemi asimilimit… Duhet t’ia nisësh pikërisht nga të tilla gjëra të vogla, mor nga gjërat më të vogla, të mos bësh asnjë lëshim, që t’i shpëtosh asimilimit… Duhet të jesh e të bëhesh me zor shqiptar fanatik, më kupton?!... Po të ishim në Shqipëri, mund të kishim bërë lëshime, por këtu në Amerikë, në emigracion, je i detyruar të mos bësh asnjë lëshim, se ndryshe e humbet davanë… Vetëm kështu, me rregull të madh, duke i qëndruar në kokë edukimit të fëmijëve, mund ta ruash të pastër shqiptarizmin, duke filluar nga zakonet, nga feja e nga tradita. Kam bërë shumë punë që kam arritur të brumos me shqiptarizëm fëmijët e mbesat e nipërit e mi, me të cilët sot mburremi dhe krenohemi ne si familje. Eh, mor miku im, Shefki!… Nuk e di ti se sa e bukur është jeta e emigracionit në dukje e sa kurthe të ngre e sa e vështirë bëhet, po nuk dite ta përballosh me dinjitet…
- Pra ju thoni se duhet të bësh sakrifica të mëdha për të mbetur shqiptar në thelb, në emigracion?!… Shumë e drejtë!… Besoj se i tillë, shqiptar i madh, mbeti edhe Bilal Xhaferri, këtu në Amerikë, mesa di, mbase për faktin se edhe ai kaloi përmes udhës së sakrificave, mbase se ndoqi a pati të njëjtën rrugë në jetë, si gjithë të mërguarit pa dashje prej Shqipërisë, si gjithë të arratisurit e detyruar për të shpëtuar jetën… Regjimi komunist e përndoqi shumë edhe Bilal Xhaferrin. Dihet se i pushkatoi babanë si nacionalist antikomunist, nuk i la mundësi të studionte në Universitet; kur filloi të shkruante, sa pa marrë emër të madh, e trembur prej talentit të tij, censura e diktaturës komuniste i ndaloi qarkullimin e librave të botuar, i hoqi të drejtën e botimit, e përjashtoi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe e internoi në Hamalle të Durrësit. Më pas Sigurimi i Shtetit nuk e la rehat as aty, i përgatiti dosjen për ta arrestuar e burgosur dhe Bilali u detyrua të arratisej… Dhe përfundoi këtu në Amerikë… Me sa di ju jeni miku kryesor dhe përkrahësi i tij më i madh, në mos gaboj... Bënit pjesë në të njëjtën organizatë joqeveritare, në Lidhjen Çame, dhe ishit në kryesinë e saj, në drejtimin e saj… Si bashkëpunuat, si e ndihmuat Bilal Xhaferrin që të mbetej një shqiptar i madh?…
- Më dëgjo me kujdes, Shefki. Vërtet që unë e kam mbështetur shumë Bilalin, pavarësisht se ndonjëri atje në Shqipëri pretendon se nuk e kemi ndihmuar sa duhet… Unë nuk di ç’kanë bërë të tjerët… Sot flas dhe mbaj përgjegjësi morale për veten time… Unë me Bilal Xhaferrin bie kushëri i tretë. Kur ishim të rinj, nuk patëm lidhje të afërta, se ai ishte larg, shkoi diku andej nga Durrësi… Unë, dihet, mbeta në Markat… Pastaj unë u arratisa dhe nuk patëm mundësi të takoheshim sa ishim në Shqipëri… U njohëm vonë, kur edhe ai u arratis… Kur u njohëm nga afër, në mos gaboj, ishte viti 1969, viti që ai u arratis për në Greqi… Sa më njoftuan se Bilali ndodhej në kamp, në Greqi, unë menjëherë i bëra dokumentat, tërë garancitë që i duheshin për të emigruar në SHBA. Ndërkohë shkëmbenim letra shpesh... Kur iu lejua ardhja në Amerikë, për arsye të tij, ai shkoi e u vendos në Boston. Gjatë kësaj kohe lidheshim me telefon. Pas tre vjetësh erdhi në Çikago… Pra, erdhi në vitin 1972, më duket… Sapo erdhi e prita menjëherë dhe fillova të njihesha më mirë me Bilalin... Ishte atdhetar i madh në shpirt dhe nuk rrinte dot pa bërë diçka për vëndin tënë… Ishte inisiativa e tij krijimi i një organizate si ajo e kosovarëve… Pra ata kishin Lidhjen Kosovare dhe Bilali mendoi të krijonim Lidhjen Çame… Ne, çamët, nuk kishim asnjë organizatë deri atëherë në Çikago e as në Amerikë… Mor po as në vendet e tjera nuk kishte organizatë çame, me sa di unë… Pra, ka qenë një mungesë e madhe organizimi ynë, mungesë që dëmtonte çështjen e Çamërisë dhe të Shqipërisë mbarë. Pikësëpari, duhet të bënim të ditur se ishim çamër, ta dinin të gjithë se kush ishte Çamëria… Dhe na mblodhi të gjithëve bashkë Bilali… Me punën e Bilalit u organizua Lidhja Çame… Mbaj mend se gjatë mbledhjes së parë që bëmë kishte mendime të ndryshme. Disa donin të ishte një shoqëri shqiptaro-amerikane. Disa thjesht shqiptare. Bilali thoshte që Çamëria është pjesë e Shqipërisë, është krahu i saj, prandaj duhej të bashkëpunonim edhe me atdhetarë të tjerë…
Ai e përfytyronte Shqipërinë si një shqiponjë, që gjoksin e kishte te Shqipëria e sotme, kurse njërin krah e kishte në Kosovë dhe tjetrin në Çamëri. Kështu shpjegohet edhe simboli i krahut të shqiponjës që ai përdori për të emërtuar revistën... Unë e përkraha Bilalin që në momentet e para, duke ia përforcuar atij idenë që të mos lindnin më kundërshtime të tjera… Në atë mbledhje u vendos edhe që revista e shoqërisë sonë, e Lidhjes Çame, të mbante emrin "Krahu i shqiponjës"... Edhe për këtë ishte ideja e Bilalit, pavarësisht se disa nga bashkëpunëtorët tanë mbaheshin e fryheshin sikur kushedi kush ishin…
