Flakadanë të bardhë
(Kushtuar Bilal Xhaferrit)
Në qaf' të Botës, Bilal:
Ylberi sa një vetull
Dhe fytyra jote
Sa një sy i zbehur,
Ngulur në kupë të qiellit...
Matanë - e harruar, Çamëria.
Në qaf' të Botës, Bilal:
Ti dhe Shefki Hysa flakadanë të bardhë
Që të çojnë në qytete malli,
Rrethuar me tela…
Leh nën hënë
Murga e Bedri Myftarit...
Vetëtijnë thikat e Zervës,
Rënkimet u bënë zogj dimri,
Të heshtur.
Era
Mbledh monologjet e muhaxhirëve,
Si çobani i dhimbsur,
Delet pas natës ujkore...
Në qaf' të Botës, Bilal:
"Balada Çame",
Këmbëzbathur,
Kalon vijës së nxehtë të ylberit,
T'i lutet Zotit:
"Të mos ketë më muhaxhirë
Në të katër anët e Globit"!…
Xhemil Lato
Monday, December 3, 2007
"Parajsa" e humbur
Shënime për librin "Nata e qiparisave të huaj" e Artur Spanjollit
"Nata e qiparisave të huaj" e krijuesit të ri Artur Spanjolli është një përmbledhje me poezi dhe esse që shpreh në thelb filozofinë e moshës së tij. Arturi njëzetëvjeçar çuditërisht i ngjan një plaku të mençur në krijimet e veta. Kjo vjen, ndoshta, ngaqë ka rendur aq shumë në kërkim të parajsës së ëndërruar, saqë edhe nëse do ta gjente atë (?!), do të ishte si diçka e pavlerë për shpirtin e tij të stërmunduar që tanimë ka humbur diçka prej asaj që quhet parajsë shpirtërore-ndjeshmërinë. Kjo vjen thjesht se për të arritur një sukses të moshës ai, si shumë të rinj shqiptarë, ka harxhuar tërë potencia1in shpirtëror, atë potencial që në kushte normale do ta ndihmonte për të ndërtuar "parajsën" e tërë jetës së tij.
Sidoqoftë, tjetër gjë peripecitë e jetës e tjetër gjë vlera e krijimtarisë; Arturi në "Nata e qiparisave të huaj" shprehet si një autor i pjekur, megjithëse ky është botimi i parë. Odiseja e jetës së tij nëpër Ita1i e veçanërisht në Firence, ku arrin të marrë pjesë në një konkurs letrar dhe fiton jo vetëm një çmim, po edhe një mundësi për t'u regjistruar në Universitetin e këtij qyteti të lashtë, për letërsi moderne, i ka dhënë përvojën e një emigranti të regjur. Përvoja në njërën anë si dhe përmbledhja e krijimeve të zgjedhura, nga tre vëllime të ndryshme, brenda një libri, e bëjnë botimin "Nata e qiparisave të huaj" një vepër të spikatur për autorin njëzetëvjeçar.
Botimet që do të dalin më vonë do ta prezantojnë edhe më denjësisht Artur Spanjollin, megjithatë le të kënaqemi si fillim me këtë libër, i nderuar lexues.
Si të mbetemi të kënaqur le t’i urojmë suksese të mëtejshme këtij poeti e prozatori të gatuar prej jetës në një mënyrë disi të veçantë...
Shefki Hysa
Shënime për librin "Nata e qiparisave të huaj" e Artur Spanjollit
"Nata e qiparisave të huaj" e krijuesit të ri Artur Spanjolli është një përmbledhje me poezi dhe esse që shpreh në thelb filozofinë e moshës së tij. Arturi njëzetëvjeçar çuditërisht i ngjan një plaku të mençur në krijimet e veta. Kjo vjen, ndoshta, ngaqë ka rendur aq shumë në kërkim të parajsës së ëndërruar, saqë edhe nëse do ta gjente atë (?!), do të ishte si diçka e pavlerë për shpirtin e tij të stërmunduar që tanimë ka humbur diçka prej asaj që quhet parajsë shpirtërore-ndjeshmërinë. Kjo vjen thjesht se për të arritur një sukses të moshës ai, si shumë të rinj shqiptarë, ka harxhuar tërë potencia1in shpirtëror, atë potencial që në kushte normale do ta ndihmonte për të ndërtuar "parajsën" e tërë jetës së tij.
Sidoqoftë, tjetër gjë peripecitë e jetës e tjetër gjë vlera e krijimtarisë; Arturi në "Nata e qiparisave të huaj" shprehet si një autor i pjekur, megjithëse ky është botimi i parë. Odiseja e jetës së tij nëpër Ita1i e veçanërisht në Firence, ku arrin të marrë pjesë në një konkurs letrar dhe fiton jo vetëm një çmim, po edhe një mundësi për t'u regjistruar në Universitetin e këtij qyteti të lashtë, për letërsi moderne, i ka dhënë përvojën e një emigranti të regjur. Përvoja në njërën anë si dhe përmbledhja e krijimeve të zgjedhura, nga tre vëllime të ndryshme, brenda një libri, e bëjnë botimin "Nata e qiparisave të huaj" një vepër të spikatur për autorin njëzetëvjeçar.
Botimet që do të dalin më vonë do ta prezantojnë edhe më denjësisht Artur Spanjollin, megjithatë le të kënaqemi si fillim me këtë libër, i nderuar lexues.
Si të mbetemi të kënaqur le t’i urojmë suksese të mëtejshme këtij poeti e prozatori të gatuar prej jetës në një mënyrë disi të veçantë...
Shefki Hysa
Nga Shefki Hysa
FUQIA PÊR TÊ RIKRIJUAR LIRINÊ
Shënime për romancën "Bukuroshja me hijen" e shkrimtarit Pjetër Arbnori
Duhet të jesh patjetër njeri me zemër tejet të ndjeshme, të jesh shkrirntar me të vërtetë i talentuar që të kesh njëherësh durim e fantazi për të endur mjeshtërisht me majën e penës velin farfuritës e idilik të një plazhi veror, i ndryrë përbrenda qelive të një burgu të llahtarshëm si ai i Burrelit. E pabesueshme, megjithatë realitet. Ish i burgosuri politik Pjetër Arbnori, në kushte terrori të egër, nëpër terrin e qelisë të ndriçuar vetëm me dritëzën e syve dhe zjarrin e kujtimeve të rinisë së hershme që s'arrin t'ia përlyejë dhuna fizike e psikike, që s'ia shuan dot uria, rreket jo thjesht për të mbijetuar, por edhe për të mprehur mendimin dhe ndjenjën e për t'i ngjizur pastaj në një art të veçantë. Kjo është romanca "Bukuroshja me hijen". Fati i saj është një pjesë e fatit të autorit, e atyre njerëzve që dolën së fundi në dritë, prej rrethimit të telave me gjemba, me shpirt ende të pacënuar, në sajë të shpërthimit të energjive të fjetura.
E lexon këtë romancë e nuk ke se si të mos drithërohesh jo vetëm nga gjendjet e përprushura lirike dhe mesazhet që përçon, por për faktin se si ajo është krijuar përbrenda skutave të ngrehinës së tmerrit të burgut famëkeq të Burrelit. Nuk do ta tepronim aspak, po të shprehemi në mënyrë figurative, se kjo vlerë artistike është ngjizur e rritur njëlloj si perlat përbrenda guaskës së molusqeve të nëndeteve të thella. Gjuetarët e perlave e dinë se ç'heqin për t'i zbuluar e nxjerrë prej thellësive detare e për t'i vënë në shërbim të njeriut të tilla thesare.
Pra, kjo romancë që s'ka asgjë të përbashkët me tmerret e burgjeve, përkundrazi është një përpjekje e suksesshme e autorit, sa dëshirë dhe trill, për t'i kënduar ndjenjës njerëzore të stërlashtë sa vetë njeriu, dashurisë. Megjithëse në një fushë ku kanë hyrë e kanë dështuar shumë shkrimtarë, Pjetër Arbnori, sipas mënyrës së vet, me ngjyrimet e botës së tij emocionale, më në fund, ia del mbanë t'i thurë një himn të ri dashurisë, veshur kësaj here me karakteristika nga më shqiptaret.
Ata që do ta lexojnë këtë romancë, do të binden se pas botimit të novelës "Kur dynden vikingët", shtëpia botuese "Bilal Xhaferri" paraqet një tjetër dëshmi artistike për talentin e pamohueshëm të këtij autori, tashmë jo të ri në moshë, por të ri në shpirt. "Bukuroshja me hijen" është një sfidë për skeptikët, për nihilistët, për mediokrët. Edhe pse brenda errësirës së burgjeve, ai në shpirtin e në veprën e tij ruajti pastërtinë e dritës, kur shumë shkrimtarë të tjerë, edhe pse jetuan në dritë, në jetën e tyre zuri vend errësira e diktaturës.
Pjetër Arbnori do ta zërë vendin që i takon në letërsinë tonë. Ai si një gjuetar i palodhur me siguri do të vazhdojë kërkimin e të tilla perlave në detet e mundimshme të krijimtarisë për kënaqësinë e atyre që e njohin vlerën e mrekullive. Dhe e ardhmja ka për ta shpërblyer, duke e skalitur emrin e tij në kujtesën e kohës.
FUQIA PÊR TÊ RIKRIJUAR LIRINÊ
Shënime për romancën "Bukuroshja me hijen" e shkrimtarit Pjetër Arbnori
Duhet të jesh patjetër njeri me zemër tejet të ndjeshme, të jesh shkrirntar me të vërtetë i talentuar që të kesh njëherësh durim e fantazi për të endur mjeshtërisht me majën e penës velin farfuritës e idilik të një plazhi veror, i ndryrë përbrenda qelive të një burgu të llahtarshëm si ai i Burrelit. E pabesueshme, megjithatë realitet. Ish i burgosuri politik Pjetër Arbnori, në kushte terrori të egër, nëpër terrin e qelisë të ndriçuar vetëm me dritëzën e syve dhe zjarrin e kujtimeve të rinisë së hershme që s'arrin t'ia përlyejë dhuna fizike e psikike, që s'ia shuan dot uria, rreket jo thjesht për të mbijetuar, por edhe për të mprehur mendimin dhe ndjenjën e për t'i ngjizur pastaj në një art të veçantë. Kjo është romanca "Bukuroshja me hijen". Fati i saj është një pjesë e fatit të autorit, e atyre njerëzve që dolën së fundi në dritë, prej rrethimit të telave me gjemba, me shpirt ende të pacënuar, në sajë të shpërthimit të energjive të fjetura.
E lexon këtë romancë e nuk ke se si të mos drithërohesh jo vetëm nga gjendjet e përprushura lirike dhe mesazhet që përçon, por për faktin se si ajo është krijuar përbrenda skutave të ngrehinës së tmerrit të burgut famëkeq të Burrelit. Nuk do ta tepronim aspak, po të shprehemi në mënyrë figurative, se kjo vlerë artistike është ngjizur e rritur njëlloj si perlat përbrenda guaskës së molusqeve të nëndeteve të thella. Gjuetarët e perlave e dinë se ç'heqin për t'i zbuluar e nxjerrë prej thellësive detare e për t'i vënë në shërbim të njeriut të tilla thesare.
Pra, kjo romancë që s'ka asgjë të përbashkët me tmerret e burgjeve, përkundrazi është një përpjekje e suksesshme e autorit, sa dëshirë dhe trill, për t'i kënduar ndjenjës njerëzore të stërlashtë sa vetë njeriu, dashurisë. Megjithëse në një fushë ku kanë hyrë e kanë dështuar shumë shkrimtarë, Pjetër Arbnori, sipas mënyrës së vet, me ngjyrimet e botës së tij emocionale, më në fund, ia del mbanë t'i thurë një himn të ri dashurisë, veshur kësaj here me karakteristika nga më shqiptaret.
Ata që do ta lexojnë këtë romancë, do të binden se pas botimit të novelës "Kur dynden vikingët", shtëpia botuese "Bilal Xhaferri" paraqet një tjetër dëshmi artistike për talentin e pamohueshëm të këtij autori, tashmë jo të ri në moshë, por të ri në shpirt. "Bukuroshja me hijen" është një sfidë për skeptikët, për nihilistët, për mediokrët. Edhe pse brenda errësirës së burgjeve, ai në shpirtin e në veprën e tij ruajti pastërtinë e dritës, kur shumë shkrimtarë të tjerë, edhe pse jetuan në dritë, në jetën e tyre zuri vend errësira e diktaturës.
Pjetër Arbnori do ta zërë vendin që i takon në letërsinë tonë. Ai si një gjuetar i palodhur me siguri do të vazhdojë kërkimin e të tilla perlave në detet e mundimshme të krijimtarisë për kënaqësinë e atyre që e njohin vlerën e mrekullive. Dhe e ardhmja ka për ta shpërblyer, duke e skalitur emrin e tij në kujtesën e kohës.
Nga Shefki Hysa
AROMË ÇAMËRIE
Tregim
- Ah, mor mik! Nuk kam kohë, të kam thënë, më mbyti puna, - ndjeva në telefon refrenin qaraman.
Sepse më solli ndër mend dikë që s’kisha pikën e dëshirës as ta përfytyroja, i cili, për t’i shmangur shokët, u thoshte shpesh se nuk kishte kohë as për të vdekur. Aty për aty i acaruar ia ktheva:
- E marr me mend që nuk ke kohë as për të vdekur, por mësohu t’i komandosh njerëzit me celular. Shto edhe ndonjë specialist të aftë ose ndonjë administrator të fortë dhe lirohu nga punët e rëndomta. Ti je pronar dhe të duhet vetëm të drejtosh, jo të punosh…
- E di, mor mik, e di, po nuk ecën puna po s’qeshë vetë në krye. Më marrin në telefon nga gjithë Shqipëria. Jam shtrirë nga pak edhe në Kosovë. Kam përgjegjësi të mëdha për klientët e mi, - ma preu psherëtimthi.
- Ke për të vdekur një ditë dhe do të t’i hanë paret kollovarët. Nuk do të kujtohet askush për ty, sikur nuk ke ekzistuar kurrë. Më mirë kujtohu vetë për veten, për emrin tënd. Bëj emër për vajzat, jo vetëm para, - këmbëngula, i pafuqishëm për ta bindur.
- Më prit javën tjetër, do të vij për të montuar nja dy ekspresë, në Tiranë dhe patjetër do takohemi, - tha befas.
Pata përshtypjen se donte të më hiqte qafe. Kështu ma bënte sa herë i telefonoja apo takoheshim rastësisht. Sikur tallej me mua, prandaj shfryva:
- Si të duash, unë ta kam dalë borxhit, por ta dish se ke për të vdekur si mekanik. Dhe vdekjes nuk i dihet, të merr kur nuk e pret…
- Ah, mor mik, e di, po puna s’bën dot pa mua…
- Si ta kesh qejfin, or punëtor i përjetshëm! – gjakosa buzën dhe ia mbylla telefonin pa u përshëndetur.
E dija që nuk do ta mbante fjalën.
- Eh, mor Namik Mane! Ia paske shitur edhe ti shpirtin shejtanit, - iu hakërrova vetes, në pamundësi t’i turresha atij.
Më vinte maraz që nuk arrija ta shkëpusja dot nga puna e përditshme e punishtes së kafesë. Diku në Durrës, në një rrugicë të shtrembër, të paasfaltuar, në katin e parë të një dykatsheje të vjetër, gjendej punishtja e mikut tim, poetit të harruar Namik Mane. Për të hyrë brenda kaloje në një derë të ndryshkur hekuri, në një korridorr të ngushtë dhe përmes dy të ndarave, njëra e vogël, me raftet e ekspresëve të përdorur, që prisnin të riparoheshin, dhe tjetra salla e madhe e mullirit, ku piqej, bluhej e paketohej kafeja allaturke dhe ajo ekspres. Aty, midis ajrit të lagësht dhe tymit, paketohej edhe sheqeri në ato qeskat me mbishkrimin "Mike". Unë nuk duroja dot gjatë aty brenda, dimër ose verë të ishte. Më çante hundët afshi i kafesë, më thernin kockat prej ftohtësisë së asaj perandorize të vogërreme, me të cilën mburrej me të drejtë miku im, sepse, pavarësisht nga shëmtia, e sillte aq të madh fitimin.
Vendosa ta harroj mikun dhe krijimtarinë e tij, megjithëse më vinte keq për vlerat e vyera që fshihte në shpirt, ky bashkëkohës dhe shok i ngushtë i shkrimtarit të shquar Bilal Xhaferri. Doja t’ia vilja ato vlera, mirëpo, mesa duket, s’qe e thënë. Dhe e flaka diku në një humbëtirë të kujtesës.
- E, mor ti, varfanjaku i përjetshëm, pandehe se ta hodha prapë?! – ndjeva një zë të njohur përzier me krismën e derës që u hap rrufeshëm.
Vetëtimthi m’u përplas në cep të syrit silueta e Namik Manes. E kishte mbajtur fjalën. Vonë vërtet, po më mirë vonë se kurrë.
- Barbarisht hyhet në zyrat e shtetit, o njeri i mbrapshtë?! – iu gërmusha hareshëm i befasuar, ndërkohë që pamja e tij e shëndoshë, babaxhane, sikur ma zbuti në një grimëherë mërinë e mbetur diku në thellësi të shpirtit.
- Ha, ha, ha! Ku pyesim për shtet ne! Aq sa pyet shteti për ne, na mbledh taksat dhe aq… Shtet që të lë pa bukë…
- Dikur dridheshe prej shtetit, zotrote, tani je trimëruar ca si shumë se të shoh që je trashur në trup, je majmur e të skuqin surrati e tulla e kokës. Mbase nuk je trashur edhe nga trutë, or miku im? – e ngava për t’ia prerë hovin.
- Epo s’ bëhej shaka me atë shtet. Të hiqte kokën shteti i djeshëm komunist. Ai shtet më internoi për vite të tëra në kënetën e Hamalles. Ma gllabëroi rininë balta. E qepa gojën dhe shpëtova kokën… Sa për shtetin tuaj demokrat, rroj njëmijë vjet unë…
U përqafuam. Ishte e kotë t’i mbaje inat vrullit të tij. Fytyra i pasqyronte mirësi. E vura re me bisht të syrit tek i rëndoi rënkueshëm karriges. Duhet të ishte shumë mbi peshën normale. Jeleku i tij i hirtë, si jelek tip antiplump, mezi e përmblidhte tërë atë krahëror shpërthyes. Vuante nga tensioni i lartë dhe nga zemra. Dhjamosja e tepërt e indeve të trupit mund t’i shkaktonte edhe ndonjë infarkt dhe t’i linte shëndenë kësaj bote, megjithëse ilaçet i mbante kurdoherë me vete për çdo të papritur. Kështu i shëndoshë dhe i tejdhjamosur pati qenë edhe dajua im dhe vdiq në mes të rrugës. Plasi në vend. Prej infarktit a hemoragjisë cerebrale, ku ta dish…
- Mbete me një libër, o derëbardhë! Ia harruam edhe titullin atij, pas kaq vjetësh heshtjeje, - i thashë si me shaka për të fshirë nga vetja atë ndjesi të frikshme që më shkaktoi pamja e trupit të tij tepër të shëndosë për moshën mbi gjashtëdhjetëvjeçare.
- Një libër vërtet, por ishte libër ama, jo llafe, si puna e këtyre vëllimeve me bejte që botohen sot.
- Në mos gaboj, "Pjergulla e lotëve" titullohej vëllimi yt poetik?
- Po.
- Sidoqoftë, nuk hahet të heshtësh kaq vjet. Kur e harrova unë, shoku yt, poetin Namik Mane, ç’pyet për të tjerët…
- Nuk më harron ti, jo, për të tjerët punë e madhe!
- Më lodhe, or mik, mezi u bëre gjallë. Dua s’dua do të të harroj, o i harruar, - theksova i kapitulluar.
- Ore, po më çmendën telefonat, ore! Klientela lumë, nga Jugu në Veri. Nuk marr dot as frymë rehat, më beso. Ndihmësit e mi, nipat, dhëndurët, nuk ia kanë marrë akoma dorën mirëmbajtjes së ekspresëve dhe më duhet të rend vetë gjithandej, gjer në Kosovë. U çmenda, më beson?
- Të të besoj?! Po a i zihet besë një milioneri si ti, që nuk di ku t’i fshehë paratë, që ka mbushur edhe boshllëqet poshtë pllakave të dyshemesë me kartëmonedha?
- Hë të keqen, më beso, se nuk jam aq i pasur. I kam të mëdha edhe shpenzimet.
- E marr me mend, xhepat e jelekut i ke kurdoherë fryrë për t’i zbrazur nëpër restorantet më të mira për mish, peshk e raki.
- Jo, rakinë nuk e pi më, thonë se të dhjamos. Tani pi verë.