Revista "Krahu i shqiponjës" në numrin e parë pati një përkrahje të përgjithshme, u ndihmua shumë financiarisht, pastaj në numrat e tjerë përkrahja ishte më e vogël dhe më vonë erdhi duke rënë derisa humbi fare… Ne në atë kohë kërkonim dy mbështetje: 1. morale, 2. financiare. Por në të shumtën e rasteve nuk patëm as njërën e as tjetrën, megjithëse pëpiqeshim që aty ku nuk kishim përkrahje financiare, të fitonim, të paktën, përkrahje morale… Dhe e kërkonim shumë përkrahjen morale… Mirëpo, komunistët e bënin punën e tyre edhe në mërgim… Dinin si t’i pengonin nismat atdhetare… Nga botimet që bëheshin jashtë, "Krahu i shqiponjës" ishte një nga ekstremet antikomuniste… Ajo e vinte gishtin atje ku ishte plaga. Ajo i tregonte popullit shqiptar dhimbjet, ajo i tregonte se si duhej çliruar Shqipëria, se si duhej zgjidhur çështja e Kosovës dhe e Çamërisë… Dhe ideatori, organizatori dhe drejtuesi i saj ishte i palodhuri Bilal Xhaferri…
Shumë herë kemi marrë pjesë nëpër demonstrata kundër qeverisë së atëhershme komuniste të Tiranës, si dhe për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë, ndaj qeverisë jugosllave. I organizonte Bilali… Kemi bërë edhe shumë kërkesa, letra e telegrame nëpër ministritë e punëve të jashtme të SHBA e vendeve të tjera perëndimore, për këso çështjesh, etj. Njëkohësisht kemi synuar edhe zgjidhjen e çështjes çame… Dhe si gjithmonë na printe Bilali…
Regjimi komunist i Shqipërisë kritikohej edhe nga grupe të tjera që vepronin në shtete e qytete të ndryshme të SHBA. Edhe ata përpiqeshin, por prapë, linin një derë të hapur. Domethënë ata pranonin edhe disa anë të mira të komunizmit, kurse ne nuk e donim këtë derë të hapur. Sidomos Bilali. Për të ishte e mbyllur njëherë e përgjithmonë dera e komunizmit... As ai e as ne nuk mund të bënim kompromis me komunistët… Kjo ishte një nga arsyet kryesore që si komunistët e Tiranës, edhe ata të këtushmit, e urrenin shumë Bilalin. Se kishte edhe këtu në Çikago grupe marksiste-leniniste… Dhe ata e quanin Bilalin si armikun më të egër të Shqipërisë enveriste… Mbase ishte edhe kjo urrejtje arsyeja kryesore që në vitin 1978 Bilalin e plagosën disa njerëz të panjohur. Në mos gaboj, ishte mbrëmje vonë dhe ai po shkonte në
një takim që organizonin forcat politike të komunitetit shqiptaro-amerikan të Çikagos për të festuar 28 Nëntorin, ditën e Pavarësisë së Shqipërisë…
Në vitin 1981, kundërshtarët e Bilalit dogjën edhe redaksinë e revistës "Krahu i shqiponjës" ku ai kishte dorëshkrimet e veprave letrare, studime, kërkime shkencore, përkthime, shënime politike, letra, piktura, fotografi, etj… Pra, ishte kurdoherë tepër i rrezikuar dhe nuk nguronte të hiqte edhe kafshatën e gojës për të botuar revistën…
Nga ana financiare shumica e ndihmave ishin të miat, jo se u përjashtuan të tjerët, por qenë kushtet të tilla… Siç ju tregova, Bilali u luftua ashpër, u luftua me një taktikë, që të izolohej. Të mbetej i vetëm, i papërkrahur si ekonomikisht edhe moralisht… Ky qe qëllimi kryesor i komunistëve, që atij t’i binte vlera, që të qëndronte në këmbë, por të bëhej i pavlefshëm, të diskreditohej… Dihej që Bilali nuk ishte i pasur, por ama qëndroi i papërkulur gjatë gjithë kohës... Nga shpirti ka qenë i lartë, krenar, i papërkulur, i palodhur. Qëndroi i tillë gjer në çastin e vdekjes. Ishte i rrezikuar jo vetëm Bilali si kryesori i revistës dhe i Lidhjes Çame, por kanosje kemi patur edhe ne që bashkoheshim e bashkëpunonim me të. Na bënin lloj-lloj presionesh, duke na imponuar frikën. Na kanoseshin për njerëzit tanë në Shqipëri, të cilët do të keqtrajtoheshin, po të vazhdonim të ndiqnim rrugën e Bilal Xhaferrit. Por ne i kishim marrë parasysh që në fillim… Të paktën, unë i kam qëndruar pranë deri në fund… Kjo është e vërteta, pavarësisht nga llafet e atyre që nuk na e duan të mirën…
- I nderuar Skënder, në mos gaboj, në një takim që keni pasur rastësisht në Shqipëri me poetin Namik Mane (besoj ju kujtohet, ka qenë njeriu që e mbështeti Bilalin gjatë periudhës së internimit në Hamalle të Durrësit, i fshehu dhe i ruajti edhe shumë nga krijimet pas arratisjes), debatuat ca dhe ai u nxeh e u shpreh ashpër: "Më kot mburreni për atdhetarizëm ju, shqiptaro-amerikanët!… Jua dërguam Bilal Xhaferrin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë"… Pse kaq i revoltuar Namiku?… Mos vallë nuk është mbështetur sa duhet Bilali nga atdhetarët çamë këtu në Amerikë?…
- Më dëgjo, Shefki… E kam theksuar disa herë që edhe Amerika ka problemet e saj… Nuk është aq e thjeshtë jetesa edhe këtu… Njerëzit përpiqen të sigurojnë bukën e familjes, kryesorja, pastaj të merren me atdhetarizëm… Bile për disa atdhetarizmi është gjëja e fundit që edhe mund t’i përkushtohen edhe jo… Mendojnë se meqë i kanë kthyer shpinën Shqipërisë dhe Amerika është bërë atdheu i tyre, përse duhet të lodhen për Shqipërinë?… Dhe me të tillët askush nuk ka kohë dhe dëshirë të merret… As Bilali nuk u mor me të tillët, i shpërfilli… Kjo është jeta, nuk u kërkon dot njerëzve të japin atë që nuk kanë dëshirë për ta dhënë… Në këtë kuptim mbase një pjesë e njerëzve tanë nuk e përkrahën Bilalin, po ç’t’i bësh?… Atdhetarizmi të lind në shpirt… nuk imponohet… Bilali ishte gatuar t’i përkushtohej atdheut dhe iu përkushtua, pa e detyruar askush… Ata që deshën ta ndiqnin e ndoqën… Ata që deshën ta ndihmonin e ndihmuan… Të tjerë e penguan… Kjo është jeta…
- I nderuar Skënder, po juve ç’ju lidhte me Bilal Xhaferrin?!…Ju lidhte më shumë farefisnia, gjaku, shoqëria, miqësia apo atdhetarizmi?