- Shkon edhe nëpër motele, besoj.
- Nëpër motele jo, megjithëse burrë jam, - qeshi ai. – Nuk të besohet?
Dhe zuri të më tregonte një rast se si njëherë një bukuroshe nga ato biondet vagabonde, që udhëtonte me të në makinë, urdhëroi shoferin të ndalej pranë një moteli. Shoferi i hodhi një vështrim pyetës nëpërmjet pasqyrës. Shiko rrugën, drejt, iu përgjigj me nojma ai. Biondja e përsëriti urdhrin, por shoferi ia preu shkurt se zbatonte vetëm urdhrat e drejtorit. Ishte shofer drejtori e jo shofer zonjash.
Tek e fundit i falet, sikur të shkojë ndonjëherë edhe në motel, mendoja teksa dëgjoja rrëfimin e tij. E dija që ishte vejan. I kishte vdekur gruaja disa vite më parë, duke e lënë me dy vajza, tashmë të rritura. Le që biznesmenët e kanë një mënyrë argëtimi të shkuarit nëpër motele.
- T’i lemë llafet e tepërta se janë fukarallëk në këtë zyrë të rehatshme, qoshezë burokrati. Me vrap e në restorantin më të mirë që ka Tirana. Se edhe ju, kryeqytetasit, ua dini lezetin lokaleve.
- Shkojmë në shtëpinë time, mbase do të bisedojmë më qetë, - brofa unë.
- Në shtëpi? Nuk do të jemi më të lirshëm në një restorant? – u druajt ai.
- Në shtëpi! Sado të varfër, edhe ne, letrarët, i kemi pesë gjëra të mira për mysafirët e rrallë.
Namiku ngriti supet i çarmatosur, por unë s’u tunda nga imja. Kishim qenë sa herë me të nëpër lokalet më të mira të Durrësit, buzë detit, në dimër kur rrokulliseshin pambarimisht dallgë të gjata si rrungala kuajsh të bardhë në plazhin e Currilave dhe në verë, kur vala shtynte valën e i lëpiheshin si mace të egra rërës së butë të brigjeve. Kishim bredhur edhe nëpër pikat turistike të Tiranës, bregut të liqenit dhe në malin e Dajtit, kur ai mbante mbi krye kurorën e blertë të pranverës dhe atë thinjoshen prej bore të dimrit. Edhe në shtëpinë e Namikut kishim qenë shumë herë, madje e kishim gdhirë me të ngrëna e të pira dhe duke treguar e ritreguar bëmat e dikurshme të Bilal Xhaferrit. Në shtëpinë time nuk kishim qenë asnjëherë, thjesht sepse unë vonë jam bërë familjar.
Ndërkohë kishim dalë në oborrin e madh të ndërtesës së Kuvendit të Shqipërisë, të mbuluar nga pishat e buta shtatlarta, që sitnin diellin dhe na e hidhnin në trajtën e një pluhuri të artë nëpër trup. Ishte fillimvjeshte dhe gjethet e pemëve ishin praruar, këputeshin e binin një nga një mbi asfalt. Frynte një puhizë dhe rrezet e diellit na piklonin vështrimin. Në atë çast u ngjanim, pak a shumë, kërkuesve të arit, me të vetmin ndryshim se ne gjurmonim thesaret e shpirtërave njerëzorë.
Te kthesa, ku takohej rruga me bulevardin, përballë "Rognerit", na priste furgonthi i Namikut, mirëpo ne zgjodhëm lëvizjen më këmbë buzë bregut të blertë të lumit të Lanës.
- Ti je djalë i mirë, - tha befas Namiku, duke hedhur pas shpatullave atë përhumbje meditative që të zgjonte vjeshta përqark.
- E di.
- Edhe i mençur. Ke bërë shumë përpara që kur të kam njohur.
- Po.
- Por nuk ta dinë të gjithë.
- Edhe këtë e di. Miku i gjithkujt, miku i askujt.
- Erdhën dhe më thanë të mblidhemi dhe ta hedhim në gjyq. T’ia heqim të drejtën për të studiuar figurën e Bilal Xhaferrit.
- Po…
- Dhe unë u thashë jo! Se sot jemi demokraci, se kanë të drejtë të jetojnë të gjithë dhe jo vetëm ata, si dje; se ai i bëri gjërat ashtu siç dinte t’i bënte. Mjafton që i bëri, kur askush nuk e mori guximin t’i bënte, as ata. Kapërceu dete e oqeane dhe solli i vetëm nga Amerika eshtrat e Bilal Xhaferrit. E zhvarrosi nga varri i harresës ku e kishin groposur censorët e diktaturës dhe e ngriti në lartësitë që meritonte. Ka bërë punë titanike me shtëpinë botuese dhe shoqatën "Bilal Xhaferri" dhe me revistën "Krahu i shqiponjës". E përse t’ia mohojmë tërë këto?!
- Dhe ata nuk të dëgjuan. U përpoqën të më kundërvinin shtetin dhe ambasadën amerikane, por nuk ia arritën se kisha zbuluar një mal me punën time. Dhe mali nuk shembet aq lehtë.
- Po, mali nuk shembet. Dhe ai mal ishte vepra e shkrimtarit të jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferrit. Mjafton kryevjersha e tij "Baladë çame" dhe ai mbetet mal mbi male. Dhe guxoi ta publikonte në ato vite.
- Po. Në vitet e diktaturës. E kam parë me sytë e mi të botuar, duke shfletuar koleksionet e gazetës në Bibliotekën Kombëtare. Dhe më ka lënë mbresa të jashtëzakonshme ajo kryevjershë si një himn i martirizimit të Çamërisë, himn i papërsëritshëm, si "Marsejeza".
- Aman, or mik, mos m’i nga plagët, mos ma lëndo shpirtin më tej, se kur e kujtoj Bilalin më dhemb vetë jeta ime. Thonë se e vrau cmira e shkrimtarëve. Jo, or mik, tërë shkrimtarët e donin Bilalin, tërë lexuesit e nderonin. E vrau ideologjia e kohës, sigurimi i shtetit.
- Sigurimi i shtetit?! – u çudita.
- Po, po, sigurimi i shtetit. E përndiqnin pas e larg. I kishin sajuar edhe dosje. Bilalit i ra në vesh dhe u arratis për në Greqi e më vonë mërgoi në Amerikë… Iku për të shpëtuar kokën dhe jo për të shprehur disidencën e vet, siç shkruajnë.
- Do ta kishin burgosur, po të kishte qëndruar? – u bëra kureshtar.
- Patjetër!
- U tregua largpamës, qerratai, që u arratis, - fërkova duart.
- Se mos vetëm në atë rast. Bilali ishte natyrë e shkathët, megjithëse i heshtur dhe vazhdimisht i menduar. Vetëm me mua hapej. Të shihje si shpërthente pasioni i tij. Eh, mik i dashur! – tundi kokën me nostalgji Namiku.
- … …?!
- Aman, or mik, të thashë, mos m’i lëndo plagët!
- Epo me vete nuk të lë t’i marrësh tërë këto mbresa. Hiqe nga mendja! – ia preva.
- Aman, të keqen! Ç’të të rrëfej më parë. Nuk e di ti sa të vështirë e kam. Ti e di që quhej Bilal Hoxha, stërnip i dijetarit universal, Hasan Tahsinit, që u lind në Ninat të Konispolit, që babanë e tij, Xhaferr Hoxhën, e pushkatuan si nacionalist, si antikomunist. Po ç’bëri Bilali? Në vend të mbiemrit Hoxha përdori si mbiemër letrar emrin e babait të vet. Pra, u vetëquajt Bilal Xhaferri, duke përjetësuar emrin e babait të pushkatuar. Këtë e dinin edhe ata.
- Çfarë guximi!
- Vërtet, guxim prej të marri. Dhe ishte aq i mençur! – psherëtiu dhe biseda iu këput papritur, sikur filli i saj të ishte litar që mbante varur peshën e mendimit dhe qenien e Namikut, i cili të krijonte idenë se po rrëzohej dhe humbiste në një nga honet e frikshme të harresës.
- Lum si ti që ishe shoku i tij! – theva heshtjen unë, me dëshirën për të mbajtur gjallë zjarrin e bisedimit dhe atë çast, sepse m’u duk vetja si shpëtimtarët, që hedhin një grep a një litar tjetër ku të kapet i këputuri për të mos u copëtuar në greminë.
Ecnim në të kundërt të rrjedhës së turbullt të Lanës. Dëgjohej e vrazhdë vetëm gurgullima këmbëngulëse e ujit. Namiku heshti sa heshti, pastaj filloi të fliste i tensionuar si njeriu që tashmë i ka shpëtuar për qime rrëzimit. I vura veshin me vëmendje të folurës së tij hope-hope, me ngërçe. Dukej sikur recitonte apo lexonte me pasion një ditar kujtimesh. Tregonte se si me Bilalin i gdhinin netët duke rrahur mendime dhe duke shkruar poezi me frymë revolte, megjithëse ditët i shkrinin në parcelën me lakra, ku të mbante lidhur balta si pranga, ku lindnin vajet e nënshtrimit dhe të shkurtonte jetën shati e lopata, ku prej zemërimit gjuanin me shkelm mbi lakër, si mbi kokë të mbretit robërues. Me vjershat rebele, ashtu idealistë siç ishin, ëndërronin të botonin një vëllim poetik të përbashkët me titullin "Një siluetë në errësirë". Kështu titullohej një prej poezive me vargjet:
"Unë do ju shfaqem në errësirën me mjegull,
profil i ngritur plot dhembje dhe përbuzje.
Për mua s’do ju tregojnë gjë yjet,
as erërat,
as shndritjet e bronxta të siluetës sime.
Për mua do dëshmojnë vetëm plagët e mia,
për mua do dëshmojë vetëm vdekja ime"…
Ndërkaq arritëm në shtëpi dhe hymë drejt e në studio. Namiku u shemb i fundosur në një kolltuk dhe mezi mbushej me frymë. Fytyra dhe koka e zbathur prej flokëve i kuqëlonin tej mase. Piklat e djersës në ballë i farfurinin prej neonit që sapo ndeza, për të larguar mugëtirën e perdeve të rënda prej atllasi të kaltërremë. E shihja me bisht të syrit, teksa largoja dosjet nga tryeza e kompiuterit dhe më drithmonte mendimi se mos pëlciste si tollumbace tërë ai gjoks gulçues. Por jo. Nuk thonë më kot se jeta e robit është në dorën e Zotit dhe vetëm Ai e di se kur ta merr. E mblodhi veten shpejt, u rehatua dhe filloi të këqyrte me kureshtje raftet me libra.
- Ama, goxha bibliotekë paske! Nuk e ndave kurrë jetën nga librat, megjithë varfërinë që nuk i shqitet intelektualit, - vërejti Namiku.
- Epo unë, për fat të mirë a të keq, i jam kushtuar tërësisht krijimtarisë letrare. Dhe ti e di se librat në Shqipëri, ta hanë edhe kafshatën e fundit, - nëpërdhëmba psherëtimthi.
- E di, mor mik, e di, prandaj hoqa dorë nga botimet dhe iu kushtova biznesit. Të lashë edhe ty, të lashë të vetëm...
- Të shkuara të harruara! – ia preva shkurt pa aspak dëshirë për të rikujtuar aventurën tonë të dikurshme, për t’u bërë botuesit e parë shqiptarë të epokës së re paskomuniste.
Namiku qeshi me thartimin e fytyrës sime, ndërsa unë u mugëtova edhe më, madje edhe në shpirt. Nuk e dhashë veten se e kisha mik, në shtëpi, megjithatë nuk mund t’ia falja braktisjen.
- E ndiej me zemër pezmatimin tënd, më beso, por ja që u frikësova. Të kujtohet dita kur po ngarkonim në makinë letrën tipografike, që ai tipografi e kishte fshehur te bunkeri prapa shtëpisë së vet? Po mendoja se mbase ishte letër e vjedhur në ndonjë magazinë shtetërore. Dhe befas kaloi aty pranë një furgon policie. Kaloi fare rastësisht. Ama, unë u tmerrova. Më trembi mënyra se si punonim. Vetëkuptohet se ishte e vetmja për të fituar diçka në atë periudhë gërmadhë, pas shembjes së diktaturës. Ashtu vepronin të gjithë, mundoheshin të arnoheshin. Por ja, unë nuk mundesha. I jam druajtur një jetë të tërë hijes së shtetit komunist dhe druhesha ende edhe prej shtetit të ri. Por jo se jam frikacak. Dhe ia mbatha jashtë shtetit. Kjo ishte e tëra dhe më dhemb shpirti, - shpjegoi Namiku me keqardhje, si të donte të më lehtësonte sadopak lëndimin e madh që më kishte sjellë ortakëria me të.
- Të thashë njëherë, të shkuara të harruara! – përsërita qetë-qetë, në pamje. – E rëndësishme është që ty të eci dhe nuk je i huaj, je miku im. Thuaj shyqyr Zotit!
- Të mos qahem. Me lodhje, vërtet, por fitoj. Veç ta dish sa kam vuajtur jashtë shtetit. Do t’ia dëshmoj edhe dhogës së varrit.
- Je munduar shumë?!
- Munduar, thotë! Kam punuar si skllav dhe më kanë trajtuar si skllav. Një jetë prej skllavi, si në Shqipërinë komuniste edhe në dhe të huaj. Refugjatë të përjetshëm mbetëm ne, çamët, të vuajtur, siç thotë një shprehje, si çifuti në shkretëtirë. Pasi na dëboi greku nga Çamëria, përfunduam një gjysmë shekulli refugjatë në atdheun tonë, në Shqipëri, megjithëse mes njerëzve të një gjaku, shqiptarë mes shqiptarëve. Njëlloj edhe në emigrim, në shtetet e huaja, ku u degdisëm për një jetë më të mirë dhe gjetëm skllavërimin. Eh, jetë ferri! – shfryu dëshpërimthi Namiku.
Unë heshta i stepur, i pagojë përballë atij ferri të mbidheshëm që kujtonte miku im. Ferr këndej dhe ferr andej, sikur kjo jetë paskësh qenë vetëm për ata. Pushoi një hop edhe Namiku, pastaj filloi të rrëfente detaje të jetës në emigracion, për revoltën që ndrydhte në shpirt me mendimin të fitonte sadopak dhe të kthehej për t’i investuar pranë shtëpisë së tij, në Shqipëri.
Rebelimin, netëve në dheun e huaj, e shndërronte në vargje poezish: Deti rreh egër brigjet e Shqathos (një ishull i Greqisë) dhe unë këtë tokë me grusht e godas. Kam të drejtë njëqind herë më shumë se Dari i Persisë, që urdhëroi detin ta rrihnin me kamzhik, pas disfatës, kur humbi gjithë flotën në betejën e lashtë greko-persiane të Dardaneleve. Dëgjoj vajin e nënave shqiptare që qajnë telefonave për bijtë, që treten këtyre brigjeve të dheut të huaj. Vaji i tyre është njëmijë herë më i dhimbshëm se i Hekubës për djalin e saj, Hektorin, vrarë prej Akilit…
Ky ishte, pak a shumë, thelbi i njërës prej vjershave, ashtu siç ma zuri veshi mua, në atë atmosferë rrëqethëse të krijuar prej atij rrëfimi trishtues.
Namiku vazhdonte të fliste dhe mendja ime, e intriguar prej dëshmive të tij, vorbullonte e dallgëzonte një mllef të paparë ndaj politikës servile që ndiqte shteti ynë, me shtetet fqinjë, i drejtuar nga ata. Dhe tek imagjinoja se sa i pafuqishëm është njeriu në vendin tonë, këlthisja me vete: "O Zot, mbroji shqiptarët e varfër!"
- Edhe në Itali, vështirë, si në Greqi, për ne shqiptarët, - turfullonte Namiku.
- Vështirë?!
- More, si të ishim të mallkuar!
- Çudi!
- S’ka çudi, derisa na udhëheqin po ata.
- Po ata! Dikur, dje dhe sot…
- Edhe nesër, miku im, në jetë të jetëve, po ata.
- Ne dhe ata! Ata dhe ne. Një det i madh përçmimi midis. Nuk ka për të bërë krye kurrë ky vend, - psherëtiva pesimist.
- Kurrë! Ne punojmë dhe ata, të pandershmit, përfituesit, mashtruesit, mafiozët shfrytëzojnë gjithçka, njëmijë mënyra e marifete për ta mbajtur të zaptuar këtë vend. Korrupsion i gjallë Shqipëria, or mik!… Nuk e ngre më kot ndonjëherë zërin bota… Më kupton?… Të pandershmit dinë të paguajnë, t’i hedhin lumë milionat e fituara pa djersë, të korruptojnë, jo shaka… Dhe këtë e bëjnë për të patur superfitime, për pasuri e për pushtet, për të gllabëruar gjithçka, si oktapodi prenë e vet… I kanë blerë, i kanë të tyret të gjitha pushtetet: Legjislativin, Ekzekutivin, Gjyqësorin dhe Shtypin… Kudo të dalin përpara ata… E ku të ankohesh?!… Unë mbahem gjoja për biznesmen, po të them të vërtetën nuk shoh askund konkurencën e ndershme, bashkëpunimin e bizneseve, siç pretendojnë… Nuk e dalloj dot as tutje në horizont atë shoqëri demokratike që ëndërrova… Mos harro, unë një jetë të tërë i persekutuar, or mik!… Ne mezi rrojmë dhe ata çuditërisht pasurohen në kurrizin tonë… Ne skllevërit dhe ata padronët… Na rroftë intelektualiteti, ne!… Ata nuk kanë nevojë për të qenë as të fortë fizikisht e as të mençur. U mjafton fuqia dhe mençuria jonë. Ata vetëm prijnë dhe nuk duan t’ia dinë se mund të na hedhin edhe në greminë. Vdesim ne, jo ata!… Ke parë kështu ti?! – brofi Namiku.
- Eh!… Zoti na shpëtoftë nga ata! – ofshava.
- Mbase, në botën tjetër! - tha prerë Namiku, me një ton lemerisës.
- Botë e keqe! – mërmërita.
- E keqe thua?!… E çmendur fare!… Mos pyet si sillet bota me shqiptarët e varfër… Siç sillej ish-diktatura, në mos gaboj… Nuk e di nëse liderët e atyre vendeve që thonë se na duan, do t’i kthejnë sytë ndonjëherë nga ne, të na shohin si të nënës, jo si të njerkës, - tha mëdyshas Namiku.
- Jo! – i thashë. – E pse ta bëjnë këtë?! Nuk besoj se janë Krishtër e as budallenj… Ta them me siguri matematike: bota nuk do t’i kthejë kurrë sytë nga ne, shqiptarët. Ne do t’i kemi sytë kurdoherë te bota…
- Atëherë, mbase na duhet të ndreqemi njëfarësoj me veten, me njëri-tjetrin. Ta njohim, ta ndihmojmë, ta duam, ta respektojmë shoku-shokun, pastaj t’i kthejmë sytë nga bota… Mund të arrihet diçka e tillë? - filozofoi Namiku me vështrimin ëndërrues të tretur diku brenda qenies.
- Naivitet, utopi, ëndërr… Sheh ëndrra me sy hapur, or mik!… Teorikisht, po! Në praktikë: ne dhe ata, djajtë politikano-biznesmenë që kanë uzurpuar Shqipërinë!… A nuk the më parë kështu?… Ne të përçarë, ata, grusht në kokën tonë… Të paktën gjer tani, sepse ata e kanë bërë për vete edhe Amerikën, edhe Evropën, - theksova i pashpresë.
Po mendoja se edhe lidhjet me botën i gëzonin ata… Diplomacinë e saj e merrnin me të mirë, e përkëdhelnin, i premtonin e ç’nuk i premtonin dhe luanin me të si të ishte kukulla e tyre, kur mundeshin… Dhe kur bota u zemërohej lajkave e mashtrimeve që i bënin, përuleshin, përgjunjeshin e luteshin me frikë e servilizëm, si të gjithë besimtarët e rremë para idhujve të tyre…
- Po qe kështu, vazhdo të ruhesh nga ata… Nuk do të t’i falin as shkrimet kundër, - qeshi Namiku.
- Mundet, - qesha edhe unë.
Ndërkohë tryeza ishte shtruar në dhomën tjetër. U ulëm ballas.
- Verën e ke të kuqe, siç e dëshiron. Verë Delvine, Leskoviku apo nga Tushemishti i Pogradecit, parajsa e vockël tokësore e ngritur mbi burime uji të mrekullueshëm. Ta dish, ma kanë dërguar Tit Tasellari me Nuçin, miqtë e mi, nga viset e Lasgushit e Mitrushit, - u krekosa gjithë humor.
- Mor, të gjitha llojet do t’i provoj.