- Thonë një fjalë të urtë andej nga anët tona, nga Çamëria… Thonë që hasmin mos e duaj, po hakun ia ruaj… Pra, kur Zoti na porosit të mos ia hamë hakun as hasmit, si mund t’ia mohojmë Bilal Xhaferrit?… Më dëgjo mua, Shefki, Bilali ishte një atdhetar i madh që nuk e kishte shokun. Ai çdo gjë që kishte e sakrifikonte për atdheun. Qëllimi kryesor i tij ishte që të rrëzohej sistemi komunist dhe të vendosej demokracia në Shqipëri, pavarësisht nga mundësitë, mjetet dhe rrugët që do të zgjidheshin. Po të shohësh "Krahun e shqiponjës", ai thoshte se materialet e saj i kushtoheshin rrëzimit të komunizmit, duke përdorur forcën. Rrëzmi i komunizmit ishte "neni 1" për revistën… Ky ishte botëkuptimi i tij… Bilali ishte më i madh se sa koha dhe se njerëzit që jetonin në Amerikë… Edhe kundërshtarët nuk ishin në një nivel me të… Kështu që Bilali edhe nga kundërshtarët e tij mbetej i pakuptuar… Bilal Xhaferri, mor mik, ishte i madh midis të vegjëlve, mirëpo kjo nuk e izoloi, përkundrazi i dha forcë më tepër, e bëri më të vendosur në idealin e tij, në rrugën e tij... Ai nuk bënte lëshim, ai nuk lëkundej, ai dinte vetëm një gjë: të drejtën e drejtë… Dhe një njeri i tillë, po të njiheshe me të e të kishe dy pare mend në kokë, të bënte për vete edhe pa qenë i një gjaku me të… Mua herë-herë më dukej se të hypnotizonte me fjalën dhe veprimet e tij… Më kishte magjepsur… Na kishte magjepsur të gjithëve… E donim me gjithë shpirt të gjithë, unë, fëmijët dhe tërë të afërmit e mi… Bilali ishte mësuesi më i mirë, jo vetëm për mua, por edhe për fëmijët e mi… Ai sa herë gjente kohë të lirë u mësonte atyre gjuhën shqipe, si të shkruanin e të flisnin bukur shqip, si ta donin atdheun, Shqipërinë… Ai u mësoi atdhetarinë fëmijëve të mi… Ata mësuan prej tij, mbase edhe ca më tepër se ç’u mësova unë… Prandaj e donin shumë… Familja ime (veçanërisht nëna ime, të cilën ai e thërriste hallë) i kujtonte shpesh atij, se po i kalonte koha dhe duhej të martohej, por ai thoshte: "Unë do të martohem në Shqipëri, kur të hapet Shqipëria"... Më kupton, mor miku im, Shefki?!… Ja, i tillë ishte Bilali, prandaj unë e kam dashur shumë… Vërtet që e kam dashur shumë… Bilalin e kam dashur shumë si mik, por më shumë si atdhetar të madh... Megjithatë edhe të mëdhenjtë bëjnë gabime… Edhe Bilali kishte gabimet e veta, dyshimet, pasiguritë, panjohuritë, si çdo njeri i gjallë… Mbase këto gabime e kanë detyruar që të mbështetej herë te atdhetarët demokratë, e herë te ballistët, herë te republikanët e herë te monarkistët… Bile një periudhë u miqësua aq shumë me mbretin Leka Zogu, saqë mbante veshur njëlloj si ai, një farë gjysmuniforme ushtarake… Shpresonte shumë se mbreti Leka mund të bënte diçka për Shqipërinë… Mendonte se ai i kishte mundësitë më të mëdha se sa grupimet e tjera atdhetare të mërgatës këtu në Amerikë… Mirëpo këtë qëndrim nuk e miratonin disa të tjerë, sidomos disa nga çamët tanë, që nuk pranonin të bashkërendonin forcat me askënd për zgjidhjen e çështjes çame… Mendonin se ne, çamët, ishim të zotët e vetes dhe mund të vendosnim vetë për fatet tona, gjë që ishte pikëpamje e gabuar, por askush nuk ua mbushte dot mendjen… Dhe ata, nga pozitat e gabimit të tyre, mendonin se ishin Bilali me shokë të gabuarit dhe nxisnin e nxisnin përçarjen në vend që t’i thërrisnin mendjes e të bashkoheshim… Ja, kështu… E tillë rridhte jeta edhe këtu në Amerikë, pavarësisht nga idealet dhe pikëpamjet e Bilalit që ne herë-herë i quanim utopi… Kaq kuptonim dhe shumë herë Bilali mbetej i pakuptuar nga ne… Mbase moskuptimi ynë e ka dëmtuar… shumë…
- Ju thatë se Bilali, duke mos patur përkrahjen e duhur, detyrohej të merrej i vetëm me revistën "Krahu i shqiponjës"… Në ç’kuptim merrej i vetëm?… E siguronte vetë financimin për botimin e saj?!…
- Sheki, duhet të kesh një gjë parasysh: karakterin e Bilalit… Bilali kur e shihte se të tjerët fillonin të bënin bishta, nuk priste më… Nuk i lutej kujt… Merrej vetë me gjithçka… Punonte në punë të ndryshme, siguronte të ardhura dhe ato i përdorte për të financuar botimin e revistës… Bilali ishte i papërtuar. Ai bënte njëherësh sa rolin e botuesit dhe të kryeredaktorit, edhe rolet e redaktorit, reporterit e fotoreporterit, shkrimtarit e përkthyesit, e faqoste dhe e ilustronte vetë revistën… Pra, shpesh i shkruante vetë artikujt, i redaktonte dhe i ilustronte me fotot, vizatimet e karikaturat që bënte vetë. Bilali ishte sa shkrimtar dhe publicist dhe politikan. Ishta sa përkthyes dhe fotograf e piktor, pra, puna me revistën e kishte detyruar të zhvillonte një talent shumëplanësh… Tekefundit revista "Krahu i shqiponjës" kishte brumin dhe fytyrën e tij, ishte një lloj enciklopedie, sa krijimtari dhe krijesë e Bilal Xhaferrit… Dhe nëse mund të themi se ajo lloj krijese e kishte një shpirt, kishte atë të Bilal Xhaferrit… I tillë ishte miku im i gjithanshëm Bilal Xhaferri…
- Ka shumë hipoteza e hamendje për vdekjen e Bilal Xhaferrit aq sa tashmë ajo është shndërruar në një mister, në një enigmë për shumë njerëz… Vdiq apo e vranë?!… Cila është hipoteza juaj?!…
- Unë do të rrëfej aq sa di dhe nuk marr përsipër të hamendësoj e të fantazoj siç bëjnë disa të tjerë… Puna e tyre… Bilalit, sipas të thënave të tij, aty ku punonte, në orën gjashtë të mëngjesit, i ra të fikët, pra humbi ndjenjat, dhe e çuan me urgjencë në spital. Aty e mbodhi veten pas ndonjë ore dhe më mori në telefon e më tha:
"Skënder, a e di se ku jam?"…
"Jo, - i thashë, - nuk e di"…
"Jam në spital", - më tha.
Atëherë nxitova dhe shkova për ta parë në spital. E gjeta të shtrirë në krevat… U përshëndeta dhe i qëndrova pranë. Gjatë asaj kohe pashë se për çdo dhjetë minuta vinin e shihnin doktorë të ndryshëm me aparat nga sytë…
Në një çast më tha:
"Unë s’kam gjë dhe nuk e di pse më kanë sjellë… Dëgjo, - vazhdoi, - në të gjitha të kam dëgjuar, vetëm në një gjë nuk të kam dëgjuar, të kam thënë se s’do martohem këtu, në Amerikë, por tani po ta them se sa të dal nga spitali, do shkoj e të martohem"...
Të nesërmen konstatuan se ai kishte një tumor që i bënte presion në ballë. Doktorët ishin të mendimit se Bilali duhej të operohej. Operacioni ishte i rëndë…
E pyeta se ç’kishte vendosur:
"S’kam ç’të bëj, - më tha, - duhet patjetër të operohem"...
"S’ka gjë, - i thashë, - do të kalojë"...
"Po, - tha, - por është koka ime"...
Ditën e operacionit unë qëndrova gjatë gjithë ditës në sallë të pritjes. Operacioni zgjati tetë orë. Kur doli nga narkoza e shpumë në dhomë…
E pyeta doktorin se si kishte dalë dhe ai më tha se tumori nuk ishte kanceroz. Ishte një tumor me rritje të ngadalshme, mund të ketë qenë aty mbase edhe për tridhjetë vjet... Sidoqoftë, rreziku është brenda njëzet e katër orëshit, tha ai… Mund t’i bjerë edhe paralizë… Rreth pesëdhjetë për qind e atyre që operohen në kokë paralizohen, theksoi doktori...
Kështu ndodhi edhe me Bilalin. Të nesërmen atij i ra paralizë, iu bllokua krahu dhe këmba e djathtë dhe gjysma e fytyrës. Ajo e shkatërroi Bilalin shpirtërisht…
Pas dy-tri ditësh u duk sikur i filloi një përmirësim i vogël… Në një çast më tha me shenja se nuk shtyhet e gjithë jeta kështu i paralizuar… Unë nuk duroj dot të jetoj kështu… Sikur të mbetem i paralizuar, do vras veten, më tha…
"Mos u merakos se do bëhesh më mirë", - ia ktheva.
Filloi terapinë… Me terapi zuri të përmirësohej… Një javë pas paralizës filloi të shqiptonte fjalët, të fliste...
Një ditë, aty rreth orës dy, pasdreke, ra telefoni në zyrë dhe një zë më tha:
"Ju jeni zoti Shuaipaj?"…
"Po", - i thashë.
"Qetësohuni, - më thanë, - se kemi një lajm të keq… Njeriu juaj, Bilali, vdiq"...
Mora dhe kunatin e tij, Selfo Hoxhën, dhe shkuam drejt e në spital. E gjetëm të vdekur…
Më në fund erdhi puna për varrimin… Të gjithë miqtë më ngarkuan mua për të përgatitur ceremonialin e funeralit... Po të them, Shefki, se e kemi varrosur me dinjitet… E kemi varrosur me dashuri dhe respekt. Ashtu siç i takonte figurës së tij… Dhe në mendjet e zemrat tona do ta ruajmë gjersa të jemi gjallë…
Me vdekjen e Bilalit, vetëkuptohet, pushoi së botuari edhe revista "Krahu i shqiponjës"...
Shefki Hysa
SHBA, Çikago, më 4 maj 1995
Faik Teodori - miku i çamëve
1
"Unë e kam nusen çame dhe është që të betohesh për kokën e saj"…
"Miqtë më të mirë të mi janë çamë. I kam provuar disa herë e asnjëherë nuk ma kanë ndryshuar mendimin për ta"…
"Kam një fqinjë çame dhe shkojmë shumë mirë"…
"Kur kam qenë në një dasmë çame jam çuditur se sa bukur kërcenin ata. Se sa mirë na kanë pritur. Nuk kisha parë kurrë një dasëm të tillë kaq të ngrohtë"…
"Kam lexuar një libër për Çamërinë dhe jam çuditur kur mësova kaq shumë gjëra që nuk i dija për të"…
"Njoh një nënë çame që gatuan ca byrekë të shijshëm e bakllava shumë të mirë e që nuk harron të na sjellë edhe neve pjesën dhe e kemi të vështirë ta ndajme se të gjithëve na shijon shumë"…
"Kur dëgjojmë këngë "Vaj e mall për Çamërinë", në shtëpi shumë prej nesh qajnë si të na ketë ndodhur neve ajo flamë e grekut"…
…Mund të vazhdoja pa fund me këto copëza rrëfimesh të njerëzve që nuk kanë lindur në Çamëri e që nuk kanë lidhje gjaku me këtë krahinë. Ca rrëfime që ngjajnë me copëza të kaltra qiellore të marra nga qielli i paanë i Shpirtit Çam. I përhapur tashmë jo vetëm te nipërit e stërnipërit tanë, por edhe te miqtë që gjetën në këtë vend pas dëbimit tragjik ku i priste jo vetëm gjuha, xhamia ku të falnin ezanet, puna e një balli plot djersë të ndershme, por edhe miqësia e re që ishte më madhja pasuri që kanë gjetur çamët në 63 vjet.
Jo, jo, kësaj radhe flasin ata që bien qoftë edhe një herë në kontakt me komunitetin çam, vajza apo djem qofshin, me shkollë apo edhe pa shkollë të lartë. Dhe tek i dëgjoj më ngjajnë edhe me ca purteka të florinjta në sepetet e një zemre që regëtin njëlloj me frymën hyjnore të asaj toke që prindërit e kanë lënë larg fizikisht, por jo të harruar…
Unë nuk dua të besoj se këto fjalëngrohta janë të stisura nga ata që i thonë me aq emocion. Jo, askush sot nuk mund të thotë atë që nuk e ndjen. Dhe gazmohemi të gjithë kur ka kaq e kaq shumë vendas që përsërisin deklarata të tilla.
2
Mes tërë atyre miqve të panumërt që janë me plot gojën miq të Çamërisë, do të veçoja sot Faik Teodorin. Është miku ynë, dibran në origjinën e tij, po dhe aq i urtë në tërë kuptimin e fjalës. Nëse ai mburret sinqerisht se ka shumë miq çamë, them me plot gojën se edhe miqtë e tij çamë duhet të lumturohen se kanë në krah një fisnik të tillë. Jo thjesht si një mik të ditëve të vështira, siç jemi mësuar të themi shpesh për një miqësi, por shumë më tepër se kaq…
Rreth katër vjetë më parë Faik Teodori u ndodh me punë në fshatrat e Sarandës dhe ato të zonës së Konispolit. Ndihej i mrekulluar nga bukuria e atyre vendeve. Kur ndodhej në ballkonin e Konispolit dhe shihte fushën e gjërë të Vardarit, kur ndjente në mbrëmje aromën e borzilokut dhe manxuranës në jastëkët e jorganet e secilës shtëpi të asaj qyteze të bardhë, kur dëgjonte ato fjalë vërtet të bukura të leksikut çam, kur shihte se si nënat çame të Konispolit kishin edhe traditën e të larit të rrobave me finjë_(hi i zier), kur shijonte gjellët e shijshme të vatrave konispolate dhe kur shijonte kudo mjaltin e ëmbël, malën e gjërit, si thonin për të vendasit, ndihej i lumturuar si në Dibrën e tij…
Kësaj radhe ai kishte në krah mikun e tij, shkrimtarin çam Shefki Hysa. Faiku kujtonte një për një të gjithë ato që i kishin ndodhur xhaxhait të tij Jasin Teodorit para 60 viteve, pikërisht në Konispol, në këtë palcë të paprishur Çamërie. I kujtonte siç ia kishte rrëfyer vetë xhaxhai, Jasini, i cili atëherë në moshën 18 vjeçare bënte ushtrinë në këtë zonë. Ai nuk jeton më, por Faikut i sillen ende në mendje kujtimet e xhaxhait. Për çudi, Jasin Teodori, ushtari i ri, në Konispol, dëgjonte në çdo rrugë emra burrash, fëmijësh e djemsh të ngjajshëm me emrin e tij. Konispoli ngjasonte aq shumë me Zerqanin e largët, vendlindjen e tij?!…