- Edhe rakinë?! – e ngava. – Kemi përpara raki rrushi Konispoli, Përmeti, Skrapari dhe raki mani nga Boboshtica e Korçës. Kemi vodkë Ukraine, shampanjë Marseje, disa lloje birrash, uiski e më the të thashë nga bota.
- Kështu bollëk paçim përherë! Dhe bota na paftë me sy tjetër! Gëzuar! Unë me verë. Dhe plaçin ata! - tringëlliu gotat Namiku.
- Gëzuar, or mik! Dhe suksese edhe në krijimtari, si në biznes, - e urova.
Ai e ktheu me fund dhe iu turr mishit të qingjit ardhur nga Gramozi i Kolonjës. Ishte hamës, jo shaka, si gjithë njerëzit e punës. Unë e nxisja t’i shijonte tërë llojet e ushqimeve dhe pijeve. Ndieja kënaqësi tek e shihja me aq oreks, njëlloj si për veten.
- Provo troftën e Bistricës dhe Koranin e rrallë të liqenit të Pogradecit. Edhe krap prej Drinit të Bardhë, edhe ngjalat e Karavastasë, - s’i ndahesha unë.
- Mor, ha për vete ti, se unë i përlava të gjitha të mirat, - qeshte Namiku.
- Jam ngopur unë, po i shijoi dreka mikut.
- Uh, të shijuar! Veç të kisha edhe pak aromë Çamërie! Kishte shkruar një vjershë i ndjeri Bilal me një titull të tillë dhe thoshte pak a shumë:
Ne jetonim atje ku shushurinte osaka,
atje ku lulëzonte lule sparta, spartilja,
jetonim pranë malit ku lulëzonte lofata,
ku sheshet i mbulonte si borë luledelja.
Kur nëna në mbrëmje ngrinte kapakun e kusisë
gjella jonë avullonte erë gjalpi të freskët,
erë dehëse kanelle,
erë mishi qingji të njomë.
Kështu tërë vitin, nga dimri në verë,
vendi ynë ndërronte aromë:
erë dehëse kanelle,
erë mishi qingji të njomë…
- Poezi e Bilalit?! – shpërtheva i paduruar.
- Po, Po! Poezi e tij… Eh!… Ja, ky ishte Bilal Xhaferri… A e kupton se ç’kemi humbur, or mik, me arratisjen e tij?… Dhe nuk e mbështetën si duhet as shqiptaro-amerikanët… Mbase nuk e kuptuan, mbase ishin si ata dhe e shmangën qëllimisht, ku ta dish…
- Poezi e bukur, - vërejta unë.
- Dhe u thashë njëherë shqiptaro-amerikanëve, më saktë njërit, të parit të tyre: "Ua dërguam Bilalin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë"... Nuk u erdhi mirë nga fjala ime… Mbase janë si ata…, - shtjelloi Namiku fillin e arsyetimit të vet.
- Mbase janë të një stani me ata, ndoshta vëllezër a ambasadorë që punojnë për ata, s’ka rëndësi… Për mua ajo poezia ishte e bukur, - përsërita.
- "Aromë Çamërie"? E bukur, vërtet. E pabotuar. E kam ruajtur dhe do ta sjell ta botosh në revistë, bashkë me variantin e plotë të poemës "Mjegulla", botuar e pjesshme gjer tani.
- Mrekulli! Sa më shpejt. Edhe tregimet e tua.
- Edhe tregimet e mia. Gëzuar! Dhe ta dish se veç kënga më lypset tani. A nuk ia marrim njëherë, ashtu shtruar, çamiko? - shpërtheu befas Namiku.
- Si të duash, por unë nuk ia them për këngë.
- Eh, mor mik, sa ma trazojnë shpirtin këngët, sidomos këngët e pikëlluara të këtij populli të vuajtur në jetë të jetëve, këngët çame. Mbaj mend se mbrëmjeve e gjer natën vonë, kur ndizeshin yjet, atje në mërgim, në shpirt më flakëronte një mall përvëlues për familjen dhe tërë njerëzit e mirë që kam njohur, për Atdheun. Bile aty në mërgim kam ndier se fjala Atdhe ka një kuptim madhështor. Më përfshinte të tërin nostalgjia dhe e gdhija duke kënduar. Këndoja tërë këngët e pikëlluara. Nuk e di pse, por këndoja e këndoja. Mbaj mend se një mëngjes më thirri pronari i alarmuar dhe më tha se mbrëmë paskësha qarë. Jo, i thashë, kam kënduar. Paske qarë, mor, paske qarë me kuje, këmbënguli ai aq sa u habita edhe vetë dhe mendova se mbase kisha qarë. Mbase kisha qarë tërë ato net, në vend që të këndoja.
- S’është ndonjë çudi. Thonë se njeriu, prej merakut, ndonjëherë qan edhe në gjumë, vetëkuptohet njeriu i mirë, jo ata, - thashë unë me të qeshur.
Qeshi edhe Namiku, duke pohuar se ata nuk i dinë as kuptimin fjalës lot dhe jo të lotojnë. Zakonisht pikëllohen zemrat e ndjeshme dhe jo ata pa zemër.
Vonë, mbasdite dolëm rishtas rrugëve të Tiranës. Dielli ende nuk kishte perënduar dhe halat e gjelbra të pishave shushurinin lehtas prej erës dhe sitnin përmbi ne prarimin e rrezeve. Ashtu, nëpër atë mori grimcash ari që farfurinin ajrin mbrëmësor, ne vazhdonim t’u ngjanim nga pak kërkuesve të atij metali të rrallë, aq të shtrenjtë për ata, të eturit për pasuri e pushtet, megjithëse ishim thjesht kërkues të floririt shpirtëror.
Eh!… Mendova se edhe sikur të bëheshim gjeologë e të zbulonim dikur diku ndonjë minierë ari, pas shumë e shumë stërmundimesh, pasi ta nxirrnim në dritë mineralin e ta përpunonim do ta gëzonin po ata… Do të ishte luksi më i çmuar, më i lakmuar për ata, ish-pushtetarët-shtetarë, ish-spiunët-spiunë dhe tërë ajo tufë mafiozësh e shërbëtorësh të tyre, hajdutë e kriminelë, që tashmë ishin pjesë e politikës shqiptare… Veç telashet do të trashëgonim ne…
Më në fund u përqafuam dhe u ndamë. Si përherë të përmalluar. Premtuam se do të takoheshim më shpesh e më shpesh, derisa të zbulonim atë formulën magjike të alkimisë, që e shndërron gjithçka në ar. Dhe arin do ta bënim dhuratë për ata, veç ne të mbeteshim nga pak të qetë edhe për hallet tona letrare.
- Namik, telefonomë, kur të mbërrish në Durrës, - i bëra zë, kur ishte pranë makinës, megjithëse e dija se do ta rrëmbente puna dhe menjëherë do të më harronte.
- Ah, mor mik, do të ma marrë shpirtin puna mua, jo Zoti. Ta dish, që tani po të harroj. Sa hypi në furgonçinë dhe si me magji më mbysin andrrallat, ma zë frymën puna dhe i harroj të gjallët. Jetoj veç për ato dreq sende, që vërtet më sjellin të mira materiale, por ma hanë shpirtin…
- Kujdes se mos përfundosh si ata, - e shpotita.
- Si ata?! Mbase… megjithëse e di me siguri se nuk më pranojnë përkrah. Si te ai tregimi i Hazis Nesinit, humoristit të shquar turk. E ke parasysh, besoj, atë personazhin që donte të hynte në mafie… Jemi tjetër brumë, ne! Jemi mbrujtur me aromë Çamërie. Aroma e rrallë e vendlindjes sonë të mrekullueshme, or mik.
- Kujto aromën e Çamërisë dhe telefonomë!
- Do të lidhemi.
- Në tridhjetegjashtë gusht?!
- Patjetër. Edhe po të mos duam ne, na bashkojnë ata. Se ata nuk bëjnë dot pa ne. Kije vath në vesh, - tundi dorën Namiku dhe makina u nis.
Ne dhe ata!… Të ndershmit dhe të pandershmit!… Të pandershmit, kudo nëpër botë… Të pandershmit dhe ajo rrjetë aleancash e padukshme, si rrjetë merimange gjigante ku ka ngecur jeta njerëzore… Aty për aty sesi më vetëtinë në mendje vargjet e një poezie të një poeti çam:
Këtë Tokë,
Njerëzit e ndershëm
E mbajnë mbi supe.
Janë lodhur…
Të pandershmit
Kanë dyfishuar peshën e Globit.
Të ndershmit,
Që nga Atlasi e deri më sot,
Si hamallë ngarkuar,
Ende s’janë shkarkuar
E mendohen, e mendohen…
A ta lënë Globin të bjerë
E të bëhet copë-copë
Apo Globin e të pandershmit
Mbi supe t’i mbajnë ngarkuar?!…
Të ndershmit dhe të pandershmit!… Ne dhe ata… Vërtet, ata nuk bëjnë dot pa ne, m’u kthjellua befas mendimi. Si të kundërtat e një binomi. Dhe detyrimisht unë e Namiku gjithmonë do të jemi ne përballë me ata nëpër vorbullën e asaj shtjellës vigane, korrupsionit, që e ka ngërthyer magjishëm jetën shqiptare… Të pakorruptuarit ballas të korruptuarve dhe korruptuesve…
Tashmë furgonçina ishte zhdukur dhe kisha mbetur midis rrjedhës së mbytur të Lanës dhe rrjedhës trallisëse të makinave që nxitonin e nxitonin dhe më përplasnin në fytyrë smogun: aromë e rëndë benzine dhe nafte të djegur. Trafiku rëndohej vazhdimisht mbrëmjeve në Tiranë. Rëndohej edhe smogu. Megjithatë brenda meje kundërmonte aromë Çamërie…
AROMË ÇAMËRIE
Tregim
- Ah, mor mik! Nuk kam kohë, të kam thënë, më mbyti puna, - ndjeva në telefon refrenin qaraman.
Sepse më solli ndër mend dikë që s’kisha pikën e dëshirës as ta përfytyroja, i cili, për t’i shmangur shokët, u thoshte shpesh se nuk kishte kohë as për të vdekur. Aty për aty i acaruar ia ktheva:
- E marr me mend që nuk ke kohë as për të vdekur, por mësohu t’i komandosh njerëzit me celular. Shto edhe ndonjë specialist të aftë ose ndonjë administrator të fortë dhe lirohu nga punët e rëndomta. Ti je pronar dhe të duhet vetëm të drejtosh, jo të punosh…
- E di, mor mik, e di, po nuk ecën puna po s’qeshë vetë në krye. Më marrin në telefon nga gjithë Shqipëria. Jam shtrirë nga pak edhe në Kosovë. Kam përgjegjësi të mëdha për klientët e mi, - ma preu psherëtimthi.
- Ke për të vdekur një ditë dhe do të t’i hanë paret kollovarët. Nuk do të kujtohet askush për ty, sikur nuk ke ekzistuar kurrë. Më mirë kujtohu vetë për veten, për emrin tënd. Bëj emër për vajzat, jo vetëm para, - këmbëngula, i pafuqishëm për ta bindur.
- Më prit javën tjetër, do të vij për të montuar nja dy ekspresë, në Tiranë dhe patjetër do takohemi, - tha befas.
Pata përshtypjen se donte të më hiqte qafe. Kështu ma bënte sa herë i telefonoja apo takoheshim rastësisht. Sikur tallej me mua, prandaj shfryva:
- Si të duash, unë ta kam dalë borxhit, por ta dish se ke për të vdekur si mekanik. Dhe vdekjes nuk i dihet, të merr kur nuk e pret…
- Ah, mor mik, e di, po puna s’bën dot pa mua…
- Si ta kesh qejfin, or punëtor i përjetshëm! – gjakosa buzën dhe ia mbylla telefonin pa u përshëndetur.
E dija që nuk do ta mbante fjalën.
- Eh, mor Namik Mane! Ia paske shitur edhe ti shpirtin shejtanit, - iu hakërrova vetes, në pamundësi t’i turresha atij.
Më vinte maraz që nuk arrija ta shkëpusja dot nga puna e përditshme e punishtes së kafesë. Diku në Durrës, në një rrugicë të shtrembër, të paasfaltuar, në katin e parë të një dykatsheje të vjetër, gjendej punishtja e mikut tim, poetit të harruar Namik Mane. Për të hyrë brenda kaloje në një derë të ndryshkur hekuri, në një korridorr të ngushtë dhe përmes dy të ndarave, njëra e vogël, me raftet e ekspresëve të përdorur, që prisnin të riparoheshin, dhe tjetra salla e madhe e mullirit, ku piqej, bluhej e paketohej kafeja allaturke dhe ajo ekspres. Aty, midis ajrit të lagësht dhe tymit, paketohej edhe sheqeri në ato qeskat me mbishkrimin "Mike". Unë nuk duroja dot gjatë aty brenda, dimër ose verë të ishte. Më çante hundët afshi i kafesë, më thernin kockat prej ftohtësisë së asaj perandorize të vogërreme, me të cilën mburrej me të drejtë miku im, sepse, pavarësisht nga shëmtia, e sillte aq të madh fitimin.
Vendosa ta harroj mikun dhe krijimtarinë e tij, megjithëse më vinte keq për vlerat e vyera që fshihte në shpirt, ky bashkëkohës dhe shok i ngushtë i shkrimtarit të shquar Bilal Xhaferri. Doja t’ia vilja ato vlera, mirëpo, mesa duket, s’qe e thënë. Dhe e flaka diku në një humbëtirë të kujtesës.
- E, mor ti, varfanjaku i përjetshëm, pandehe se ta hodha prapë?! – ndjeva një zë të njohur përzier me krismën e derës që u hap rrufeshëm.
Vetëtimthi m’u përplas në cep të syrit silueta e Namik Manes. E kishte mbajtur fjalën. Vonë vërtet, po më mirë vonë se kurrë.
- Barbarisht hyhet në zyrat e shtetit, o njeri i mbrapshtë?! – iu gërmusha hareshëm i befasuar, ndërkohë që pamja e tij e shëndoshë, babaxhane, sikur ma zbuti në një grimëherë mërinë e mbetur diku në thellësi të shpirtit.
- Ha, ha, ha! Ku pyesim për shtet ne! Aq sa pyet shteti për ne, na mbledh taksat dhe aq… Shtet që të lë pa bukë…
- Dikur dridheshe prej shtetit, zotrote, tani je trimëruar ca si shumë se të shoh që je trashur në trup, je majmur e të skuqin surrati e tulla e kokës. Mbase nuk je trashur edhe nga trutë, or miku im? – e ngava për t’ia prerë hovin.
- Epo s’ bëhej shaka me atë shtet. Të hiqte kokën shteti i djeshëm komunist. Ai shtet më internoi për vite të tëra në kënetën e Hamalles. Ma gllabëroi rininë balta. E qepa gojën dhe shpëtova kokën… Sa për shtetin tuaj demokrat, rroj njëmijë vjet unë…
U përqafuam. Ishte e kotë t’i mbaje inat vrullit të tij. Fytyra i pasqyronte mirësi. E vura re me bisht të syrit tek i rëndoi rënkueshëm karriges. Duhet të ishte shumë mbi peshën normale. Jeleku i tij i hirtë, si jelek tip antiplump, mezi e përmblidhte tërë atë krahëror shpërthyes. Vuante nga tensioni i lartë dhe nga zemra. Dhjamosja e tepërt e indeve të trupit mund t’i shkaktonte edhe ndonjë infarkt dhe t’i linte shëndenë kësaj bote, megjithëse ilaçet i mbante kurdoherë me vete për çdo të papritur. Kështu i shëndoshë dhe i tejdhjamosur pati qenë edhe dajua im dhe vdiq në mes të rrugës. Plasi në vend. Prej infarktit a hemoragjisë cerebrale, ku ta dish…
- Mbete me një libër, o derëbardhë! Ia harruam edhe titullin atij, pas kaq vjetësh heshtjeje, - i thashë si me shaka për të fshirë nga vetja atë ndjesi të frikshme që më shkaktoi pamja e trupit të tij tepër të shëndosë për moshën mbi gjashtëdhjetëvjeçare.
- Një libër vërtet, por ishte libër ama, jo llafe, si puna e këtyre vëllimeve me bejte që botohen sot.
- Në mos gaboj, "Pjergulla e lotëve" titullohej vëllimi yt poetik?
- Po.
- Sidoqoftë, nuk hahet të heshtësh kaq vjet. Kur e harrova unë, shoku yt, poetin Namik Mane, ç’pyet për të tjerët…
- Nuk më harron ti, jo, për të tjerët punë e madhe!
- Më lodhe, or mik, mezi u bëre gjallë. Dua s’dua do të të harroj, o i harruar, - theksova i kapitulluar.
- Ore, po më çmendën telefonat, ore! Klientela lumë, nga Jugu në Veri. Nuk marr dot as frymë rehat, më beso. Ndihmësit e mi, nipat, dhëndurët, nuk ia kanë marrë akoma dorën mirëmbajtjes së ekspresëve dhe më duhet të rend vetë gjithandej, gjer në Kosovë. U çmenda, më beson?
- Të të besoj?! Po a i zihet besë një milioneri si ti, që nuk di ku t’i fshehë paratë, që ka mbushur edhe boshllëqet poshtë pllakave të dyshemesë me kartëmonedha?
- Hë të keqen, më beso, se nuk jam aq i pasur. I kam të mëdha edhe shpenzimet.
- E marr me mend, xhepat e jelekut i ke kurdoherë fryrë për t’i zbrazur nëpër restorantet më të mira për mish, peshk e raki.
- Jo, rakinë nuk e pi më, thonë se të dhjamos. Tani pi verë.
- Shkon edhe nëpër motele, besoj.
- Nëpër motele jo, megjithëse burrë jam, - qeshi ai. – Nuk të besohet?
Dhe zuri të më tregonte një rast se si njëherë një bukuroshe nga ato biondet vagabonde, që udhëtonte me të në makinë, urdhëroi shoferin të ndalej pranë një moteli. Shoferi i hodhi një vështrim pyetës nëpërmjet pasqyrës. Shiko rrugën, drejt, iu përgjigj me nojma ai. Biondja e përsëriti urdhrin, por shoferi ia preu shkurt se zbatonte vetëm urdhrat e drejtorit. Ishte shofer drejtori e jo shofer zonjash.
Tek e fundit i falet, sikur të shkojë ndonjëherë edhe në motel, mendoja teksa dëgjoja rrëfimin e tij. E dija që ishte vejan. I kishte vdekur gruaja disa vite më parë, duke e lënë me dy vajza, tashmë të rritura. Le që biznesmenët e kanë një mënyrë argëtimi të shkuarit nëpër motele.
- T’i lemë llafet e tepërta se janë fukarallëk në këtë zyrë të rehatshme, qoshezë burokrati. Me vrap e në restorantin më të mirë që ka Tirana. Se edhe ju, kryeqytetasit, ua dini lezetin lokaleve.
- Shkojmë në shtëpinë time, mbase do të bisedojmë më qetë, - brofa unë.
- Në shtëpi? Nuk do të jemi më të lirshëm në një restorant? – u druajt ai.
- Në shtëpi! Sado të varfër, edhe ne, letrarët, i kemi pesë gjëra të mira për mysafirët e rrallë.
Namiku ngriti supet i çarmatosur, por unë s’u tunda nga imja. Kishim qenë sa herë me të nëpër lokalet më të mira të Durrësit, buzë detit, në dimër kur rrokulliseshin pambarimisht dallgë të gjata si rrungala kuajsh të bardhë në plazhin e Currilave dhe në verë, kur vala shtynte valën e i lëpiheshin si mace të egra rërës së butë të brigjeve. Kishim bredhur edhe nëpër pikat turistike të Tiranës, bregut të liqenit dhe në malin e Dajtit, kur ai mbante mbi krye kurorën e blertë të pranverës dhe atë thinjoshen prej bore të dimrit. Edhe në shtëpinë e Namikut kishim qenë shumë herë, madje e kishim gdhirë me të ngrëna e të pira dhe duke treguar e ritreguar bëmat e dikurshme të Bilal Xhaferrit. Në shtëpinë time nuk kishim qenë asnjëherë, thjesht sepse unë vonë jam bërë familjar.
Ndërkohë kishim dalë në oborrin e madh të ndërtesës së Kuvendit të Shqipërisë, të mbuluar nga pishat e buta shtatlarta, që sitnin diellin dhe na e hidhnin në trajtën e një pluhuri të artë nëpër trup. Ishte fillimvjeshte dhe gjethet e pemëve ishin praruar, këputeshin e binin një nga një mbi asfalt. Frynte një puhizë dhe rrezet e diellit na piklonin vështrimin. Në atë çast u ngjanim, pak a shumë, kërkuesve të arit, me të vetmin ndryshim se ne gjurmonim thesaret e shpirtërave njerëzorë.
Te kthesa, ku takohej rruga me bulevardin, përballë "Rognerit", na priste furgonthi i Namikut, mirëpo ne zgjodhëm lëvizjen më këmbë buzë bregut të blertë të lumit të Lanës.
- Ti je djalë i mirë, - tha befas Namiku, duke hedhur pas shpatullave atë përhumbje meditative që të zgjonte vjeshta përqark.
- E di.
- Edhe i mençur. Ke bërë shumë përpara që kur të kam njohur.
- Po.
- Por nuk ta dinë të gjithë.
- Edhe këtë e di. Miku i gjithkujt, miku i askujt.
- Erdhën dhe më thanë të mblidhemi dhe ta hedhim në gjyq. T’ia heqim të drejtën për të studiuar figurën e Bilal Xhaferrit.
- Po…
- Dhe unë u thashë jo! Se sot jemi demokraci, se kanë të drejtë të jetojnë të gjithë dhe jo vetëm ata, si dje; se ai i bëri gjërat ashtu siç dinte t’i bënte. Mjafton që i bëri, kur askush nuk e mori guximin t’i bënte, as ata. Kapërceu dete e oqeane dhe solli i vetëm nga Amerika eshtrat e Bilal Xhaferrit. E zhvarrosi nga varri i harresës ku e kishin groposur censorët e diktaturës dhe e ngriti në lartësitë që meritonte. Ka bërë punë titanike me shtëpinë botuese dhe shoqatën "Bilal Xhaferri" dhe me revistën "Krahu i shqiponjës". E përse t’ia mohojmë tërë këto?!
- Dhe ata nuk të dëgjuan. U përpoqën të më kundërvinin shtetin dhe ambasadën amerikane, por nuk ia arritën se kisha zbuluar një mal me punën time. Dhe mali nuk shembet aq lehtë.
- Po, mali nuk shembet. Dhe ai mal ishte vepra e shkrimtarit të jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferrit. Mjafton kryevjersha e tij "Baladë çame" dhe ai mbetet mal mbi male. Dhe guxoi ta publikonte në ato vite.
- Po. Në vitet e diktaturës. E kam parë me sytë e mi të botuar, duke shfletuar koleksionet e gazetës në Bibliotekën Kombëtare. Dhe më ka lënë mbresa të jashtëzakonshme ajo kryevjershë si një himn i martirizimit të Çamërisë, himn i papërsëritshëm, si "Marsejeza".
- Aman, or mik, mos m’i nga plagët, mos ma lëndo shpirtin më tej, se kur e kujtoj Bilalin më dhemb vetë jeta ime. Thonë se e vrau cmira e shkrimtarëve. Jo, or mik, tërë shkrimtarët e donin Bilalin, tërë lexuesit e nderonin. E vrau ideologjia e kohës, sigurimi i shtetit.
- Sigurimi i shtetit?! – u çudita.
- Po, po, sigurimi i shtetit. E përndiqnin pas e larg. I kishin sajuar edhe dosje. Bilalit i ra në vesh dhe u arratis për në Greqi e më vonë mërgoi në Amerikë… Iku për të shpëtuar kokën dhe jo për të shprehur disidencën e vet, siç shkruajnë.
- Do ta kishin burgosur, po të kishte qëndruar? – u bëra kureshtar.
- Patjetër!
- U tregua largpamës, qerratai, që u arratis, - fërkova duart.
- Se mos vetëm në atë rast. Bilali ishte natyrë e shkathët, megjithëse i heshtur dhe vazhdimisht i menduar. Vetëm me mua hapej. Të shihje si shpërthente pasioni i tij. Eh, mik i dashur! – tundi kokën me nostalgji Namiku.
- … …?!
- Aman, or mik, të thashë, mos m’i lëndo plagët!
- Epo me vete nuk të lë t’i marrësh tërë këto mbresa. Hiqe nga mendja! – ia preva.
- Aman, të keqen! Ç’të të rrëfej më parë. Nuk e di ti sa të vështirë e kam. Ti e di që quhej Bilal Hoxha, stërnip i dijetarit universal, Hasan Tahsinit, që u lind në Ninat të Konispolit, që babanë e tij, Xhaferr Hoxhën, e pushkatuan si nacionalist, si antikomunist. Po ç’bëri Bilali? Në vend të mbiemrit Hoxha përdori si mbiemër letrar emrin e babait të vet. Pra, u vetëquajt Bilal Xhaferri, duke përjetësuar emrin e babait të pushkatuar. Këtë e dinin edhe ata.
- Çfarë guximi!
- Vërtet, guxim prej të marri. Dhe ishte aq i mençur! – psherëtiu dhe biseda iu këput papritur, sikur filli i saj të ishte litar që mbante varur peshën e mendimit dhe qenien e Namikut, i cili të krijonte idenë se po rrëzohej dhe humbiste në një nga honet e frikshme të harresës.
- Lum si ti që ishe shoku i tij! – theva heshtjen unë, me dëshirën për të mbajtur gjallë zjarrin e bisedimit dhe atë çast, sepse m’u duk vetja si shpëtimtarët, që hedhin një grep a një litar tjetër ku të kapet i këputuri për të mos u copëtuar në greminë.
Ecnim në të kundërt të rrjedhës së turbullt të Lanës. Dëgjohej e vrazhdë vetëm gurgullima këmbëngulëse e ujit. Namiku heshti sa heshti, pastaj filloi të fliste i tensionuar si njeriu që tashmë i ka shpëtuar për qime rrëzimit. I vura veshin me vëmendje të folurës së tij hope-hope, me ngërçe. Dukej sikur recitonte apo lexonte me pasion një ditar kujtimesh. Tregonte se si me Bilalin i gdhinin netët duke rrahur mendime dhe duke shkruar poezi me frymë revolte, megjithëse ditët i shkrinin në parcelën me lakra, ku të mbante lidhur balta si pranga, ku lindnin vajet e nënshtrimit dhe të shkurtonte jetën shati e lopata, ku prej zemërimit gjuanin me shkelm mbi lakër, si mbi kokë të mbretit robërues. Me vjershat rebele, ashtu idealistë siç ishin, ëndërronin të botonin një vëllim poetik të përbashkët me titullin "Një siluetë në errësirë". Kështu titullohej një prej poezive me vargjet:
"Unë do ju shfaqem në errësirën me mjegull,
profil i ngritur plot dhembje dhe përbuzje.
Për mua s’do ju tregojnë gjë yjet,
as erërat,
as shndritjet e bronxta të siluetës sime.
Për mua do dëshmojnë vetëm plagët e mia,
për mua do dëshmojë vetëm vdekja ime"…
Ndërkaq arritëm në shtëpi dhe hymë drejt e në studio. Namiku u shemb i fundosur në një kolltuk dhe mezi mbushej me frymë. Fytyra dhe koka e zbathur prej flokëve i kuqëlonin tej mase. Piklat e djersës në ballë i farfurinin prej neonit që sapo ndeza, për të larguar mugëtirën e perdeve të rënda prej atllasi të kaltërremë. E shihja me bisht të syrit, teksa largoja dosjet nga tryeza e kompiuterit dhe më drithmonte mendimi se mos pëlciste si tollumbace tërë ai gjoks gulçues. Por jo. Nuk thonë më kot se jeta e robit është në dorën e Zotit dhe vetëm Ai e di se kur ta merr. E mblodhi veten shpejt, u rehatua dhe filloi të këqyrte me kureshtje raftet me libra.
- Ama, goxha bibliotekë paske! Nuk e ndave kurrë jetën nga librat, megjithë varfërinë që nuk i shqitet intelektualit, - vërejti Namiku.
- Epo unë, për fat të mirë a të keq, i jam kushtuar tërësisht krijimtarisë letrare. Dhe ti e di se librat në Shqipëri, ta hanë edhe kafshatën e fundit, - nëpërdhëmba psherëtimthi.
- E di, mor mik, e di, prandaj hoqa dorë nga botimet dhe iu kushtova biznesit. Të lashë edhe ty, të lashë të vetëm...
- Të shkuara të harruara! – ia preva shkurt pa aspak dëshirë për të rikujtuar aventurën tonë të dikurshme, për t’u bërë botuesit e parë shqiptarë të epokës së re paskomuniste.
Namiku qeshi me thartimin e fytyrës sime, ndërsa unë u mugëtova edhe më, madje edhe në shpirt. Nuk e dhashë veten se e kisha mik, në shtëpi, megjithatë nuk mund t’ia falja braktisjen.
- E ndiej me zemër pezmatimin tënd, më beso, por ja që u frikësova. Të kujtohet dita kur po ngarkonim në makinë letrën tipografike, që ai tipografi e kishte fshehur te bunkeri prapa shtëpisë së vet? Po mendoja se mbase ishte letër e vjedhur në ndonjë magazinë shtetërore. Dhe befas kaloi aty pranë një furgon policie. Kaloi fare rastësisht. Ama, unë u tmerrova. Më trembi mënyra se si punonim. Vetëkuptohet se ishte e vetmja për të fituar diçka në atë periudhë gërmadhë, pas shembjes së diktaturës. Ashtu vepronin të gjithë, mundoheshin të arnoheshin. Por ja, unë nuk mundesha. I jam druajtur një jetë të tërë hijes së shtetit komunist dhe druhesha ende edhe prej shtetit të ri. Por jo se jam frikacak. Dhe ia mbatha jashtë shtetit. Kjo ishte e tëra dhe më dhemb shpirti, - shpjegoi Namiku me keqardhje, si të donte të më lehtësonte sadopak lëndimin e madh që më kishte sjellë ortakëria me të.
- Të thashë njëherë, të shkuara të harruara! – përsërita qetë-qetë, në pamje. – E rëndësishme është që ty të eci dhe nuk je i huaj, je miku im. Thuaj shyqyr Zotit!
- Të mos qahem. Me lodhje, vërtet, por fitoj. Veç ta dish sa kam vuajtur jashtë shtetit. Do t’ia dëshmoj edhe dhogës së varrit.
- Je munduar shumë?!
- Munduar, thotë! Kam punuar si skllav dhe më kanë trajtuar si skllav. Një jetë prej skllavi, si në Shqipërinë komuniste edhe në dhe të huaj. Refugjatë të përjetshëm mbetëm ne, çamët, të vuajtur, siç thotë një shprehje, si çifuti në shkretëtirë. Pasi na dëboi greku nga Çamëria, përfunduam një gjysmë shekulli refugjatë në atdheun tonë, në Shqipëri, megjithëse mes njerëzve të një gjaku, shqiptarë mes shqiptarëve. Njëlloj edhe në emigrim, në shtetet e huaja, ku u degdisëm për një jetë më të mirë dhe gjetëm skllavërimin. Eh, jetë ferri! – shfryu dëshpërimthi Namiku.
Unë heshta i stepur, i pagojë përballë atij ferri të mbidheshëm që kujtonte miku im. Ferr këndej dhe ferr andej, sikur kjo jetë paskësh qenë vetëm për ata. Pushoi një hop edhe Namiku, pastaj filloi të rrëfente detaje të jetës në emigracion, për revoltën që ndrydhte në shpirt me mendimin të fitonte sadopak dhe të kthehej për t’i investuar pranë shtëpisë së tij, në Shqipëri.
Rebelimin, netëve në dheun e huaj, e shndërronte në vargje poezish: Deti rreh egër brigjet e Shqathos (një ishull i Greqisë) dhe unë këtë tokë me grusht e godas. Kam të drejtë njëqind herë më shumë se Dari i Persisë, që urdhëroi detin ta rrihnin me kamzhik, pas disfatës, kur humbi gjithë flotën në betejën e lashtë greko-persiane të Dardaneleve. Dëgjoj vajin e nënave shqiptare që qajnë telefonave për bijtë, që treten këtyre brigjeve të dheut të huaj. Vaji i tyre është njëmijë herë më i dhimbshëm se i Hekubës për djalin e saj, Hektorin, vrarë prej Akilit…
Ky ishte, pak a shumë, thelbi i njërës prej vjershave, ashtu siç ma zuri veshi mua, në atë atmosferë rrëqethëse të krijuar prej atij rrëfimi trishtues.
Namiku vazhdonte të fliste dhe mendja ime, e intriguar prej dëshmive të tij, vorbullonte e dallgëzonte një mllef të paparë ndaj politikës servile që ndiqte shteti ynë, me shtetet fqinjë, i drejtuar nga ata. Dhe tek imagjinoja se sa i pafuqishëm është njeriu në vendin tonë, këlthisja me vete: "O Zot, mbroji shqiptarët e varfër!"
- Edhe në Itali, vështirë, si në Greqi, për ne shqiptarët, - turfullonte Namiku.
- Vështirë?!
- More, si të ishim të mallkuar!
- Çudi!
- S’ka çudi, derisa na udhëheqin po ata.
- Po ata! Dikur, dje dhe sot…
- Edhe nesër, miku im, në jetë të jetëve, po ata.
- Ne dhe ata! Ata dhe ne. Një det i madh përçmimi midis. Nuk ka për të bërë krye kurrë ky vend, - psherëtiva pesimist.
- Kurrë! Ne punojmë dhe ata, të pandershmit, përfituesit, mashtruesit, mafiozët shfrytëzojnë gjithçka, njëmijë mënyra e marifete për ta mbajtur të zaptuar këtë vend. Korrupsion i gjallë Shqipëria, or mik!… Nuk e ngre më kot ndonjëherë zërin bota… Më kupton?… Të pandershmit dinë të paguajnë, t’i hedhin lumë milionat e fituara pa djersë, të korruptojnë, jo shaka… Dhe këtë e bëjnë për të patur superfitime, për pasuri e për pushtet, për të gllabëruar gjithçka, si oktapodi prenë e vet… I kanë blerë, i kanë të tyret të gjitha pushtetet: Legjislativin, Ekzekutivin, Gjyqësorin dhe Shtypin… Kudo të dalin përpara ata… E ku të ankohesh?!… Unë mbahem gjoja për biznesmen, po të them të vërtetën nuk shoh askund konkurencën e ndershme, bashkëpunimin e bizneseve, siç pretendojnë… Nuk e dalloj dot as tutje në horizont atë shoqëri demokratike që ëndërrova… Mos harro, unë një jetë të tërë i persekutuar, or mik!… Ne mezi rrojmë dhe ata çuditërisht pasurohen në kurrizin tonë… Ne skllevërit dhe ata padronët… Na rroftë intelektualiteti, ne!… Ata nuk kanë nevojë për të qenë as të fortë fizikisht e as të mençur. U mjafton fuqia dhe mençuria jonë. Ata vetëm prijnë dhe nuk duan t’ia dinë se mund të na hedhin edhe në greminë. Vdesim ne, jo ata!… Ke parë kështu ti?! – brofi Namiku.
- Eh!… Zoti na shpëtoftë nga ata! – ofshava.
- Mbase, në botën tjetër! - tha prerë Namiku, me një ton lemerisës.
- Botë e keqe! – mërmërita.
- E keqe thua?!… E çmendur fare!… Mos pyet si sillet bota me shqiptarët e varfër… Siç sillej ish-diktatura, në mos gaboj… Nuk e di nëse liderët e atyre vendeve që thonë se na duan, do t’i kthejnë sytë ndonjëherë nga ne, të na shohin si të nënës, jo si të njerkës, - tha mëdyshas Namiku.
- Jo! – i thashë. – E pse ta bëjnë këtë?! Nuk besoj se janë Krishtër e as budallenj… Ta them me siguri matematike: bota nuk do t’i kthejë kurrë sytë nga ne, shqiptarët. Ne do t’i kemi sytë kurdoherë te bota…
- Atëherë, mbase na duhet të ndreqemi njëfarësoj me veten, me njëri-tjetrin. Ta njohim, ta ndihmojmë, ta duam, ta respektojmë shoku-shokun, pastaj t’i kthejmë sytë nga bota… Mund të arrihet diçka e tillë? - filozofoi Namiku me vështrimin ëndërrues të tretur diku brenda qenies.
- Naivitet, utopi, ëndërr… Sheh ëndrra me sy hapur, or mik!… Teorikisht, po! Në praktikë: ne dhe ata, djajtë politikano-biznesmenë që kanë uzurpuar Shqipërinë!… A nuk the më parë kështu?… Ne të përçarë, ata, grusht në kokën tonë… Të paktën gjer tani, sepse ata e kanë bërë për vete edhe Amerikën, edhe Evropën, - theksova i pashpresë.
Po mendoja se edhe lidhjet me botën i gëzonin ata… Diplomacinë e saj e merrnin me të mirë, e përkëdhelnin, i premtonin e ç’nuk i premtonin dhe luanin me të si të ishte kukulla e tyre, kur mundeshin… Dhe kur bota u zemërohej lajkave e mashtrimeve që i bënin, përuleshin, përgjunjeshin e luteshin me frikë e servilizëm, si të gjithë besimtarët e rremë para idhujve të tyre…
- Po qe kështu, vazhdo të ruhesh nga ata… Nuk do të t’i falin as shkrimet kundër, - qeshi Namiku.
- Mundet, - qesha edhe unë.
Ndërkohë tryeza ishte shtruar në dhomën tjetër. U ulëm ballas.
- Verën e ke të kuqe, siç e dëshiron. Verë Delvine, Leskoviku apo nga Tushemishti i Pogradecit, parajsa e vockël tokësore e ngritur mbi burime uji të mrekullueshëm. Ta dish, ma kanë dërguar Tit Tasellari me Nuçin, miqtë e mi, nga viset e Lasgushit e Mitrushit, - u krekosa gjithë humor.
- Mor, të gjitha llojet do t’i provoj.
- Edhe rakinë?! – e ngava. – Kemi përpara raki rrushi Konispoli, Përmeti, Skrapari dhe raki mani nga Boboshtica e Korçës. Kemi vodkë Ukraine, shampanjë Marseje, disa lloje birrash, uiski e më the të thashë nga bota.
- Kështu bollëk paçim përherë! Dhe bota na paftë me sy tjetër! Gëzuar! Unë me verë. Dhe plaçin ata! - tringëlliu gotat Namiku.
- Gëzuar, or mik! Dhe suksese edhe në krijimtari, si në biznes, - e urova.
Ai e ktheu me fund dhe iu turr mishit të qingjit ardhur nga Gramozi i Kolonjës. Ishte hamës, jo shaka, si gjithë njerëzit e punës. Unë e nxisja t’i shijonte tërë llojet e ushqimeve dhe pijeve. Ndieja kënaqësi tek e shihja me aq oreks, njëlloj si për veten.
- Provo troftën e Bistricës dhe Koranin e rrallë të liqenit të Pogradecit. Edhe krap prej Drinit të Bardhë, edhe ngjalat e Karavastasë, - s’i ndahesha unë.
- Mor, ha për vete ti, se unë i përlava të gjitha të mirat, - qeshte Namiku.
- Jam ngopur unë, po i shijoi dreka mikut.
- Uh, të shijuar! Veç të kisha edhe pak aromë Çamërie! Kishte shkruar një vjershë i ndjeri Bilal me një titull të tillë dhe thoshte pak a shumë:
Ne jetonim atje ku shushurinte osaka,
atje ku lulëzonte lule sparta, spartilja,
jetonim pranë malit ku lulëzonte lofata,
ku sheshet i mbulonte si borë luledelja.
Kur nëna në mbrëmje ngrinte kapakun e kusisë
gjella jonë avullonte erë gjalpi të freskët,
erë dehëse kanelle,
erë mishi qingji të njomë.
Kështu tërë vitin, nga dimri në verë,
vendi ynë ndërronte aromë:
erë dehëse kanelle,
erë mishi qingji të njomë…
- Poezi e Bilalit?! – shpërtheva i paduruar.
- Po, Po! Poezi e tij… Eh!… Ja, ky ishte Bilal Xhaferri… A e kupton se ç’kemi humbur, or mik, me arratisjen e tij?… Dhe nuk e mbështetën si duhet as shqiptaro-amerikanët… Mbase nuk e kuptuan, mbase ishin si ata dhe e shmangën qëllimisht, ku ta dish…
- Poezi e bukur, - vërejta unë.
- Dhe u thashë njëherë shqiptaro-amerikanëve, më saktë njërit, të parit të tyre: "Ua dërguam Bilalin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë"... Nuk u erdhi mirë nga fjala ime… Mbase janë si ata…, - shtjelloi Namiku fillin e arsyetimit të vet.
- Mbase janë të një stani me ata, ndoshta vëllezër a ambasadorë që punojnë për ata, s’ka rëndësi… Për mua ajo poezia ishte e bukur, - përsërita.
- "Aromë Çamërie"? E bukur, vërtet. E pabotuar. E kam ruajtur dhe do ta sjell ta botosh në revistë, bashkë me variantin e plotë të poemës "Mjegulla", botuar e pjesshme gjer tani.