Kjo përshtypje i krijohej tanimë edhe Faik Teodorit, tek sodiste natyrën konispolate, njëlloj si dikur xhaxhait të tij, Jasinit…
Pra, kujtimet e Jasin Teodorit ishin kontakti i parë që fisi i nderuar i Teodorëve bënte me çamët dhe që do ta vazhdonte më shumë në ditët tona ky burrë mentar, Faik Teodori…
3
Të gjithë pjesëtarët e familjes Teodori e dëgjonin shumë herë atë djalë, Jasin Teodorin, atëherë 18 vjeçar, të rrëfente për jetën e tij si ushtar në Konispol. Dhe ky ishte kontakti i parë i Teodorëve me Çamërinë, me hallet e kulturën e saj, me bukuritë e saj përrallore. me tërë ata njerëz që ishin shpërngulur vetëm pak muaj më parë nga Trojet e Gjakut, me forcë… Krahas shpërnguljes masive të muhaxhirëve çamë që vinin e ngluleshin në truallin amë në Shqipëri, Jasini kujtonte edhe jetën e gjallë të Konispolit, shtëpitë e bardha prej guri në mes të gjelbërimit të ullinjve, madje edhe kasollet e bagëtive që ishin të mbushura me qilimë shumëngjyrësh të punuar me dorë nga nënat konispolate. Bashkë me ato pamje të magjishme të natyrës e të miqësive të reja ushtar Jasin Teodori kujtonte edhe sazet e ëmbla të Konispolit dhe, sa herë që dëgjonte në jetën e tij saze të tilla, thoshte se ato ishin vetëm të Çamërisë. Kujtonte nënat e burrat që ua mbushnin miqve duart plot me bajame e me sa e sa fruta karakteristike të asaj zone... Dhe kjo frymë shumë miqësore çame e shoqëroi kudo jo vetëm Jasinin, por edhe familjen e tij, tërë fisin Teodori…
Një gjë është e vërtetë se edhe në Zerqan ku kishte lindur Faiku, edhe në Tiranë ku jeton ende sot edhe babai i tij, Ademi, dhe nënë Hajrija, ai dhe mbarë familja e tij u miqësuan aq shumë me çamët sa u bë si i shtëpisë tek shumë familje të këtij komuniteti… E njëjta frymë atdhedashurie, e njëjta frymë hyjnore e besimit te Zoti, e njëjta mençuri odash që shpalosen njëlloj si në Dibër e në Çamëri, pa mjegullnaja si ajo e asaj dite që na shfaqej e trishtuar nga kati më i lartë i një pallati prej të cilit sodisnim Tiranën... Pra, në tërë këto vite është lindur, buis dhe po rritet një miqësi e re, e fortë, e palëkundur…
Një plak të nderuar e aq miqësor si Adem Teodori mund ta gjesh sot e në të gjithë kohërat në secilin fshat të Çamërisë… Kur u ndanë tokat më 1990 e shumë fshatarë vrapuan që të merrnin më shumë se sa iu takonte, ai iu fliste të gjithëve me atë urtësi që edhe sot mbahet mend… Ishte pikërisht urtësia e tij që shmangu sherret që mund të sillte pushtimi i tokës së tjetrit… Bashkëfshatarët e Ademit këtë urtësi e kanë parë edhe te djemtë e tij… E kanë parë nga afër edhe shumë miq të Faikut e të vëllait të tij, Halil Teodorit, ish politikanit shqiptar që tani po specializohet në disa fusha dhe jeton jashtë atdheut, në Amerikë. E kanë parë sa e sa herë kur kanë i takuar dhe kur kanë pirë qoftë edhe nga një kafe miqësore me njerëzit e fisit Teodori...
Para pak kohësh baba Ademit i ndodhi një aksident, por sa u çudit kur pa se sa miq i erdhën në spital e, më tej, në shtëpi. Mes tyre kishte edhe shumë nga grupi i familjeve çame. Kur u bë më mirë, Ademi i përcillte deri larg te rruga miqtë që i kishin nderuar shtëpinë. Dhe sa i lumturuar ndihej, sikur të ishte rinuar… Ademi tregon me krenari se djemtë e familjes Teodori i kanë bërë krushqitë me vajza nga Jugu. Për rastësi të bukur, edhe shumë fqinjë në vende të ndryshme të Tiranës ku banojnë kanë qenë e janë nga Jugu. Janë edhe nga Çamëria dhe me ta shkojnë shumë mirë… Ndërrojnë edhe gjellën e mirë që bën secila familje fqinjë...
4
Faik Teodori, ky mik i nderuar i çamëve, e ka rijetuar dramën çame shumë më të qartë në vitin 1999, kur radhën e genocidit tragjik të shpërnguljes dhe të vrasjes, e kishte popullsia e Kosovës. Atë që mund ta bënte me shumë dëshirë Ademi dhe familja e tij në Zerqan në vitin 1944-45, kur çamët u dëbuan me gjak nga trojet e tyre, por që nuk e bënë dot për largësinë e madhe gjeografike, Teodorët e bënë me shumë dëshirë, me vëllezërit kosovarë… Disa familje nga Juniku i Kosovës e patën si shtëpinë e tyre vatrën e Adem Teodorit e Faik Teodorit. Ata i kanë vizituar edhe për ndonjë rast të rëndësishëm miqtë dibranë, ndërkohë që edhe familja e Faik Teodorit ka marrë pjesë në dasmat që kanë bërë miqtë në Junik…
5
Kur e pyet Faikun se çfarë gjen të bukur e të përbashkët me Dibrën, krahinën e tij, te çamët ai na thotë: "Çamët janë njerëz shumë punëtorë e praktikë. Kur je praktik, nuk mund të karakterizohesh aspak nga cilësia e pabesisë që kërkojnë t’ia japin padrejtësisht kësaj popullsie. Janë shumë bujarë dhe po kaq të mençur… Para disa kohësh ishim me Shefkiun në Durrës dhe na bëri përshtypje se pronari i lokalit që ishte çam, na priti me një bujari të madhe që nuk mund të besohet lehtë. Po edhe miku im çam, Shefki Hysa, i njeh Bulqizën e Dibrën aq mirë, i viziton shpesh, gjë që ma shton më tepër repektin për të… Nëse do të binte rasti që në familje apo edhe në fis të vinte një nuse çame ose të martonim një vajzë te miqtë tanë çamë, do ta quaja një nder të madh për të gjithë jetën… Dikur kam dëgjuar se një shkrimtar i madh është shprehur: "Në do nder e burrëri, shko në Çamëri!"…
"Më pëlqen shumë edhe folklori i kësaj krahine, vazhdon të rrëfejë Faiku. Në kohën time të punës e quaj një shlodhje të madhe kur vë të dëgjoj këngën e Çelo Mezanit, vallen e Osman Takës e shumë këngë lirike të krahinës së Çamërisë"... (Brenda disa sekondave ai vë në monitorin e kompjuterit disa këngë çame njëra pas tjetrës)… Pastaj, si një strateg i mirë, hap harta, vë përpara numra që vetëm ai di se si i komandon pa harruar se pas pak e presin të tjera punë, të tjerë njerëz…
6