- Mrekulli! Sa më shpejt. Edhe tregimet e tua.
- Edhe tregimet e mia. Gëzuar! Dhe ta dish se veç kënga më lypset tani. A nuk ia marrim njëherë, ashtu shtruar, çamiko? - shpërtheu befas Namiku.
- Si të duash, por unë nuk ia them për këngë.
- Eh, mor mik, sa ma trazojnë shpirtin këngët, sidomos këngët e pikëlluara të këtij populli të vuajtur në jetë të jetëve, këngët çame. Mbaj mend se mbrëmjeve e gjer natën vonë, kur ndizeshin yjet, atje në mërgim, në shpirt më flakëronte një mall përvëlues për familjen dhe tërë njerëzit e mirë që kam njohur, për Atdheun. Bile aty në mërgim kam ndier se fjala Atdhe ka një kuptim madhështor. Më përfshinte të tërin nostalgjia dhe e gdhija duke kënduar. Këndoja tërë këngët e pikëlluara. Nuk e di pse, por këndoja e këndoja. Mbaj mend se një mëngjes më thirri pronari i alarmuar dhe më tha se mbrëmë paskësha qarë. Jo, i thashë, kam kënduar. Paske qarë, mor, paske qarë me kuje, këmbënguli ai aq sa u habita edhe vetë dhe mendova se mbase kisha qarë. Mbase kisha qarë tërë ato net, në vend që të këndoja.
- S’është ndonjë çudi. Thonë se njeriu, prej merakut, ndonjëherë qan edhe në gjumë, vetëkuptohet njeriu i mirë, jo ata, - thashë unë me të qeshur.
Qeshi edhe Namiku, duke pohuar se ata nuk i dinë as kuptimin fjalës lot dhe jo të lotojnë. Zakonisht pikëllohen zemrat e ndjeshme dhe jo ata pa zemër.
Vonë, mbasdite dolëm rishtas rrugëve të Tiranës. Dielli ende nuk kishte perënduar dhe halat e gjelbra të pishave shushurinin lehtas prej erës dhe sitnin përmbi ne prarimin e rrezeve. Ashtu, nëpër atë mori grimcash ari që farfurinin ajrin mbrëmësor, ne vazhdonim t’u ngjanim nga pak kërkuesve të atij metali të rrallë, aq të shtrenjtë për ata, të eturit për pasuri e pushtet, megjithëse ishim thjesht kërkues të floririt shpirtëror.
Eh!… Mendova se edhe sikur të bëheshim gjeologë e të zbulonim dikur diku ndonjë minierë ari, pas shumë e shumë stërmundimesh, pasi ta nxirrnim në dritë mineralin e ta përpunonim do ta gëzonin po ata… Do të ishte luksi më i çmuar, më i lakmuar për ata, ish-pushtetarët-shtetarë, ish-spiunët-spiunë dhe tërë ajo tufë mafiozësh e shërbëtorësh të tyre, hajdutë e kriminelë, që tashmë ishin pjesë e politikës shqiptare… Veç telashet do të trashëgonim ne…
Më në fund u përqafuam dhe u ndamë. Si përherë të përmalluar. Premtuam se do të takoheshim më shpesh e më shpesh, derisa të zbulonim atë formulën magjike të alkimisë, që e shndërron gjithçka në ar. Dhe arin do ta bënim dhuratë për ata, veç ne të mbeteshim nga pak të qetë edhe për hallet tona letrare.
- Namik, telefonomë, kur të mbërrish në Durrës, - i bëra zë, kur ishte pranë makinës, megjithëse e dija se do ta rrëmbente puna dhe menjëherë do të më harronte.
- Ah, mor mik, do të ma marrë shpirtin puna mua, jo Zoti. Ta dish, që tani po të harroj. Sa hypi në furgonçinë dhe si me magji më mbysin andrrallat, ma zë frymën puna dhe i harroj të gjallët. Jetoj veç për ato dreq sende, që vërtet më sjellin të mira materiale, por ma hanë shpirtin…
- Kujdes se mos përfundosh si ata, - e shpotita.
- Si ata?! Mbase… megjithëse e di me siguri se nuk më pranojnë përkrah. Si te ai tregimi i Hazis Nesinit, humoristit të shquar turk. E ke parasysh, besoj, atë personazhin që donte të hynte në mafie… Jemi tjetër brumë, ne! Jemi mbrujtur me aromë Çamërie. Aroma e rrallë e vendlindjes sonë të mrekullueshme, or mik.
- Kujto aromën e Çamërisë dhe telefonomë!
- Do të lidhemi.
- Në tridhjetegjashtë gusht?!
- Patjetër. Edhe po të mos duam ne, na bashkojnë ata. Se ata nuk bëjnë dot pa ne. Kije vath në vesh, - tundi dorën Namiku dhe makina u nis.
Ne dhe ata!… Të ndershmit dhe të pandershmit!… Të pandershmit, kudo nëpër botë… Të pandershmit dhe ajo rrjetë aleancash e padukshme, si rrjetë merimange gjigante ku ka ngecur jeta njerëzore… Aty për aty sesi më vetëtinë në mendje vargjet e një poezie të një poeti çam:
Këtë Tokë,
Njerëzit e ndershëm
E mbajnë mbi supe.
Janë lodhur…
Të pandershmit
Kanë dyfishuar peshën e Globit.
Të ndershmit,
Që nga Atlasi e deri më sot,
Si hamallë ngarkuar,
Ende s’janë shkarkuar
E mendohen, e mendohen…
A ta lënë Globin të bjerë
E të bëhet copë-copë
Apo Globin e të pandershmit
Mbi supe t’i mbajnë ngarkuar?!…
Të ndershmit dhe të pandershmit!… Ne dhe ata… Vërtet, ata nuk bëjnë dot pa ne, m’u kthjellua befas mendimi. Si të kundërtat e një binomi. Dhe detyrimisht unë e Namiku gjithmonë do të jemi ne përballë me ata nëpër vorbullën e asaj shtjellës vigane, korrupsionit, që e ka ngërthyer magjishëm jetën shqiptare… Të pakorruptuarit ballas të korruptuarve dhe korruptuesve…
Tashmë furgonçina ishte zhdukur dhe kisha mbetur midis rrjedhës së mbytur të Lanës dhe rrjedhës trallisëse të makinave që nxitonin e nxitonin dhe më përplasnin në fytyrë smogun: aromë e rëndë benzine dhe nafte të djegur. Trafiku rëndohej vazhdimisht mbrëmjeve në Tiranë. Rëndohej edhe smogu. Megjithatë brenda meje kundërmonte aromë Çamërie…
Nga Sokol Jakova
AUTOPSI E "PARAJSËS SË MALLKUAR"
Autori i romanit me këtë titull sugjestionues, shkrimtari i njohur Shefki Hysa, tanimë në moshë të pjekur dhe me një përvojë të pasur artistike, për kërshëri të lexuesit, ka kaluar një kalvar të vështirë në krijimtarinë e tij gjatë sundimit komunist, derisa era e demokracisë ia nxori në dritë të diellit talentin dhe aftësitë, çka e vërtetojnë mirëfilli një aradhë librash në prozë si romane, ashtu dhe përmbledhje me tregime. Për këtë prozator pengu ishte "njolla" biografike, e cila, si për plot krijues apo njerëz të thjeshtë, bëhej si një digë e fuqishme dhe e pakapërcyeshme në atë kohë. Pra për cilindo krijues të vërtetë gjatë periudhës së diktaturës komuniste, ishte e vështirë që të shpaloste pasurinë shpirtërore që i vlonte në shpirt, për të mos thënë pastaj krijues si Shefki Hysa me cene biografike, pavarësisht vlerave dhe talentit të veçantë që karakterizonin individualitetin dhe krijimtarinë e tij artistike.
Përpara se të lexojë romanin "Parajsa e mallkuar", çdo njeri duhet të marrë me mend se autori i veprës, ose më saktë një artist që gjatë jetës ka hequr mbi kurriz vuajtje dhe mundime të panumërta, për shkak të biografisë me "njollë", ka pasur jo vetëm përçmim dhe urrejtje të ashpër, por dhe një mllef të madh që i ziente në shpirt për atë periudhë të humbëtirës. Pikërisht këtë kompleks ndjenjash që i vorbullonin vetëdijen, autori i ka derdhur në përmasa të veçanta artistike në romanin e tij "Parajsa e mallkuar". Për ta bërë një gjë të tillë krijuesit Shefki Hysa i kanë shërbyer mirëfilli një sërë mjetesh artistike të gjetura, të cilat spikatin në roman si peizazhi, nënteksti, grotesku në paraqitjen e disa personazheve, ironia, sarkazma etj.
Vepra në dukje dallohet për një kompozicion të thjeshtë, që shtillet në mënyrë drejtvizore, me kapituj të shkurtër që gërshetohen me njëri-tjetrin dhe si një "mozaik" shpalosin subjektin, ngjarjet, mjedisin ku zhvillohen ato dhe personazhet e shumtë. Por në teknikën e rrëfimit, që të ngërthejë material sa më të bollshëm jetësor në strukturën kompozicionale, autori ka shfrytëzuar një gjetje të goditur, duke alternuar në vazhdën e kapitujve të shkurtër, herë rrëfimin në vetën e tretë, pra rrëfimin e autorit, e herë rrëfimin në vetën e parë, rrëfimin e heroit të romanit, Xheki Vilëzës. Kjo teknikë rrëfimi jo vetëm ia ka zgjeruar romanit hapësirat përshkruese, por ka forcuar përnjimend psikologjizmin në individualizimin e personazheve dhe në zbulimin e karaktereve që mishërohen në to.
Pa dashur t’ia shuajmë kureshtjen lexuesit, po përmendim shkurtimisht disa elemente të subjektit. Ngjarjet e veprës shtillen në një qytet të largët verior, më saktë në një qytezë minatorësh, ku për shkaqe biografike heroin e romanit shkrimtarin dhe gazetarin e talentuar Xheki Vilëza e kanë degëdisur si mësues. Atje ai njihet me lloj-lloj njerëzish, të mirë e të liq, që nga kamerieri Gjuran e deri te Babëloku, personazhi më negativ, më i urrejtur e i përçmuar i veprës. Djaloshi njihet edhe me femra dhe me njërën prej tyre, nxënësen e tij, Rozafën jetime bie në dashuri, por kjo ndjenjë e fuqishme në fund të romanit përfundon tragjikisht, çka përcjell njërin nga mesazhet kryesore të veprës që tragjedia në atë mjedis të "Parajsës së mallkuar" ishte shoqëruesja e vetme e jetës. Dhe vërtet me tragjedi nis romani, me varrimin e një minatori që është vrarë nëntokë e me tragjedi përfundon nën sfondin e një natyre të murrëtyer, shpesh herë me shi që ndjell vetëm zi. Ky peizazh i dhënë me mjeshtri nga autori përmes penelatash të goditura bëhet i prekshëm dhe tejet i ndjerë për lexuesin, që nga faqja e parë e deri te faqja e fundit e romanit.
Prej frymëzimit dhe njohjes së thellë të jetës, cilësi këto të romanit të Shefki Hysës, edhe një lexues i thjeshtë e kupton se autori në vepër ka shfrytëzuar mjaft elemente të biografisë dhe jetës së tij personale. Kjo është e vërtetë. Por, si në çdo vepër artistike, edhe Shefki Hysa në romanin e tij nuk ka mbetur rob i së vërtetës historike, por, duke i dhënë krahë imagjinatës së tij krijuese ia ka dalë mbanë me sukses të nxjerrë nga duart një prej librave të tij më të realizuar.
Niveli artistik i romanit spikat jo vetëm në pasqyrimin me realizëm dhe vërtetësi jetësore të realitetit të kohës, në analizën artistike të një problematike të pasur, të ngjeshur e të ndërlikuar të këtij realiteti, por sidomos në poetikën e formës së romanit: në vizatimin e personazheve, në paraqitjen e mjediseve ku ato veprojnë, në mjetet e larmishme e tropet e shumta që shfrytëzohen për zbulimin e tyre si të gjallë në sy të lexuesit e veçanërisht te e magjishmja që dominon hera-herës realen. Pra, nëpër realitetin artistik të veprës fryjnë jo rrallë erërat e një rryme që të sjell ndërmend elementet e një realizmi magjik si në veprat e Markesit. Me një stil lakonik, herë-herë si të një proze poetike, e herë-herë edhe me ngjyresë publicistike, karakteristikë e prozës së sotme bashkëkohore, shkrimtari Shefki Hysa arrin të na japë në roman plot figura artistike e një mjedis të gjallë e të zymtë të jetës dhe punës së vështirë në qytezën e minatorëve, që të mbeten ndër mend.
Peshën kryesore të problematikës dhe mesazhit të romanit lexuesi e gjen te heroi i tij Xheki Vilëza. Përfytyro, i nderuar lexues, një djalë të ri që ka nisur të bëjë emër me shkrimet e tij, me plot ëndrra për të ardhmen që t’i japë udhë karrierës në sajë të talentit dhe aftësive profesionale, të degëdiset në një skutë të largët e të humbur, ku njerëzit rropaten në mjerim e varfëri, për shkaqe që sot, veçanërisht për të rinjtë, tingëllojnë absurde, por për atë kohë të mykur ishin fort "të rëndësishme". Figurën e heroit të veprës që njësohet me vetë autorin, ky e ka vizatuar me realizëm e me nostalgji për rininë e humbur dhe ëndrrat e vrara. Vizat e kësaj figure janë të theksuara si në portretin e jashtëm, ashtu dhe në cilësitë shpirtërore. Një djalë fisnik tërheqës, i dashur dhe i sinqertë, me karakter të fortë, me adhurim të veçantë për jetën dhe njerëzit, me shpirt të ndjeshëm artisti, i ndershëm deri në verbëri, trim dhe i rebeluar prej realitetit të vendit të tij të dashur, këto janë pak a shumë kufijtë ku gjallon bota shpirtërore e heroit. Xheki Vilëza që vjen nga jugu ku fryjnë flladet e buta joniane, gjen në atë qytezë të largët veriore, me shumë dimër e acar, njerëz e miq të mrekullueshëm si Gjuranin, drejtorin e shkollës, Xhimin, dhe të shoqen, Najadën, njihet me të dashurën e tij, vajzë e shkëlqyer, Rozafën, me të cilën dëshironte të lidhte jetën, por që nuk e la "dora e hekurt" e përbindëshave të zinj të asaj kohe, të cilët ndienin kënaqësi për fatkeqësitë e të tjerëve. Nga ana tjetër, Xheki njihet edhe me monstra të tilla si Babëloku, që bënte ligjin mizor në krahinë, me injorantë si Dudumi, me femra të tilla të degjeneruara nga jeta e zvetënuar e vanitoze si Demona apo dhe si Diella, së cilës ia lëbyr sytë luksi përrallor e plot salltanete i bajraktarit Babëlok, prandaj bie në prehrin e tij.
Galeria e personazheve të romanit është e pasur. Autori ka mundur që përmes mjeteve të larmishme artistike të individualizojë secilin prej tyre. Tanimë, pas kaq vitesh, me një formim e përvojë të lakmueshme në mjeshtrinë artistike, e cila spikat edhe në veprat e tij të mëparshme, ai ka realizuar figura të tilla si Babëloku, ky përbindësh i vërtetë, që për mendimin tonë, nuk hasen shpesh në letërsinë e sotme shqiptare.
Jo më kot autori në vepër e vë në fokus të analizës artistike figurën e Babëlokut pas disa kapitujsh të romanit. Kjo gjetje të kujton dhe përqaset mirëfilli me Uriah Hipin e Dikensit, të cilin autori e përball me lexuesin pas kapitujve të parë të "David Koperfildit". Te "Parajsa e mallkuar", pasi shfaqet, Babëloku vihet në epiqendër të pjesës së mbetur të romanit.
Ja me ç’viza jepet portreti i këtij njeri-përbindësh:
"Habitej madje dhe me frymëmarrjen e pazakontë të Babëlokut. Shfrynte njëherësh prej hundës dhe të një valvole të montuar në fyt, ca dufe të thella: çuf-çuf e çuf-çuf si të imitonte një lokomotivë me avull. Thuhej se dikur i ishte shpifur në grykë një çist kanceroz, që i dëmtoi kordat e zërit dhe i vështirësonte frymëmarrjen. Pas operimit, poshtë kombit të gushës, dukshëm, i kishin montuar një valvol, si një hundë shtesë për të përmirësuar procesin e frymëmarrjes. Dhe valvola shfrynte ritmikisht dhe provokonte kureshtje.
Babëloku, në pamundësi për të folur lirisht me zërin e tij, shprehej me nojma. Mbante një suitë rrotull që i shërbenin dhe njëkohësisht deshifronin nojmat për bashkëbiseduesit. Mimika e fytyrës dhe lëvizjet e kokës dhe të duarve të tij ishin shndërruar tashmë në një libër kodesh që lexohej orë e çast prej shërbëtorëve. Babëloku sillej brutal me suitën e vet. I trajtonte si lolot edhe ndihmësit dhe këshilltarët më besnikë. Mospërfillës shtirej edhe ndaj trimave, gardës së tij mbretërore, siç i quante ata që i ruanin jetën. I pëlqente të sundonte përqark si mbret dhe në fakt ishte shndërruar në një lloj mbretuci.
Thoshin se nuk respektonte asnjë autoritet mbi veten. Madje sillej përbuzës edhe me ata lart, oborrtarët e të Parit fare. Nganjëherë nuk ia përtonte edhe të Parit me ndonjë të sharë ashtu përkëdheltaz..."
Dhënia me kaq vërtetësi përmes një përshkrimi sa tallës, aq dhe grotesk i kësaj figure të fëlliqur që simbolizon dhunën, fyerjen, mizoritë apo më saktë "kopanin a tokmakun e diktaturës" është bërë me një nëntekst dhe me një mllef të veçantë, i cili është mllefi i njerëzve të thjeshtë me shpirt fisnik të asaj kohe, që provuan mbi kurrizin e tyre të nëntëdhjetë e nëntat, provuan mizoritë e pashembullta, fatkeqësitë më çnjerëzore, plagët që kullojnë ende gjak të atij sistemi të llahtarshëm, i cili bënte të dridhej edhe foshnja në bark të nënës. Për këtë sistem dhe lakejtë e tij ishin mëse të rëndomta vrasjet e minatorëve në minierë, masakrimi i Albanit dhe i Rozafës, depersonalizimi i Zudiut, Demonës, Diellës etj. Pra i tillë ishte realiteti i asaj kohe të humbëtirës që autori me ironi e sarkazmë e ka quajtur "Parajsa e mallkuar".
Duke gjykuar nga vlerat artistike të këtij romani, mund të themi me plot gojën që shkrimtari i talentuar Shefki Hysa me këtë vepër i ka bërë një rekuiem të vërtetë kësaj "parajse", këtij "gulagu komunist", gjurmët e plagët e të cilit do të mbeten përjetësisht të pashlyera.
SOKOL JAKOVA
AUTOPSI E "PARAJSËS SË MALLKUAR"
Autori i romanit me këtë titull sugjestionues, shkrimtari i njohur Shefki Hysa, tanimë në moshë të pjekur dhe me një përvojë të pasur artistike, për kërshëri të lexuesit, ka kaluar një kalvar të vështirë në krijimtarinë e tij gjatë sundimit komunist, derisa era e demokracisë ia nxori në dritë të diellit talentin dhe aftësitë, çka e vërtetojnë mirëfilli një aradhë librash në prozë si romane, ashtu dhe përmbledhje me tregime. Për këtë prozator pengu ishte "njolla" biografike, e cila, si për plot krijues apo njerëz të thjeshtë, bëhej si një digë e fuqishme dhe e pakapërcyeshme në atë kohë. Pra për cilindo krijues të vërtetë gjatë periudhës së diktaturës komuniste, ishte e vështirë që të shpaloste pasurinë shpirtërore që i vlonte në shpirt, për të mos thënë pastaj krijues si Shefki Hysa me cene biografike, pavarësisht vlerave dhe talentit të veçantë që karakterizonin individualitetin dhe krijimtarinë e tij artistike.
Përpara se të lexojë romanin "Parajsa e mallkuar", çdo njeri duhet të marrë me mend se autori i veprës, ose më saktë një artist që gjatë jetës ka hequr mbi kurriz vuajtje dhe mundime të panumërta, për shkak të biografisë me "njollë", ka pasur jo vetëm përçmim dhe urrejtje të ashpër, por dhe një mllef të madh që i ziente në shpirt për atë periudhë të humbëtirës. Pikërisht këtë kompleks ndjenjash që i vorbullonin vetëdijen, autori i ka derdhur në përmasa të veçanta artistike në romanin e tij "Parajsa e mallkuar". Për ta bërë një gjë të tillë krijuesit Shefki Hysa i kanë shërbyer mirëfilli një sërë mjetesh artistike të gjetura, të cilat spikatin në roman si peizazhi, nënteksti, grotesku në paraqitjen e disa personazheve, ironia, sarkazma etj.