Miku i çamëve, Faik Teodori, merret kryesisht me hidrocentralet dhe me minierat, në një kohë që në vitet ‘90 i është dashur të bëjë shumë punë për të mbijetuar, për të gjetur rrugën e jetës së tij me djersën e mendjen e tij. Si për t’ju treguar të gjithëve dëshirën e madhe të kahershme njerëzore për më shumë dritë në jetën e kombit tonë… Të atij bashkimi shpirtëror që përherë e më teper shtohet me nesh… I ka hije një ëndërr e bukur se, po qe se një ditë çamët do të shkonin në vendlindjen e tyre, ose shteti grek do të lejonte ndërtuesit shqiptarë të investonin në tokat e Çamërisë, do të ishte i pari që do të ngrinte në atë tokë të bekuar një hidrocentral të madh që t’i jepte dritë çdo skaji… E të ndriçonte edhe valët e bukura të Jonit… Këtë dëshirë ia shpreh sa herë edhe mikut të tij, çamit Besim Islami, inxhinier që e ka lidhur jetën e tij me projektet për zhvillimin energjitik të Shqipërisë… Dhe Besimi i ngacmuar në sedrën profesionale dhe atdhetare zë e i rrëfen Faikut se Çamëria është një nga trevat më të bukura të Europës, një perlë e Ballkanit që e meriton dritën e shpirtrave atdhetarë shqiptarë…
…Në shtëpinë e prindërve të Faikut ka shumë mall. Një mall shpesh edhe i trishtuar… Të duket se ky mall i ngjan atij të nënave e baballarëve, gjyshërve të thinjur e gjysheve të pakta çame që janë kërrusur paksa nga vitet si një ulli kokërrngarkuar që pret të vilet… Është malli që kanë për shtëpitë e mbetura jetime, të bëra gërmadhë nga gjylet e nga vitet… Por Teodorët e kanë pak më të lehtë. Shtëpia-kullë e tyre në Smollikun e bukur, pranë Zerqanit, diku pranë Bulqizës së borëtuar, për fat të mirë, mbahet ende fort… Sikur nuk do që të shqetësojë banorët e saj të dikurshëm kur ata do t’ia hapin dyert, do të futen në odat e saj të zbardhëlluara nga gëlqerja e bardhë dhe me aromën e lisave në dyert e saj… Pse jo, Teodorët edhe do ta këndojnë ndonjë këngë si në rininë e tyre… (Tanimë Teodorët edhe këtu në Tiranë kanë bërë një lagje të vogël me të gjithë fëmijët e dikurshëm të kullës së Zerqanit, të burrëruar e të bërë vetë prindër)… Në shtëpinë e tyre të re tiranase vijnë shumë herë edhe miqtë çamë që priten me atë kod të përjetshëm të mikpritjes që ka qenë po kaq i pagabuar sa në Dibër edhe në Çamëri…
7
Faik Teodori e heq paksa mallin e tij për fshatin (ka ikur nga vendlindja para dyzet vjetësh) me kujtimet e tij, të prindërve, me vizitat në të, por edhe duke e parë në ekranin e një kompjuteri të madh direkt nga sateliti…
Diku, në zyrën e tij, në shtëpi me fëmijët e me miqtë herë pas here, Faiku lexon poezi, tregime dhe materiale të ndryshme për Çamërinë. Diskuton si një kritik i rreptë dhe i saktë me mikun e vet, shkrimtarin Shefki Hysa, për shkrimet e botuara dhe planet e tij krijuese. Herë-herë Faiku merr pjesë edhe në ndonjë mbledhje për problemet e popullsisë çame, si dhe në veprimtaritë e shumta të komunitetit të tyre, me gjithë ngarkesën e punës që ka… Herë pas here ndihmon edhe financiarisht, me mundësitë e tij, veprimtari të ndryshme kulturore për Çamërinë…
Faik Teodori ka besim të madh se pas Pavarësisë së Kosovës do të mbyllet si jo më mirë edhe problemi çam…
8
T’u mjaltoftë fjala për Çamërinë, o Faik Teodori!… Oda çame s’do të kishte kaq hijeshi pa fjalën tënde që i ka rrënjët e saj te urtësia dibrane… Kur njerëzit e një kombi vihen në krah të njëri-tjetrit, si miq të njohur jo prej disa vitesh, por prej shekujsh të tërë, ngjajnë nganjëherë si male që lëvizin e bashkohen në një të vetëm… Dhe kështu ka për të qenë gjithmonë mes miqsh të vërtetë… Atëherë edhe agimet do të jenë më të shumëpritur, më të gazmuar…
E kush nuk lumturohet kur është para kësaj miqësie kaq të rrallë ?!...
Namik Selmani
1
"Unë e kam nusen çame dhe është që të betohesh për kokën e saj"…
"Miqtë më të mirë të mi janë çamë. I kam provuar disa herë e asnjëherë nuk ma kanë ndryshuar mendimin për ta"…
"Kam një fqinjë çame dhe shkojmë shumë mirë"…
"Kur kam qenë në një dasmë çame jam çuditur se sa bukur kërcenin ata. Se sa mirë na kanë pritur. Nuk kisha parë kurrë një dasëm të tillë kaq të ngrohtë"…
"Kam lexuar një libër për Çamërinë dhe jam çuditur kur mësova kaq shumë gjëra që nuk i dija për të"…
"Njoh një nënë çame që gatuan ca byrekë të shijshëm e bakllava shumë të mirë e që nuk harron të na sjellë edhe neve pjesën dhe e kemi të vështirë ta ndajme se të gjithëve na shijon shumë"…
"Kur dëgjojmë këngë "Vaj e mall për Çamërinë", në shtëpi shumë prej nesh qajnë si të na ketë ndodhur neve ajo flamë e grekut"…
…Mund të vazhdoja pa fund me këto copëza rrëfimesh të njerëzve që nuk kanë lindur në Çamëri e që nuk kanë lidhje gjaku me këtë krahinë. Ca rrëfime që ngjajnë me copëza të kaltra qiellore të marra nga qielli i paanë i Shpirtit Çam. I përhapur tashmë jo vetëm te nipërit e stërnipërit tanë, por edhe te miqtë që gjetën në këtë vend pas dëbimit tragjik ku i priste jo vetëm gjuha, xhamia ku të falnin ezanet, puna e një balli plot djersë të ndershme, por edhe miqësia e re që ishte më madhja pasuri që kanë gjetur çamët në 63 vjet.
Jo, jo, kësaj radhe flasin ata që bien qoftë edhe një herë në kontakt me komunitetin çam, vajza apo djem qofshin, me shkollë apo edhe pa shkollë të lartë. Dhe tek i dëgjoj më ngjajnë edhe me ca purteka të florinjta në sepetet e një zemre që regëtin njëlloj me frymën hyjnore të asaj toke që prindërit e kanë lënë larg fizikisht, por jo të harruar…
Unë nuk dua të besoj se këto fjalëngrohta janë të stisura nga ata që i thonë me aq emocion. Jo, askush sot nuk mund të thotë atë që nuk e ndjen. Dhe gazmohemi të gjithë kur ka kaq e kaq shumë vendas që përsërisin deklarata të tilla.