Vepra në dukje dallohet për një kompozicion të thjeshtë, që shtillet në mënyrë drejtvizore, me kapituj të shkurtër që gërshetohen me njëri-tjetrin dhe si një "mozaik" shpalosin subjektin, ngjarjet, mjedisin ku zhvillohen ato dhe personazhet e shumtë. Por në teknikën e rrëfimit, që të ngërthejë material sa më të bollshëm jetësor në strukturën kompozicionale, autori ka shfrytëzuar një gjetje të goditur, duke alternuar në vazhdën e kapitujve të shkurtër, herë rrëfimin në vetën e tretë, pra rrëfimin e autorit, e herë rrëfimin në vetën e parë, rrëfimin e heroit të romanit, Xheki Vilëzës. Kjo teknikë rrëfimi jo vetëm ia ka zgjeruar romanit hapësirat përshkruese, por ka forcuar përnjimend psikologjizmin në individualizimin e personazheve dhe në zbulimin e karaktereve që mishërohen në to.
Pa dashur t’ia shuajmë kureshtjen lexuesit, po përmendim shkurtimisht disa elemente të subjektit. Ngjarjet e veprës shtillen në një qytet të largët verior, më saktë në një qytezë minatorësh, ku për shkaqe biografike heroin e romanit shkrimtarin dhe gazetarin e talentuar Xheki Vilëza e kanë degëdisur si mësues. Atje ai njihet me lloj-lloj njerëzish, të mirë e të liq, që nga kamerieri Gjuran e deri te Babëloku, personazhi më negativ, më i urrejtur e i përçmuar i veprës. Djaloshi njihet edhe me femra dhe me njërën prej tyre, nxënësen e tij, Rozafën jetime bie në dashuri, por kjo ndjenjë e fuqishme në fund të romanit përfundon tragjikisht, çka përcjell njërin nga mesazhet kryesore të veprës që tragjedia në atë mjedis të "Parajsës së mallkuar" ishte shoqëruesja e vetme e jetës. Dhe vërtet me tragjedi nis romani, me varrimin e një minatori që është vrarë nëntokë e me tragjedi përfundon nën sfondin e një natyre të murrëtyer, shpesh herë me shi që ndjell vetëm zi. Ky peizazh i dhënë me mjeshtri nga autori përmes penelatash të goditura bëhet i prekshëm dhe tejet i ndjerë për lexuesin, që nga faqja e parë e deri te faqja e fundit e romanit.
Prej frymëzimit dhe njohjes së thellë të jetës, cilësi këto të romanit të Shefki Hysës, edhe një lexues i thjeshtë e kupton se autori në vepër ka shfrytëzuar mjaft elemente të biografisë dhe jetës së tij personale. Kjo është e vërtetë. Por, si në çdo vepër artistike, edhe Shefki Hysa në romanin e tij nuk ka mbetur rob i së vërtetës historike, por, duke i dhënë krahë imagjinatës së tij krijuese ia ka dalë mbanë me sukses të nxjerrë nga duart një prej librave të tij më të realizuar.
Niveli artistik i romanit spikat jo vetëm në pasqyrimin me realizëm dhe vërtetësi jetësore të realitetit të kohës, në analizën artistike të një problematike të pasur, të ngjeshur e të ndërlikuar të këtij realiteti, por sidomos në poetikën e formës së romanit: në vizatimin e personazheve, në paraqitjen e mjediseve ku ato veprojnë, në mjetet e larmishme e tropet e shumta që shfrytëzohen për zbulimin e tyre si të gjallë në sy të lexuesit e veçanërisht te e magjishmja që dominon hera-herës realen. Pra, nëpër realitetin artistik të veprës fryjnë jo rrallë erërat e një rryme që të sjell ndërmend elementet e një realizmi magjik si në veprat e Markesit. Me një stil lakonik, herë-herë si të një proze poetike, e herë-herë edhe me ngjyresë publicistike, karakteristikë e prozës së sotme bashkëkohore, shkrimtari Shefki Hysa arrin të na japë në roman plot figura artistike e një mjedis të gjallë e të zymtë të jetës dhe punës së vështirë në qytezën e minatorëve, që të mbeten ndër mend.
Peshën kryesore të problematikës dhe mesazhit të romanit lexuesi e gjen te heroi i tij Xheki Vilëza. Përfytyro, i nderuar lexues, një djalë të ri që ka nisur të bëjë emër me shkrimet e tij, me plot ëndrra për të ardhmen që t’i japë udhë karrierës në sajë të talentit dhe aftësive profesionale, të degëdiset në një skutë të largët e të humbur, ku njerëzit rropaten në mjerim e varfëri, për shkaqe që sot, veçanërisht për të rinjtë, tingëllojnë absurde, por për atë kohë të mykur ishin fort "të rëndësishme". Figurën e heroit të veprës që njësohet me vetë autorin, ky e ka vizatuar me realizëm e me nostalgji për rininë e humbur dhe ëndrrat e vrara. Vizat e kësaj figure janë të theksuara si në portretin e jashtëm, ashtu dhe në cilësitë shpirtërore. Një djalë fisnik tërheqës, i dashur dhe i sinqertë, me karakter të fortë, me adhurim të veçantë për jetën dhe njerëzit, me shpirt të ndjeshëm artisti, i ndershëm deri në verbëri, trim dhe i rebeluar prej realitetit të vendit të tij të dashur, këto janë pak a shumë kufijtë ku gjallon bota shpirtërore e heroit. Xheki Vilëza që vjen nga jugu ku fryjnë flladet e buta joniane, gjen në atë qytezë të largët veriore, me shumë dimër e acar, njerëz e miq të mrekullueshëm si Gjuranin, drejtorin e shkollës, Xhimin, dhe të shoqen, Najadën, njihet me të dashurën e tij, vajzë e shkëlqyer, Rozafën, me të cilën dëshironte të lidhte jetën, por që nuk e la "dora e hekurt" e përbindëshave të zinj të asaj kohe, të cilët ndienin kënaqësi për fatkeqësitë e të tjerëve. Nga ana tjetër, Xheki njihet edhe me monstra të tilla si Babëloku, që bënte ligjin mizor në krahinë, me injorantë si Dudumi, me femra të tilla të degjeneruara nga jeta e zvetënuar e vanitoze si Demona apo dhe si Diella, së cilës ia lëbyr sytë luksi përrallor e plot salltanete i bajraktarit Babëlok, prandaj bie në prehrin e tij.
Galeria e personazheve të romanit është e pasur. Autori ka mundur që përmes mjeteve të larmishme artistike të individualizojë secilin prej tyre. Tanimë, pas kaq vitesh, me një formim e përvojë të lakmueshme në mjeshtrinë artistike, e cila spikat edhe në veprat e tij të mëparshme, ai ka realizuar figura të tilla si Babëloku, ky përbindësh i vërtetë, që për mendimin tonë, nuk hasen shpesh në letërsinë e sotme shqiptare.
Jo më kot autori në vepër e vë në fokus të analizës artistike figurën e Babëlokut pas disa kapitujsh të romanit. Kjo gjetje të kujton dhe përqaset mirëfilli me Uriah Hipin e Dikensit, të cilin autori e përball me lexuesin pas kapitujve të parë të "David Koperfildit". Te "Parajsa e mallkuar", pasi shfaqet, Babëloku vihet në epiqendër të pjesës së mbetur të romanit.
Ja me ç’viza jepet portreti i këtij njeri-përbindësh:
"Habitej madje dhe me frymëmarrjen e pazakontë të Babëlokut. Shfrynte njëherësh prej hundës dhe të një valvole të montuar në fyt, ca dufe të thella: çuf-çuf e çuf-çuf si të imitonte një lokomotivë me avull. Thuhej se dikur i ishte shpifur në grykë një çist kanceroz, që i dëmtoi kordat e zërit dhe i vështirësonte frymëmarrjen. Pas operimit, poshtë kombit të gushës, dukshëm, i kishin montuar një valvol, si një hundë shtesë për të përmirësuar procesin e frymëmarrjes. Dhe valvola shfrynte ritmikisht dhe provokonte kureshtje.
Babëloku, në pamundësi për të folur lirisht me zërin e tij, shprehej me nojma. Mbante një suitë rrotull që i shërbenin dhe njëkohësisht deshifronin nojmat për bashkëbiseduesit. Mimika e fytyrës dhe lëvizjet e kokës dhe të duarve të tij ishin shndërruar tashmë në një libër kodesh që lexohej orë e çast prej shërbëtorëve. Babëloku sillej brutal me suitën e vet. I trajtonte si lolot edhe ndihmësit dhe këshilltarët më besnikë. Mospërfillës shtirej edhe ndaj trimave, gardës së tij mbretërore, siç i quante ata që i ruanin jetën. I pëlqente të sundonte përqark si mbret dhe në fakt ishte shndërruar në një lloj mbretuci.
Thoshin se nuk respektonte asnjë autoritet mbi veten. Madje sillej përbuzës edhe me ata lart, oborrtarët e të Parit fare. Nganjëherë nuk ia përtonte edhe të Parit me ndonjë të sharë ashtu përkëdheltaz..."
Dhënia me kaq vërtetësi përmes një përshkrimi sa tallës, aq dhe grotesk i kësaj figure të fëlliqur që simbolizon dhunën, fyerjen, mizoritë apo më saktë "kopanin a tokmakun e diktaturës" është bërë me një nëntekst dhe me një mllef të veçantë, i cili është mllefi i njerëzve të thjeshtë me shpirt fisnik të asaj kohe, që provuan mbi kurrizin e tyre të nëntëdhjetë e nëntat, provuan mizoritë e pashembullta, fatkeqësitë më çnjerëzore, plagët që kullojnë ende gjak të atij sistemi të llahtarshëm, i cili bënte të dridhej edhe foshnja në bark të nënës. Për këtë sistem dhe lakejtë e tij ishin mëse të rëndomta vrasjet e minatorëve në minierë, masakrimi i Albanit dhe i Rozafës, depersonalizimi i Zudiut, Demonës, Diellës etj. Pra i tillë ishte realiteti i asaj kohe të humbëtirës që autori me ironi e sarkazmë e ka quajtur "Parajsa e mallkuar".
Duke gjykuar nga vlerat artistike të këtij romani, mund të themi me plot gojën që shkrimtari i talentuar Shefki Hysa me këtë vepër i ka bërë një rekuiem të vërtetë kësaj "parajse", këtij "gulagu komunist", gjurmët e plagët e të cilit do të mbeten përjetësisht të pashlyera.
SOKOL JAKOVA
ANA JO VETËM LOJË NË INTERNET
(Anës dhe bashkëmoshatareve të saj me të ardhme ende të turbullt)
Tregim i jetuar
- Aty je?
- Në zyrë jam. Në linjë më ke…
- Të vjen sot ai?
- Kush ai?… I huaji?… Pastaj ti duhet ta dish më mirë…
- Po unë thjesht pyeta, nuk desha të bëja retorikë…
- Edhe unë thjesht u përgjigja…
- Me pyetje retorike?
- E pra, moj Ana e mirinformuar, besoj se duhet ta dish kohën e saktë të ardhjes së italianit, mikut tonë biznesmen, se shkëmbeve email me të, pa marrë leje qoftë edhe formalisht prej meje… Zhvleftësove padashur edhe etikën e mirësjelljes diplomatike që na karakterizon ne, shqiptarëve, në marrëdhënie me të huajt që vijnë për të investuar në Shqipëri.
- … …
- Nuk të vjen mesazhi?
- … …
- Apo e ndien se e ke shkelur mirëbesimin me të dyja këmbët?
- … …
- Ah, je një ti!… Ej, Anusha, moj Tanusha e Krajlit, je në linjë?!… E kam primtuar listën me ato telefonat që kërkoje në internet…
- Mirë, mbaje të ma japësh më vonë…
- Po kur, ti përton aq shumë sa mezi vjen të më takosh?
- Po do vij…
- Epo shyqyr, eja se më thave syrin!
Në vend të përgjigjes ajo më dërgoi simbolin e një fytyre përqeshëse, prandaj ia ktheva:
- Ky mesazhieri yt nuk qesh shumë.
Dërgoi një tjetër që hingëllinte së qeshuri.
- Ky po! – iu përgjigja.
- Po ky bebi i bukur, si të duket?
- I bukur, vetëkuptohet, kështu si foto, po ku ta gjej atë realin? Unë di se ti nuk ke beb. Nga doli ky bebi befas?! – e ngava sa i ngacmuar dhe i intriguar prej fotos së qeshur të bebushit që më pushtoi ekranin e kompjuterit dhe imagjinatën.
- A e shikon? Shikoje mirë! - shkroi ajo dhe më dërgoi një fytyrë të ngërdheshur.
- Bebin a surratin? I pashë. Po nuk më the nga doli ky beb!… Po ky surrati pse bën si majmun?
- Ky po zbardh dhëmbët…
- Po pse i zbardh?
- Sepse qesh…
- Po pse qesh?
- Me ato që thua e nënkupton ti…
- … …
- Po këta që po kërcejnë të pëlqejnë?
- Uau, shumë! Po kush janë? Mos janë mami e babi i bebit?!– brofa i nxitur prej atij çifti vizatimor vallëzuesish.
- A e mban mend Haidin? - dredhoi ajo.
- Patjetër! E kam ndër sy filmin vizatimor "Haidi"… Po çfarë simbolizon ky çift kukullash vallëzuese?!
- Hiç… Haidi m’u kujtua ashtu kot…
- Ashtu kot fare?
- Po.
- Ehhh! Sa gjëra shkojnë kot në këtë botë! – e ngacmova.
- … …
- Ana a e di që mund të bëjmë bashkë një romancë? Kaq të veçanta janë këto replikat hidh e prit!
- Po, do t’i ruash ti? Apo t’i ruaj unë?
- Unë nuk di t'i ruaj, megjithatë mendoj se duhet rritur edhe ca intensiteti i këtij dialogu…
- Po, po ta lë radhën ty ta djallosësh dialogun… E di si ruhen?
- Jooo!
- Sipër bebit tim, atij që kam në foto, e shikon një shigjetë me kokë poshtë?
- Po. Mund të kesh edhe një beb të vërtetë, po të pëlqen, - vijova lojën.
- Kliko aty dhe del "file"… Prapë kliko te "file"... Pastaj "save"... Më fal…
- Jo, nuk del…
- Si nuk del?
-Nuk del, pra… Del "block this contact"
- Sipër bebit tim, mor, ke një shigjetë të vogël me majë poshtë… Lart fare…
- Të rroftë bebi! E gjeta!
- Kliko "file"… "save"… pas "save" del "ok"…
- T'i jap "ok"?
- Ok!
- Ku ruhet?
- Në my documents ruaje.
- Ruhet vetë po i dhe "ok"?
- Po…
- Obooo, ç'lojë intriguese!
- Të pëlqen?
- Po fluturoj, por jo me… presh… Po për pjesën më vonë si veprohet?
- E ruan sërish…
- Epo u dashka të bësh dialog të gjatë e pastaj ta ruash me një emër, fjala vjen, "Anusha"… Si Tanusha e Krajlit në Eposin e Mujit…
- Epo ashtu, si të thuash ti…
- Epo nuk kemi shumë kohë të lirë, megjithatë më jep ndonjë ide romani a romance…
- "Bisedë në internet"… A të pëlqen si titull?
- Ou! Megjithëse do të shkonte më shumë… Mbase diçka më intime… Mbase, fjala vjen… Lëre, s’po e them fare… Po personazhet?
- Unë dhe ti…
- Shumë mirë! Fillojmë!
- Mirë, nise ti i pari… Nise…, - pohoi ajo.
Heshta një hop i ngacmuar djallëzisht në mendime.
- Nise, pra! - ngulmoi Ana.
- Atëherë po rrëfej: Ana hyri papritur në jetën time e shoqëruar me një gocë shkurtabiqe si për t’i theksuar më tepër hiret e veta…
- Po më bën të qesh… Ajo më solli mua tek ty, po të kujtohet. Ishe njohur më parë me atë gocën shkurtabiqe, siç thua ti, në mos gaboj, pastaj u njohe me mua, të pëlqyeshmen…
- Megjithatë unë e pëlqeva Anën edhe pa kontrastin e shkurtabiqes… Ashtu elegante, e hollë dhe e hijshme në trup, si atlete, por paksa e hutuar në pamje e në sjellje, kuptova se ajo bukuroshe e bënte për bukuri naiven… Atë, naiven e hirshme, që të nxit të mendohesh se si e sa e kur e më the e të thashë...
- Po unë si të përgjigjem tani?
- Atë e di ti… Unë thjesht jam duke përshkruar Anën e asaj dite… Anën mbresëlënëse e paksa hutaqe… Besoj, në dukje hutaqe, sa për sy e faqe…
Ndërkaq Ana dërgoi simbolin e një zgërdhimjeje.
- A e di që Ana mund të dalë një personazh i rrallë? – theksova ngacmimthi.
- Ah?! Pse jo?
- Del, veçse do kohë që ta studiosh nen për nen, - ia ktheva në gjuhë ligjvëvësi.
Ajo dërgoi një pamje qesëndisëse.
- Se në parim është hata fare! - shtova unë.
- Eh! Po mbes pa fjalë.
- Epo më ngjaj mua, eja e bëhu shkrimtare që të të mos shterojnë fjalët… Rritu të rrëfesh bëmat dhe vuajtjet heroike të shqiptarëve për të siguruar bukën e gojës në epokën e tyre postkomuniste në këtë fillimshekulli të trazuar. Të gjurmosh aventurat e tyre për të hyrë në Evropë, megjithëse denbabaden evropianë… Ja, ngjaji asaj shoqes sime, Mozës, që erdhi dje e më tha se ishte një ndër shkrimtaret më të mëdha të kohës sonë dhe se në romanin e saj të fundit kishte mundur të skaliste historinë e vetë Medesë moderne, Medesë shqiptare, historinë e një vajze pa origjinë, e një "kopileje" të përfolur nga përqarku e të etur për dashuri prindërore, e cila gjakon të realizojë ëndrrën e lashtë të familjes… Po ti, Ana?… Mos rri kot duke dredhur zinxhirin…
- Edhe pa zinxhir kam mbetur...
- Po je pa oshkur e pa zinxhir, problem vërtet i vështirë!
- Ahaaa! Më bëre të qesh tani…
- Me oshkurin e këputur a me Mozën që thotë se ia kalon Anës?
- Me të dyja…
- Epo nuk them më kot unë se pas asaj naives fshihet një gjigande që shprehet me "uh e ah" sa të marrë frenat e situatës…
- Eh!
- … …
- … …
- Sapo më mori Moza në telefon…
- E çfare të tha?
- Ouuu, Ana është me kilometra larg, më tha, nuk bëhet dot as dunë rëre e jo kodër, por unë ia ktheva se ajo mund të bëhet edhe mal, po të dëshirojë.
- Thuaji që Ana do ta kalojë ty…
- Mua apo Mozës?!… Megjithatë unë nuk bëhem ziliqar sikur të mundësh të ma kalosh. Më pëlqen fakti të kem një nxënës që të ma kalojë, aq më tepër një nxënëse si ti…
- Eh! Dua pak si shumë kohë…
- Epo stërvitu, mos rri e mbështjellë me perde naiviteti.
- Janë perde të trasha, më pengojnë perspektivën…
- Eja se i grisim bashkë e i flakim… Pse janë shokët?
- Po, ke të drejtë, prandaj janë… Për ndihmë janë...
- Epo shkundu atëherë e lufto…
- Epo do punojmë… Avash-avash… Se pa punë jam unë…
- Meqe je e papunë tundu vendit, vraje pak më shumë tulin e trurit… ose të...
- Tulin e trurit po e vras duke kërkuar punë njëherë, por nuk ka gjëkundi… Sa për tulin e… tuleve, po e lë të qetë hë për hë…
- Kujdes tulin, të thashë!…
- Mor, lëre tulin, ti, se mua më duhet punë për rrogë…
- Epo kur nuk ka punë për rrogë, nuk do të thotë se nuk ka mundësi të tjera, fjala vjen, aftësimi i vetes për krijuese… për gazetare… për shkrimtare… për… për…
- Duhet të bëhem me rrogë njëherë…
- Janë plot vajza me CV të llahtarshme dhe nuk gjejnë dot punë për rrogë, moj zonjushë… Dhe sa për dijeni punë për rrogë gjen talenti ose tuli. Se kështu e ka kjo jetë: të godet o në lule, o në tule… Zgjidh e merr: vra mendjen ose tulet. Po prite për rrogë, mbarove fare si mendje dhe të rrofshin tulet. Atëherë mund t’i vësh në punë edhe ato, tulet… E siguron menjëherë rrogën, po i vure tulet në punë… Megjithëse vjen një ditë e do plakesh e nuk ta varin më as si paraqitje… Atëherë nuk të shërbejnë më as tulet… A më kupton, moj trime?!…
- Të kuptoj, o trim!
- Bën sikur kupton, më duket. Se, në mos gaboj, nuk po i vë në punë as dhuntitë e as tulet …
- Kuptoj! Nuk bëj… Si thua ta vazhdojmë bisedën pak më vonë?… Kam uri... Më hahet diçka tani…
- Shyqyr që të hahet ajo diçkaja se më le edhe mua pa bërë punën e ditës…
- Ah, domethënë të pengova?!
- Jo dhe aq… Nuk më the mese do ushqehesh?…
- Të shoh, nuk e di… Jam mendjeprishur… pa ndonjë dëshirë interesante…
- Epo dihet, vdes interesantia kur nguron t’i kthesh jetës lulet e jo tulet… Dhe është kohë e humbur për mua të merrem me Anën jointeresante… Me një lojë në internet… Ushqehu e trashi tulet, më mirë, zonjushë…. Besoj se së shpejti do të të hyjnë tulet në punë…
- Mirë, mirë, se e sqarojmë më vonë këtë variant. Pak më vonë do flasim përsëri… Ok?…
Shefki HYSA
(Anës dhe bashkëmoshatareve të saj me të ardhme ende të turbullt)
Tregim i jetuar
- Aty je?
- Në zyrë jam. Në linjë më ke…
- Të vjen sot ai?
- Kush ai?… I huaji?… Pastaj ti duhet ta dish më mirë…
- Po unë thjesht pyeta, nuk desha të bëja retorikë…
- Edhe unë thjesht u përgjigja…
- Me pyetje retorike?
- E pra, moj Ana e mirinformuar, besoj se duhet ta dish kohën e saktë të ardhjes së italianit, mikut tonë biznesmen, se shkëmbeve email me të, pa marrë leje qoftë edhe formalisht prej meje… Zhvleftësove padashur edhe etikën e mirësjelljes diplomatike që na karakterizon ne, shqiptarëve, në marrëdhënie me të huajt që vijnë për të investuar në Shqipëri.
- … …
- Nuk të vjen mesazhi?
- … …
- Apo e ndien se e ke shkelur mirëbesimin me të dyja këmbët?
- … …
- Ah, je një ti!… Ej, Anusha, moj Tanusha e Krajlit, je në linjë?!… E kam primtuar listën me ato telefonat që kërkoje në internet…
- Mirë, mbaje të ma japësh më vonë…
- Po kur, ti përton aq shumë sa mezi vjen të më takosh?
- Po do vij…
- Epo shyqyr, eja se më thave syrin!
Në vend të përgjigjes ajo më dërgoi simbolin e një fytyre përqeshëse, prandaj ia ktheva:
- Ky mesazhieri yt nuk qesh shumë.
Dërgoi një tjetër që hingëllinte së qeshuri.
- Ky po! – iu përgjigja.
- Po ky bebi i bukur, si të duket?
- I bukur, vetëkuptohet, kështu si foto, po ku ta gjej atë realin? Unë di se ti nuk ke beb. Nga doli ky bebi befas?! – e ngava sa i ngacmuar dhe i intriguar prej fotos së qeshur të bebushit që më pushtoi ekranin e kompjuterit dhe imagjinatën.
- A e shikon? Shikoje mirë! - shkroi ajo dhe më dërgoi një fytyrë të ngërdheshur.
- Bebin a surratin? I pashë. Po nuk më the nga doli ky beb!… Po ky surrati pse bën si majmun?
- Ky po zbardh dhëmbët…
- Po pse i zbardh?
- Sepse qesh…
- Po pse qesh?
- Me ato që thua e nënkupton ti…
- … …
- Po këta që po kërcejnë të pëlqejnë?
- Uau, shumë! Po kush janë? Mos janë mami e babi i bebit?!– brofa i nxitur prej atij çifti vizatimor vallëzuesish.
- A e mban mend Haidin? - dredhoi ajo.
- Patjetër! E kam ndër sy filmin vizatimor "Haidi"… Po çfarë simbolizon ky çift kukullash vallëzuese?!
- Hiç… Haidi m’u kujtua ashtu kot…
- Ashtu kot fare?
- Po.
- Ehhh! Sa gjëra shkojnë kot në këtë botë! – e ngacmova.
- … …
- Ana a e di që mund të bëjmë bashkë një romancë? Kaq të veçanta janë këto replikat hidh e prit!
- Po, do t’i ruash ti? Apo t’i ruaj unë?
- Unë nuk di t'i ruaj, megjithatë mendoj se duhet rritur edhe ca intensiteti i këtij dialogu…
- Po, po ta lë radhën ty ta djallosësh dialogun… E di si ruhen?
- Jooo!
- Sipër bebit tim, atij që kam në foto, e shikon një shigjetë me kokë poshtë?
- Po. Mund të kesh edhe një beb të vërtetë, po të pëlqen, - vijova lojën.
- Kliko aty dhe del "file"… Prapë kliko te "file"... Pastaj "save"... Më fal…
- Jo, nuk del…
- Si nuk del?
-Nuk del, pra… Del "block this contact"
- Sipër bebit tim, mor, ke një shigjetë të vogël me majë poshtë… Lart fare…
- Të rroftë bebi! E gjeta!
- Kliko "file"… "save"… pas "save" del "ok"…
- T'i jap "ok"?
- Ok!
- Ku ruhet?
- Në my documents ruaje.
- Ruhet vetë po i dhe "ok"?
- Po…
- Obooo, ç'lojë intriguese!
- Të pëlqen?
- Po fluturoj, por jo me… presh… Po për pjesën më vonë si veprohet?
- E ruan sërish…
- Epo u dashka të bësh dialog të gjatë e pastaj ta ruash me një emër, fjala vjen, "Anusha"… Si Tanusha e Krajlit në Eposin e Mujit…
- Epo ashtu, si të thuash ti…
- Epo nuk kemi shumë kohë të lirë, megjithatë më jep ndonjë ide romani a romance…
- "Bisedë në internet"… A të pëlqen si titull?
- Ou! Megjithëse do të shkonte më shumë… Mbase diçka më intime… Mbase, fjala vjen… Lëre, s’po e them fare… Po personazhet?
- Unë dhe ti…
- Shumë mirë! Fillojmë!
- Mirë, nise ti i pari… Nise…, - pohoi ajo.
Heshta një hop i ngacmuar djallëzisht në mendime.
- Nise, pra! - ngulmoi Ana.
- Atëherë po rrëfej: Ana hyri papritur në jetën time e shoqëruar me një gocë shkurtabiqe si për t’i theksuar më tepër hiret e veta…
- Po më bën të qesh… Ajo më solli mua tek ty, po të kujtohet. Ishe njohur më parë me atë gocën shkurtabiqe, siç thua ti, në mos gaboj, pastaj u njohe me mua, të pëlqyeshmen…
- Megjithatë unë e pëlqeva Anën edhe pa kontrastin e shkurtabiqes… Ashtu elegante, e hollë dhe e hijshme në trup, si atlete, por paksa e hutuar në pamje e në sjellje, kuptova se ajo bukuroshe e bënte për bukuri naiven… Atë, naiven e hirshme, që të nxit të mendohesh se si e sa e kur e më the e të thashë...
- Po unë si të përgjigjem tani?
- Atë e di ti… Unë thjesht jam duke përshkruar Anën e asaj dite… Anën mbresëlënëse e paksa hutaqe… Besoj, në dukje hutaqe, sa për sy e faqe…
Ndërkaq Ana dërgoi simbolin e një zgërdhimjeje.
- A e di që Ana mund të dalë një personazh i rrallë? – theksova ngacmimthi.
- Ah?! Pse jo?
- Del, veçse do kohë që ta studiosh nen për nen, - ia ktheva në gjuhë ligjvëvësi.
Ajo dërgoi një pamje qesëndisëse.
- Se në parim është hata fare! - shtova unë.
- Eh! Po mbes pa fjalë.
- Epo më ngjaj mua, eja e bëhu shkrimtare që të të mos shterojnë fjalët… Rritu të rrëfesh bëmat dhe vuajtjet heroike të shqiptarëve për të siguruar bukën e gojës në epokën e tyre postkomuniste në këtë fillimshekulli të trazuar. Të gjurmosh aventurat e tyre për të hyrë në Evropë, megjithëse denbabaden evropianë… Ja, ngjaji asaj shoqes sime, Mozës, që erdhi dje e më tha se ishte një ndër shkrimtaret më të mëdha të kohës sonë dhe se në romanin e saj të fundit kishte mundur të skaliste historinë e vetë Medesë moderne, Medesë shqiptare, historinë e një vajze pa origjinë, e një "kopileje" të përfolur nga përqarku e të etur për dashuri prindërore, e cila gjakon të realizojë ëndrrën e lashtë të familjes… Po ti, Ana?… Mos rri kot duke dredhur zinxhirin…
- Edhe pa zinxhir kam mbetur...
- Po je pa oshkur e pa zinxhir, problem vërtet i vështirë!
- Ahaaa! Më bëre të qesh tani…
- Me oshkurin e këputur a me Mozën që thotë se ia kalon Anës?
- Me të dyja…
- Epo nuk them më kot unë se pas asaj naives fshihet një gjigande që shprehet me "uh e ah" sa të marrë frenat e situatës…
- Eh!
- … …
- … …
- Sapo më mori Moza në telefon…
- E çfare të tha?
- Ouuu, Ana është me kilometra larg, më tha, nuk bëhet dot as dunë rëre e jo kodër, por unë ia ktheva se ajo mund të bëhet edhe mal, po të dëshirojë.
- Thuaji që Ana do ta kalojë ty…
- Mua apo Mozës?!… Megjithatë unë nuk bëhem ziliqar sikur të mundësh të ma kalosh. Më pëlqen fakti të kem një nxënës që të ma kalojë, aq më tepër një nxënëse si ti…
- Eh! Dua pak si shumë kohë…
- Epo stërvitu, mos rri e mbështjellë me perde naiviteti.
- Janë perde të trasha, më pengojnë perspektivën…
- Eja se i grisim bashkë e i flakim… Pse janë shokët?
- Po, ke të drejtë, prandaj janë… Për ndihmë janë...
- Epo shkundu atëherë e lufto…
- Epo do punojmë… Avash-avash… Se pa punë jam unë…
- Meqe je e papunë tundu vendit, vraje pak më shumë tulin e trurit… ose të...
- Tulin e trurit po e vras duke kërkuar punë njëherë, por nuk ka gjëkundi… Sa për tulin e… tuleve, po e lë të qetë hë për hë…
- Kujdes tulin, të thashë!…
- Mor, lëre tulin, ti, se mua më duhet punë për rrogë…
- Epo kur nuk ka punë për rrogë, nuk do të thotë se nuk ka mundësi të tjera, fjala vjen, aftësimi i vetes për krijuese… për gazetare… për shkrimtare… për… për…
- Duhet të bëhem me rrogë njëherë…
- Janë plot vajza me CV të llahtarshme dhe nuk gjejnë dot punë për rrogë, moj zonjushë… Dhe sa për dijeni punë për rrogë gjen talenti ose tuli. Se kështu e ka kjo jetë: të godet o në lule, o në tule… Zgjidh e merr: vra mendjen ose tulet. Po prite për rrogë, mbarove fare si mendje dhe të rrofshin tulet. Atëherë mund t’i vësh në punë edhe ato, tulet… E siguron menjëherë rrogën, po i vure tulet në punë… Megjithëse vjen një ditë e do plakesh e nuk ta varin më as si paraqitje… Atëherë nuk të shërbejnë më as tulet… A më kupton, moj trime?!…
- Të kuptoj, o trim!
- Bën sikur kupton, më duket. Se, në mos gaboj, nuk po i vë në punë as dhuntitë e as tulet …
- Kuptoj! Nuk bëj… Si thua ta vazhdojmë bisedën pak më vonë?… Kam uri... Më hahet diçka tani…
- Shyqyr që të hahet ajo diçkaja se më le edhe mua pa bërë punën e ditës…
- Ah, domethënë të pengova?!
- Jo dhe aq… Nuk më the mese do ushqehesh?…
- Të shoh, nuk e di… Jam mendjeprishur… pa ndonjë dëshirë interesante…
- Epo dihet, vdes interesantia kur nguron t’i kthesh jetës lulet e jo tulet… Dhe është kohë e humbur për mua të merrem me Anën jointeresante… Me një lojë në internet… Ushqehu e trashi tulet, më mirë, zonjushë…. Besoj se së shpejti do të të hyjnë tulet në punë…
- Mirë, mirë, se e sqarojmë më vonë këtë variant. Pak më vonë do flasim përsëri… Ok?…
Shefki HYSA
Shefki Hysa, Sekretar i LSHA të Shqipërisë
E DËNUAR ME VDEKJE NGA POLITIKA
Rekuiem për Letërsinë Shqiptare
1
Arsyeja nën thundrën e paarsyes
Politikat e të gjitha shteteve pa tru në të gjitha kohërat (që kur lindën shtetet e gjer sa të jetë jeta) e kanë dënuar me vdekje letërsinë dhe artin e vërtetë. Kështu, në dukje pa arsye, kanë vepruar edhe politikat shqiptare që nga fillimet e letërsisë dhe artit tonë e në vazhdim. Ec e merre vesh, arsyeja në jetë të jetëve nën thundrën e paarsyes…
E kotë shpresa se politikat postkomuniste do të ndryshonin mendim dhe do ta mbështesnin e do ta nxisnin zhvillimin e letërsisë bashkëkohore shqiptare (e veçojmë letërsinë jo paqëllim). Përkundrazi, kanë vepruar, veprojnë dhe do të veprojnë njëlloj si politikat simotra pa tru, të vjetra a të reja qofshin: "Letërsia e dënuar me vdekje!"
Dhe arsyeja e paarsyes dihet, letërsia e vërtetë me mesazhet që bart dhe përcjell nuk u ka shërbyer kurrë politikave (të mosndryshimit), por prirjeve të zhvillimit e përparimit njerëzor dhe si e tillë ka qenë, është dhe do të mbetet një nga opozitat e përjetëshme më të pakorruptuara e të pa kompromentuara.
Ndryshe nga arti, gjuha konvecionale e të cilit ka qenë, është dhe do të jetë e vështirë për t’u kuptuar nga injoranca e politikës, letërsia flet me gjuhën e njerëzve dhe sado të përpiqet për ta fshehur me mjete të figurshme atë që dëshiron të thotë, përsëri kuptohet (qoftë e kuptuar edhe me vonesë si barcoletat prej mendjes së policit) dhe mbetet e zbuluar dhe e rrezikuar në mëshirën e të pamëshirshmit paarsye. Pra, letërsia me gjuhën e saj të drejtpërdrejtë është jo vetëm kundërshtare e përherëshme e politikës, por herë-herë edhe armike e saj. Pikërisht nga kjo armiqësi me politikën ka lindur edhe termi "Letërsi Disidente" e Shkrimtar Disident"…
Në këtë shkrim që është një thirrje për ndihmë, një "SOS" për dashamirët që kanë veshë, sy dhe mendje të kthjellët, do të përpiqem të arsyetoj e të argumentoj me një gjuhë sa më të thjeshtë (të pëlqyeshme edhe për politikanët) se ç’po ndodh me letërsinë shqiptare këtë të dënuar të përjetëshme prej paarsyes së politikës.
Ky shkrim (të më falin studiuesit për pasaktësitë e mundshme, nëse gabimisht ka mbetur ndonjëri gjallë) ka vlera unikale vetëm për opinionin shqiptar, ka vetëm pasaportë shqiptare dhe nuk dihet nëse do të arrijë të marrë ndonjëherë vizë për jashtë shtetit në ndonjërën prej ambasadave a konsullatave të huaja në territorin shqiptar, kështu siç e ka katandisur Shqipërinë politika e mosarsyes (Letërsia dihet se është e burgosur)…
2
Letërsia tekst i shkruar
Çdo krijim letrar që nga fjalët e urta, shprehjet e figurshme frazeologjike, proverbat, anekdotat, mitet, legjendat, gojëdhanat, përrallat, bejtet, vjershat, poezitë, tregimet, novelat, romanet, dramat, komeditë e më the e të thashë, janë vepra njerëzore ku përmblidhet me mençuri e art përvoja e një çasti, e një periudhe kohe apo e tërë jetës së një individi apo e një grupimi individësh. Nuk ka rëndësi nëse krijuesi është një individ anonim (populli) apo një individ i përveçëm, fjala vjen Homeri. Rëndësi ka fakti se krijuesi nëpërmjet krijimit ka shfaqur dëshirën për t’u përcjellë përvojën e vet atyre që e rrethojnë. E në këtë rast krijimtaria merr dashur padashur rolin e një testamenti. Dhe tanimë dihet (jo vetëm nga ligjvënësit e ligjzbatuesit) se një testament e ka vlerën e vet unikale e ligjore vetëm kur është i shkruar.
E si rrjedhojë, në mos gaboj, duhet të kenë qenë letrarët ata që kanë menduar të parët se duhej shpikur shkrimi për t’i shkruar tekstet e thënieve të tyre (artistët naivë e kishin më të thjeshtë: me bojën e gjakut të trupit sajonin nëpër faqe shpellash e shkëmbenjsh figurat e imagjinatës së vet dhe kështu u përcillnin mesazhet e shpirtit bashkëkohësve, pavarësisht sa kuptoheshin. Besoj janë kuptuar nga stërnipët e tyre arkeologë e studiues arti.) Dhe të gjitha gjasat të çojnë në përfundimin se ishin shkrimtarët ata që shpikën shkrimin.
Në mbështetje të kësaj hipoteze flasin edhe zbulimet e para të pllakave prej argjile me shkrimin e lashtë të sumerëve që dokumentojnë Epin e Gilgameshit, një ndër krijimet më të hershme e më mbresëlënëse të njerëzimit, nëpërmjet të cilit njihemi me historinë e zhvillimeve të jetës sa të qetë dhe konfliktuoze, dramatike e tragjike të atyre fiseve të lashtë parababilonas.