2
Mes tërë atyre miqve të panumërt që janë me plot gojën miq të Çamërisë, do të veçoja sot Faik Teodorin. Është miku ynë, dibran në origjinën e tij, po dhe aq i urtë në tërë kuptimin e fjalës. Nëse ai mburret sinqerisht se ka shumë miq çamë, them me plot gojën se edhe miqtë e tij çamë duhet të lumturohen se kanë në krah një fisnik të tillë. Jo thjesht si një mik të ditëve të vështira, siç jemi mësuar të themi shpesh për një miqësi, por shumë më tepër se kaq…
Rreth katër vjetë më parë Faik Teodori u ndodh me punë në fshatrat e Sarandës dhe ato të zonës së Konispolit. Ndihej i mrekulluar nga bukuria e atyre vendeve. Kur ndodhej në ballkonin e Konispolit dhe shihte fushën e gjërë të Vardarit, kur ndjente në mbrëmje aromën e borzilokut dhe manxuranës në jastëkët e jorganet e secilës shtëpi të asaj qyteze të bardhë, kur dëgjonte ato fjalë vërtet të bukura të leksikut çam, kur shihte se si nënat çame të Konispolit kishin edhe traditën e të larit të rrobave me finjë_(hi i zier), kur shijonte gjellët e shijshme të vatrave konispolate dhe kur shijonte kudo mjaltin e ëmbël, malën e gjërit, si thonin për të vendasit, ndihej i lumturuar si në Dibrën e tij…
Kësaj radhe ai kishte në krah mikun e tij, shkrimtarin çam Shefki Hysa. Faiku kujtonte një për një të gjithë ato që i kishin ndodhur xhaxhait të tij Jasin Teodorit para 60 viteve, pikërisht në Konispol, në këtë palcë të paprishur Çamërie. I kujtonte siç ia kishte rrëfyer vetë xhaxhai, Jasini, i cili atëherë në moshën 18 vjeçare bënte ushtrinë në këtë zonë. Ai nuk jeton më, por Faikut i sillen ende në mendje kujtimet e xhaxhait. Për çudi, Jasin Teodori, ushtari i ri, në Konispol, dëgjonte në çdo rrugë emra burrash, fëmijësh e djemsh të ngjajshëm me emrin e tij. Konispoli ngjasonte aq shumë me Zerqanin e largët, vendlindjen e tij?!…
Kjo përshtypje i krijohej tanimë edhe Faik Teodorit, tek sodiste natyrën konispolate, njëlloj si dikur xhaxhait të tij, Jasinit…
Pra, kujtimet e Jasin Teodorit ishin kontakti i parë që fisi i nderuar i Teodorëve bënte me çamët dhe që do ta vazhdonte më shumë në ditët tona ky burrë mentar, Faik Teodori…
3
Të gjithë pjesëtarët e familjes Teodori e dëgjonin shumë herë atë djalë, Jasin Teodorin, atëherë 18 vjeçar, të rrëfente për jetën e tij si ushtar në Konispol. Dhe ky ishte kontakti i parë i Teodorëve me Çamërinë, me hallet e kulturën e saj, me bukuritë e saj përrallore. me tërë ata njerëz që ishin shpërngulur vetëm pak muaj më parë nga Trojet e Gjakut, me forcë… Krahas shpërnguljes masive të muhaxhirëve çamë që vinin e ngluleshin në truallin amë në Shqipëri, Jasini kujtonte edhe jetën e gjallë të Konispolit, shtëpitë e bardha prej guri në mes të gjelbërimit të ullinjve, madje edhe kasollet e bagëtive që ishin të mbushura me qilimë shumëngjyrësh të punuar me dorë nga nënat konispolate. Bashkë me ato pamje të magjishme të natyrës e të miqësive të reja ushtar Jasin Teodori kujtonte edhe sazet e ëmbla të Konispolit dhe, sa herë që dëgjonte në jetën e tij saze të tilla, thoshte se ato ishin vetëm të Çamërisë. Kujtonte nënat e burrat që ua mbushnin miqve duart plot me bajame e me sa e sa fruta karakteristike të asaj zone... Dhe kjo frymë shumë miqësore çame e shoqëroi kudo jo vetëm Jasinin, por edhe familjen e tij, tërë fisin Teodori…
Një gjë është e vërtetë se edhe në Zerqan ku kishte lindur Faiku, edhe në Tiranë ku jeton ende sot edhe babai i tij, Ademi, dhe nënë Hajrija, ai dhe mbarë familja e tij u miqësuan aq shumë me çamët sa u bë si i shtëpisë tek shumë familje të këtij komuniteti… E njëjta frymë atdhedashurie, e njëjta frymë hyjnore e besimit te Zoti, e njëjta mençuri odash që shpalosen njëlloj si në Dibër e në Çamëri, pa mjegullnaja si ajo e asaj dite që na shfaqej e trishtuar nga kati më i lartë i një pallati prej të cilit sodisnim Tiranën... Pra, në tërë këto vite është lindur, buis dhe po rritet një miqësi e re, e fortë, e palëkundur…
Një plak të nderuar e aq miqësor si Adem Teodori mund ta gjesh sot e në të gjithë kohërat në secilin fshat të Çamërisë… Kur u ndanë tokat më 1990 e shumë fshatarë vrapuan që të merrnin më shumë se sa iu takonte, ai iu fliste të gjithëve me atë urtësi që edhe sot mbahet mend… Ishte pikërisht urtësia e tij që shmangu sherret që mund të sillte pushtimi i tokës së tjetrit… Bashkëfshatarët e Ademit këtë urtësi e kanë parë edhe te djemtë e tij… E kanë parë nga afër edhe shumë miq të Faikut e të vëllait të tij, Halil Teodorit, ish politikanit shqiptar që tani po specializohet në disa fusha dhe jeton jashtë atdheut, në Amerikë. E kanë parë sa e sa herë kur kanë i takuar dhe kur kanë pirë qoftë edhe nga një kafe miqësore me njerëzit e fisit Teodori...
Para pak kohësh baba Ademit i ndodhi një aksident, por sa u çudit kur pa se sa miq i erdhën në spital e, më tej, në shtëpi. Mes tyre kishte edhe shumë nga grupi i familjeve çame. Kur u bë më mirë, Ademi i përcillte deri larg te rruga miqtë që i kishin nderuar shtëpinë. Dhe sa i lumturuar ndihej, sikur të ishte rinuar… Ademi tregon me krenari se djemtë e familjes Teodori i kanë bërë krushqitë me vajza nga Jugu. Për rastësi të bukur, edhe shumë fqinjë në vende të ndryshme të Tiranës ku banojnë kanë qenë e janë nga Jugu. Janë edhe nga Çamëria dhe me ta shkojnë shumë mirë… Ndërrojnë edhe gjellën e mirë që bën secila familje fqinjë...
4
Faik Teodori, ky mik i nderuar i çamëve, e ka rijetuar dramën çame shumë më të qartë në vitin 1999, kur radhën e genocidit tragjik të shpërnguljes dhe të vrasjes, e kishte popullsia e Kosovës. Atë që mund ta bënte me shumë dëshirë Ademi dhe familja e tij në Zerqan në vitin 1944-45, kur çamët u dëbuan me gjak nga trojet e tyre, por që nuk e bënë dot për largësinë e madhe gjeografike, Teodorët e bënë me shumë dëshirë, me vëllezërit kosovarë… Disa familje nga Juniku i Kosovës e patën si shtëpinë e tyre vatrën e Adem Teodorit e Faik Teodorit. Ata i kanë vizituar edhe për ndonjë rast të rëndësishëm miqtë dibranë, ndërkohë që edhe familja e Faik Teodorit ka marrë pjesë në dasmat që kanë bërë miqtë në Junik…
5
Kur e pyet Faikun se çfarë gjen të bukur e të përbashkët me Dibrën, krahinën e tij, te çamët ai na thotë: "Çamët janë njerëz shumë punëtorë e praktikë. Kur je praktik, nuk mund të karakterizohesh aspak nga cilësia e pabesisë që kërkojnë t’ia japin padrejtësisht kësaj popullsie. Janë shumë bujarë dhe po kaq të mençur… Para disa kohësh ishim me Shefkiun në Durrës dhe na bëri përshtypje se pronari i lokalit që ishte çam, na priti me një bujari të madhe që nuk mund të besohet lehtë. Po edhe miku im çam, Shefki Hysa, i njeh Bulqizën e Dibrën aq mirë, i viziton shpesh, gjë që ma shton më tepër repektin për të… Nëse do të binte rasti që në familje apo edhe në fis të vinte një nuse çame ose të martonim një vajzë te miqtë tanë çamë, do ta quaja një nder të madh për të gjithë jetën… Dikur kam dëgjuar se një shkrimtar i madh është shprehur: "Në do nder e burrëri, shko në Çamëri!"…
"Më pëlqen shumë edhe folklori i kësaj krahine, vazhdon të rrëfejë Faiku. Në kohën time të punës e quaj një shlodhje të madhe kur vë të dëgjoj këngën e Çelo Mezanit, vallen e Osman Takës e shumë këngë lirike të krahinës së Çamërisë"... (Brenda disa sekondave ai vë në monitorin e kompjuterit disa këngë çame njëra pas tjetrës)… Pastaj, si një strateg i mirë, hap harta, vë përpara numra që vetëm ai di se si i komandon pa harruar se pas pak e presin të tjera punë, të tjerë njerëz…
6
Miku i çamëve, Faik Teodori, merret kryesisht me hidrocentralet dhe me minierat, në një kohë që në vitet ‘90 i është dashur të bëjë shumë punë për të mbijetuar, për të gjetur rrugën e jetës së tij me djersën e mendjen e tij. Si për t’ju treguar të gjithëve dëshirën e madhe të kahershme njerëzore për më shumë dritë në jetën e kombit tonë… Të atij bashkimi shpirtëror që përherë e më teper shtohet me nesh… I ka hije një ëndërr e bukur se, po qe se një ditë çamët do të shkonin në vendlindjen e tyre, ose shteti grek do të lejonte ndërtuesit shqiptarë të investonin në tokat e Çamërisë, do të ishte i pari që do të ngrinte në atë tokë të bekuar një hidrocentral të madh që t’i jepte dritë çdo skaji… E të ndriçonte edhe valët e bukura të Jonit… Këtë dëshirë ia shpreh sa herë edhe mikut të tij, çamit Besim Islami, inxhinier që e ka lidhur jetën e tij me projektet për zhvillimin energjitik të Shqipërisë… Dhe Besimi i ngacmuar në sedrën profesionale dhe atdhetare zë e i rrëfen Faikut se Çamëria është një nga trevat më të bukura të Europës, një perlë e Ballkanit që e meriton dritën e shpirtrave atdhetarë shqiptarë…
…Në shtëpinë e prindërve të Faikut ka shumë mall. Një mall shpesh edhe i trishtuar… Të duket se ky mall i ngjan atij të nënave e baballarëve, gjyshërve të thinjur e gjysheve të pakta çame që janë kërrusur paksa nga vitet si një ulli kokërrngarkuar që pret të vilet… Është malli që kanë për shtëpitë e mbetura jetime, të bëra gërmadhë nga gjylet e nga vitet… Por Teodorët e kanë pak më të lehtë. Shtëpia-kullë e tyre në Smollikun e bukur, pranë Zerqanit, diku pranë Bulqizës së borëtuar, për fat të mirë, mbahet ende fort… Sikur nuk do që të shqetësojë banorët e saj të dikurshëm kur ata do t’ia hapin dyert, do të futen në odat e saj të zbardhëlluara nga gëlqerja e bardhë dhe me aromën e lisave në dyert e saj… Pse jo, Teodorët edhe do ta këndojnë ndonjë këngë si në rininë e tyre… (Tanimë Teodorët edhe këtu në Tiranë kanë bërë një lagje të vogël me të gjithë fëmijët e dikurshëm të kullës së Zerqanit, të burrëruar e të bërë vetë prindër)… Në shtëpinë e tyre të re tiranase vijnë shumë herë edhe miqtë çamë që priten me atë kod të përjetshëm të mikpritjes që ka qenë po kaq i pagabuar sa në Dibër edhe në Çamëri…
7
Faik Teodori e heq paksa mallin e tij për fshatin (ka ikur nga vendlindja para dyzet vjetësh) me kujtimet e tij, të prindërve, me vizitat në të, por edhe duke e parë në ekranin e një kompjuteri të madh direkt nga sateliti…
Diku, në zyrën e tij, në shtëpi me fëmijët e me miqtë herë pas here, Faiku lexon poezi, tregime dhe materiale të ndryshme për Çamërinë. Diskuton si një kritik i rreptë dhe i saktë me mikun e vet, shkrimtarin Shefki Hysa, për shkrimet e botuara dhe planet e tij krijuese. Herë-herë Faiku merr pjesë edhe në ndonjë mbledhje për problemet e popullsisë çame, si dhe në veprimtaritë e shumta të komunitetit të tyre, me gjithë ngarkesën e punës që ka… Herë pas here ndihmon edhe financiarisht, me mundësitë e tij, veprimtari të ndryshme kulturore për Çamërinë…
Faik Teodori ka besim të madh se pas Pavarësisë së Kosovës do të mbyllet si jo më mirë edhe problemi çam…
8
T’u mjaltoftë fjala për Çamërinë, o Faik Teodori!… Oda çame s’do të kishte kaq hijeshi pa fjalën tënde që i ka rrënjët e saj te urtësia dibrane… Kur njerëzit e një kombi vihen në krah të njëri-tjetrit, si miq të njohur jo prej disa vitesh, por prej shekujsh të tërë, ngjajnë nganjëherë si male që lëvizin e bashkohen në një të vetëm… Dhe kështu ka për të qenë gjithmonë mes miqsh të vërtetë… Atëherë edhe agimet do të jenë më të shumëpritur, më të gazmuar…
E kush nuk lumturohet kur është para kësaj miqësie kaq të rrallë ?!...
Namik Selmani
Subscribe to:
Posts (Atom)