Pra, Eposi i Gilgameshit, ky krijim popullor, kjo letërsi e fëmijërisë së njerëzimit, që shpreh tërë spekrin e ndjenjava të harkut dashuri-urrjetje, është tashmë një tekst i shkruar, një testament i përvojës njerëzore sumere që pasqyron artistikisht jo vetëm botën shpirtërore të krijuesit dhe të bashkëkohësve të vet, por edhe portretin e politikës që sundonte atë kohë. Pra, vini re, historia e ekzistencës së një politike sunduesi na vjen e shkruar dhe e pasqyruar nëpërmjet individit të sunduar, krijuesit, shkrimtarit, letrarit…
3
Letërsia pasqyrë artistike e një realiteti kohor
Çuditërisht, shkrimtari, njeriu i nëpërkëmbur nga politika, shkruan tekstin e pasqyrës së një realiteti e në të vërtetë na del primari, në plan të parë, si forcë lëvizëse, zhvilluese, përparuese, edukuese, pra, në fakt, forcë vendimtare, ndryshe nga politika shtypëse që i pretendon tërë këto cilësi, i propogandon për demagogji dhe synon të kundërtën, prirjen për mosndryshim, statuskuo, stanjacion e më the e të thashë terma të tjera politike të kësaj natyre që i shërbejnë sunduesit për të bërë zap kundërshtarët, opozitën, "armiqtë" e përjetësisë së pushtetit të tij…
Kini parasysh: "Politika proletare në plan të parë!"… Kështu pretendonte deri dje diktatura komuniste shqiptare dhe dihet katastrofa që solli politika e saj e verbër e mosarsyes… Bëmat e Diktatorit dhe diktaturasve po harrohen dhe po lartësohen veprat e Kadaresë, Fishtës, Konicës, Xhaferrit e të tjerë shkrimtarëve të nëpërkëmbur… Diktatori dhe diktaturasit tashmë janë thjesht karaktere-demonë të përshkruar nëpër faqet e veprave të këtyre shkrimtarëve jetërrezikuar…
Ja si rrodhën ngjarjet dhe ndryshuan përgjithmonë raportet politikë-letërsi. Janë ndryshuar aq rrënjësisht e diametralisht në të kundërt saqë sikur të ishte e mundur e të ngjallej Diktatori nuk do të mund ta besonte kurrë se madhështia e tij e dikurshme një ditë u mpak e shndërrua në ca radhë të një teksti letrar. U bë fragment i asaj letërsie që politika e tij komuniste e dënoi me vdekje, siç dënoi edhe vetë autorët e saj, Bilal Xhaferrët… Pra, e mbisundoi gjatë paarsyeja arsyen, politika letërsinë. Mirëpo ja që vjen një ditë dhe rivendoset rregulli, mbizotëron arsyeja, mbizotërojnë ligjet e Zotit… Letërsia e shndërron politikën thjesht në lëndë të parë prodhimi, në material artistik… Dhe nëpër perandoritë artistike mbretër e perandorë të vërtetë janë shkrimtarët, politikanët janë thjesht plebej ashtu siç meritojnë të jenë në jetë të jetëve… Këtë e harrojnë tërë politikat në pushtet… Harrojnë se nuk janë jetëgjata perandoritë pushtuese… Këtë fakt e kanë harruar edhe politikat shqiptare konuniste dhe postkomuniste…
Po ju sjell një argument tjetër, veprën e Homerit. Ishte ky gjeni i Antikitetit që përshkroi në veprën e vet gjigande në mënyrën më të përsosur artistike historinë e zhvillimeve të shoqërisë njerëzore në Greqinë e Lashtë dhe në shtetet përqark saj. Nëpërmjet veprës homeriane, kësaj pasqyre artistike të mrekullueshme, ne me imagjinatën tonë shohim si në një film realitetin e jetës së stërgjyshëve të njeriut modern dhe bindemi se psikologjia e jetesës në kohët e vjetra ishte pak a shumë ajo e sotmja, pavarësisht nga mjetet e veglat e punës dhe armët primitive të luftës. Shoqëria njerëzore e dikurshme, njëlloj si edhe sot, sundohej nga politika që luftonte me të gjitha mjetet e padrejtësisë për pasuri e pushtet në kurriz të varfërisë së shtetasve të vet dhe të popujve fqinjë. Dhe po të analizosh me kujdes veprën e Homerit, del në përfundimin se politikanët e sotëm nuk u lënë asgjë mangut Menelaut, mbreti spartan, Akilit, Patroklit apo cilitdo luftëtari zulmëmadh të testamenteve artistike të kohëve të shkuara… Homerët e të gjitha kohëve ishin të detyruar prej sunduesve që të merrnin rolin e të sunduarve, e të shtypurve, e të përbuzurve dhe jetërrezikuarve, megjithëse ishin mbretër e shkuar mbretërve me mendjen e artë që u kishte falur Zoti. Ndonjëherë përfundonin edhe në pozitën e skllavit, pa asnjë të drejtë mbi jetën e tyre, si Ezopi. Përfundonin edhe pa kokë si shkrimtarja çifute Ana Franku e masakruar prej nazistëve hitlerianë…
Mos vallë ka ndonjë ndryshim të madh midis Menelaut dhe Hitlerit?!… Nuk e besoj… Si njëri dhe tjetri janë dy heronj demonë të përshkruar mjeshtërisht nëpër veprat e Homerëve, të cilat i studiojnë nëpër shkolla dhe edukohen me aq dëshirë gjithë fëmijët e botës, si ata që do të bëhen politikanë të padrejtë dhe ata që udhëhiqen nga prirjet homeriane për t’u bërë shkrimtarë, letrarë të përbuzur e jetërrezikuar prej politikës…
4
Letërsia mision
Politika rrënon shoqërinë njerëzore me paarsyen e vet. Sillet barbarisht me çdo vlerë që buron prej arsyes së Zotit, dhunon elitat intelektuale, masakron tërë individët mendjendritur që u tregojnë udhën e së vërtetës njerëzve të thjeshtë, me qëllim që ata, të verbuar e të varfëruar, t’i kthejnë sytë vetëm nga politika e politikanët dhe të adhurojnë fuqinë e Pushtetit dhe të pasurive të familjeve të tyre… Nuk e besoni?!… Atëherë le t’u drejtohemi fakteve. Për gati pesëdhjetë vjet Diktatori shqiptar luftoi me të gjitha mjetet kultet e Zotit, varfëroi ekonomikisht dhe mendërisht shqiptarët, sajoi një çelës kopil, Njeriun e Ri, që mbyllte të gjitha dyert e dijes, dhe u mundua të rrënjosë në kujtesën e programuar të këtij përbindshi kultin e udhëheqësit komunist si çlirimtar i botës. Familja e Diktatorit lulëzonte në luks, ishte pronare e gjithë Shipërisë, ndërkohë që Njeriu i Ri punonte si skllav e nuk e mbushte kurrë barkun me bukë… Internoi, burgosi dhe pushkatoi tërë inteligjencën që nuk i bindej ideologjisë së tij. U hoqi të drejtën e botimit shkrimtarëve që mendonin ndryshe, censuroi dhe ndaloi botimin e veprave të tyre dhe të sa e sa shkrimtarëve përparimtarë botërorë që rrezikonin jetëgjatësinë e Pushtetit të tij me idetë e tyre demokratike antikomuniste.
Shkrimtari Ismail Kadare, intelektuali më i shquar i viteve të diktaturës, ndoshta shumë herë më i mençur edhe se vetë Diktartori, një ndër shqiptarët më të përkëdhelur dhe më të rrezikuar njëherësh, ishte dhe nuk ishte pronar i një apartamenti tre plus një në një kohë që sipas ligjeve të Zotit, për mençurinë dhe intelektin që zotëronte, mbase i takonte të ishte dhe qytetari i parë i Shqipërisë… Nuk ishte dje se e shtypte Hija e Diktatorit, por do apo nuk do politika, është sot. Skrimtari Ismail Kadare është Ambasadori i Vërtetë i Kulturës Shqiptare në Botë…
Shkrimtarët janë si profetët. Me fjalët, sjelljet, veprimet dhe veprën e tyre, në mënyrë të drejpërdrejtë apo të nënkuptuar, sado të nëpërkëmbur dhe të rrezikuar nga politikat, parathonë fatin e një shoqërie… Pra janë misionarë dhe vepra e tyre është një mision më vete. Homeri paratha fundin e Antikitetit të kapërthyer nga intrigat politike dhe ethet e luftërave për Pushtet e pasuri në kurriz të njerëzimit. Homerë të tjerë parathanë fundin e Romës dhe të perandorive të mëvonshme… Lexojmë veprat e tyre dhe përveç kënaqësisë estetike dhe interesit emocional që na zgjojnë, marrim dije e informacion mbi historinë dhe tentencat e zhvillimeve njerëzoje nëpër shekuj, mësojmë për kulturën e vendeve dhe të popujve të ndryshëm, për individë udhëheqës dhe heronj, për gjuhën, psikologjinë e konstruktin e tyre shpirtëror e sa e sa fakte e argumente mbi ekzistencën, dallimet dhe përafritë e racave njerëzore në botë…
5
Shkrimtari misionar
Pra, nga mënyra se si pasqyron realitetin shoqëror dhe tendencat e zhvillimit, letërsia shfaqet si një mision dhe shkrimtari si një misionar fisnik që me veprën e tij mundohet të emancipojë shoqërinë njerëzore. Po sa mund dhe sakrifica i duhen një misionari për të përballuar me sukses ngarkesën e një misioni?! Dihet se Krishti u kryqëzua nga politika bashkëkohëse, njëlloj jetërrezikuar kanë qenë edhe shumë profetë të tjerë para dhe pas Krishtit gjer te Muhameti, të cilit ia shpëtoi jetën sa e sa herë vetë i Madhi Zot. Misionet e misionarët e krishtetë kudo në vendet e pazhvilluara si në Afrikë e gjektë edhe sot e kësaj dite vazhdojnë të rrezikojnë të përdhunohen e të humbasin edhe jetën nën thundrën e politikave të paarsyes, njëlloj si gazetarët e shkrimtarët në vijën e parë të luftërave e konflikteve rajonale nëpër botë. Sakrifikohen profetë e shkrimtarë e askush prej tyre nuk tërhiqet nga misioni për të parathënë fundin e një politike të caktuar.
Krishti paratha fundin e Perandorisë Romake dhe gjithçka se çdo të ndodhte më vonë në botë, pavarësisht se qëndrimi i tij nuk u pëlqeu romakëve dhe e kryqëzuan.
Fishta, Konica, Xhaferrët, Blloshmët, Nelajt shqiptarë u rebeluan kundër politikës diktaturase komuniste dhe e paguan kush me syrgjyn e kush me jetë veprimin e tyre. Letërsia e tyre u burgos nëpër kasafortat e arkivave dhe një pjesë e mirë e saj ende nuk po e sheh dritën e botimit që fëmijët tanë të mësojnë prej të vërtetave të saj dhe jo prej mashtrimeve e zbukurimeve që serviri për pesëdhjetë vjet letërsia e oborrit komunist.
Përse u dashka që në tekset e letërsisë shqiptare të shohim ende vetëm sajesa letrare me "bëmat heroike dhe fitoret e lavdishme të komunizmit"?! Kujt i intereson që t’u servirë ende pasardhësve të Fishtës, Konicës e Xhaferrit bëmat e persekutorëve të tyre të përshkruara me aq delir nga grafomanët e epokës komuniste?!
Po letërsia postkomuniste?!… Përse nuk nxitet e financohet, por heshtet për të njëlloj si për letërsinë disidente?!… Dhe ç’është më e keqja pengohet (e kini parasysh se si u soll politika me Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë)!
Nuk e di arsyen, por ndoshta kjo statuskuo i vjen për shtat edhe Ministrit të Kulturës, i cili del në ekranet e televizioneve dhe me poza prej Neroni, deklaron plot kompetencë se në Shqipëri nuk ka më shkrimtarë e letërsi, nuk ka krijimtari letrare postkomuniste dhe se "të fundmit e mohikanëve" na paskan qenë Kadareja e Agolli dhe mjaft! Dhe këtë "fakt" mundohen ta argumentojnë edhe oborrtarët e tij, ata që e ëndërrojnë letërsinë si lopë që mëkon me qumësht dëshirat e veta dhe të fëmijëve të tyre dhe e përfytyrojnë shkrimtarin si bari të tufës të emëruar e të paguar prej padronit. E njëjta psikologji dhe politikë diktaturase si e djeshmja dhe mjaft!…
6
Letërsia lopë qumështore që mëkon…
Në të vërtetë letërsia është edhe lopë me qumësht dietik që në mungesë të qumshtit të nënës përdoret për të mëkuar fëmijën. Dihet se nënave që u thahet gjiri përdorin qumështin e lopës për të mëkuar të vegjlit dhe jo qumësht dhie, gomarice e më the e të thashë… Pra, letërsia njëlloj si lopa ka veti ushqyese, ushqen shpirtërat njerëzorë, i rrit ata të shëndetshëm, i ushqen me të vërtetën e tendencave të zhvillimit shoqëror, pikërisht me atë ushqim që nuk i intereson politikës… Këtu kanë zanafillë dhe abuzimet e politikës…
S’dihet sesi (vetëkuptohet rastësisht!) Bilal Xhaferri në vitet ’60 mundi të botonte në gazetën "Zëri i Rinisë" vjershën "Baladë çame", një himn i vërtetë si "Marsejeza", kushtuar Çamërisë martire, çështjen e së cilës politika komuniste e varrosi, njëlloj edhe ajo e sotmja: trembet ta mbështesë. Xhaferri e pësoi, u syrgjynos prej politikës, por ushqeu e mbajti gjallë gjatë shpirtërat atdhetarë me atë baladë që edhe sot kushtron në mendjet e intelektualëve që mbështesin zhvillimet e çështjes kombëtare shqiptare. Politika edhe sot nuk ndihet rehat dhe nxihet në fytyrë kur dëgjon "Baladën çame", i intereson më shumë statuskuoja e vendosur dikur njëanshmërisht në marrëdhëniet me Greqinë, sesa ndonjë zhvillim i papritur i çështjes çame. Pra, arsyetoni, "Balada çame", ky qumësht i "letërsisë-lopë" kaq mëkues për atdhetarët, i tmerron politikanët, të cilët për të ruajtur politikën e mosndryshimit, ose do ta rrëmbejnë lopën dhe do ta mbarështojnë në stallat e tyre, duke ndërhyrë në gjenet e saj për ta përshtatur gjenetikisht sipas interesave (letërsia e oborrit komunist a socrealizmi), ose do ta ngordhin me lloj-lloj mënyrash atë dhe bariun e saj (të paemëruarin zyrtarisht!), siç ngordhën dikur Fishtën, Konicën, Xhaferrin, shkrimtarë të etnisë shqiptare.
Pra, politika me lloj-lloj mjetesh propagandistike demagogjike a të dhunës së Pushtetit të vet ndërhyn dhe e tjetërson gjenetikisht letërsinë, e metamorfozon në një OMGJ shterpë, pavarësisht se rrënon vlerat e vërteta letrare kombëtare dhe i degdis në thesin e antivlerave, mjafton që të përmbushë interesat e militantëve dhe të trashëgimtarëve të saj. Kështu mjetet, format, mënyrat dhe medodat nepotike të pushtetit politik dominojnë edhe procesin artistik, duke dëmtuar mekanizmat dhe ligjësitë reale të krijimit letrar, duke e shndërruar krijimtarinë në një kllounado-bufonadë dhe gjithçka përfundon në një farsë të shëmtuar që i serviret lexuesit të sunduar dhe fëmijëve të tij si një vlerë e rrallë, "shenjtëria" e së cilës buron nga maja e piramidës shtetërore.
Me shkrimtarët, duke qenë të varfër ekonomikisht, politika merret edhe më lehtë. I fton të lënë mënjanë misionin e tyre të vërtetë dhe t’u këndojnë bëmave e heroizmave të saj, ose në të kundërt, po nuk u bindën, i shpërfill, ua poshtëron dhe ua mohon vlerat dhe në vend të tyre emëron edhe pseudoletrarë të mirëpaguar prej saj (shikoni "Tirana Observer", datë 31.08.2007, "100 shkrimtarët më të mirë shqiptarë"). Ata dhe vetëm ata, të mirëpaguarit, e bëjnë përsosmërisht rolin e zagarit dhe të lopçarit, duke i shërbyer letërsisë-lopë sipas katalogut metodik të parapërgatitur nga këshilltarët militantë shtetërorë (të mirëpaguar edhe ata).
Në procesin e metamorfozimit të lopë-letërsisë, qumështi i së cilës destinohet vetëm për elitën zyrtare dhe trashëgimtarët, tekefundit kurorëzohet qëllimi i politikës: letërsia hyn në oborr dhe si një oborrtare e përulur u thur lavde e hosanara monarkëve e bijve, pavdekësisë së pushtetit të tyre komunist e neokomunist.
E kështu në rrjedhën e këtij procesi të sofistikuar bijtë monarkë dhe bijtë e politikanëve përgatiten për t’u dekretuar dhe dekretohen edhe vetë ata si letrarë e artistë (shembuj mund të gjeni sa të doni, po t’u drejtoheni mbiemrave që kanë uzurpuar mediat dhe institucionet zyrtare kulturore e letraro-artistike shqiptare që prej vitit 1945 e në vazhdim)…
E kështu letërsia shqiptare është tanimë përballë dy alternativave: një e dënuar me vdekje, ose një lopë e politikës…
E DËNUAR ME VDEKJE NGA POLITIKA
Rekuiem për Letërsinë Shqiptare
1
Arsyeja nën thundrën e paarsyes
Politikat e të gjitha shteteve pa tru në të gjitha kohërat (që kur lindën shtetet e gjer sa të jetë jeta) e kanë dënuar me vdekje letërsinë dhe artin e vërtetë. Kështu, në dukje pa arsye, kanë vepruar edhe politikat shqiptare që nga fillimet e letërsisë dhe artit tonë e në vazhdim. Ec e merre vesh, arsyeja në jetë të jetëve nën thundrën e paarsyes…
E kotë shpresa se politikat postkomuniste do të ndryshonin mendim dhe do ta mbështesnin e do ta nxisnin zhvillimin e letërsisë bashkëkohore shqiptare (e veçojmë letërsinë jo paqëllim). Përkundrazi, kanë vepruar, veprojnë dhe do të veprojnë njëlloj si politikat simotra pa tru, të vjetra a të reja qofshin: "Letërsia e dënuar me vdekje!"
Dhe arsyeja e paarsyes dihet, letërsia e vërtetë me mesazhet që bart dhe përcjell nuk u ka shërbyer kurrë politikave (të mosndryshimit), por prirjeve të zhvillimit e përparimit njerëzor dhe si e tillë ka qenë, është dhe do të mbetet një nga opozitat e përjetëshme më të pakorruptuara e të pa kompromentuara.
Ndryshe nga arti, gjuha konvecionale e të cilit ka qenë, është dhe do të jetë e vështirë për t’u kuptuar nga injoranca e politikës, letërsia flet me gjuhën e njerëzve dhe sado të përpiqet për ta fshehur me mjete të figurshme atë që dëshiron të thotë, përsëri kuptohet (qoftë e kuptuar edhe me vonesë si barcoletat prej mendjes së policit) dhe mbetet e zbuluar dhe e rrezikuar në mëshirën e të pamëshirshmit paarsye. Pra, letërsia me gjuhën e saj të drejtpërdrejtë është jo vetëm kundërshtare e përherëshme e politikës, por herë-herë edhe armike e saj. Pikërisht nga kjo armiqësi me politikën ka lindur edhe termi "Letërsi Disidente" e Shkrimtar Disident"…
Në këtë shkrim që është një thirrje për ndihmë, një "SOS" për dashamirët që kanë veshë, sy dhe mendje të kthjellët, do të përpiqem të arsyetoj e të argumentoj me një gjuhë sa më të thjeshtë (të pëlqyeshme edhe për politikanët) se ç’po ndodh me letërsinë shqiptare këtë të dënuar të përjetëshme prej paarsyes së politikës.
Ky shkrim (të më falin studiuesit për pasaktësitë e mundshme, nëse gabimisht ka mbetur ndonjëri gjallë) ka vlera unikale vetëm për opinionin shqiptar, ka vetëm pasaportë shqiptare dhe nuk dihet nëse do të arrijë të marrë ndonjëherë vizë për jashtë shtetit në ndonjërën prej ambasadave a konsullatave të huaja në territorin shqiptar, kështu siç e ka katandisur Shqipërinë politika e mosarsyes (Letërsia dihet se është e burgosur)…
2
Letërsia tekst i shkruar
Çdo krijim letrar që nga fjalët e urta, shprehjet e figurshme frazeologjike, proverbat, anekdotat, mitet, legjendat, gojëdhanat, përrallat, bejtet, vjershat, poezitë, tregimet, novelat, romanet, dramat, komeditë e më the e të thashë, janë vepra njerëzore ku përmblidhet me mençuri e art përvoja e një çasti, e një periudhe kohe apo e tërë jetës së një individi apo e një grupimi individësh. Nuk ka rëndësi nëse krijuesi është një individ anonim (populli) apo një individ i përveçëm, fjala vjen Homeri. Rëndësi ka fakti se krijuesi nëpërmjet krijimit ka shfaqur dëshirën për t’u përcjellë përvojën e vet atyre që e rrethojnë. E në këtë rast krijimtaria merr dashur padashur rolin e një testamenti. Dhe tanimë dihet (jo vetëm nga ligjvënësit e ligjzbatuesit) se një testament e ka vlerën e vet unikale e ligjore vetëm kur është i shkruar.
E si rrjedhojë, në mos gaboj, duhet të kenë qenë letrarët ata që kanë menduar të parët se duhej shpikur shkrimi për t’i shkruar tekstet e thënieve të tyre (artistët naivë e kishin më të thjeshtë: me bojën e gjakut të trupit sajonin nëpër faqe shpellash e shkëmbenjsh figurat e imagjinatës së vet dhe kështu u përcillnin mesazhet e shpirtit bashkëkohësve, pavarësisht sa kuptoheshin. Besoj janë kuptuar nga stërnipët e tyre arkeologë e studiues arti.) Dhe të gjitha gjasat të çojnë në përfundimin se ishin shkrimtarët ata që shpikën shkrimin.
Në mbështetje të kësaj hipoteze flasin edhe zbulimet e para të pllakave prej argjile me shkrimin e lashtë të sumerëve që dokumentojnë Epin e Gilgameshit, një ndër krijimet më të hershme e më mbresëlënëse të njerëzimit, nëpërmjet të cilit njihemi me historinë e zhvillimeve të jetës sa të qetë dhe konfliktuoze, dramatike e tragjike të atyre fiseve të lashtë parababilonas.
Pra, Eposi i Gilgameshit, ky krijim popullor, kjo letërsi e fëmijërisë së njerëzimit, që shpreh tërë spekrin e ndjenjava të harkut dashuri-urrjetje, është tashmë një tekst i shkruar, një testament i përvojës njerëzore sumere që pasqyron artistikisht jo vetëm botën shpirtërore të krijuesit dhe të bashkëkohësve të vet, por edhe portretin e politikës që sundonte atë kohë. Pra, vini re, historia e ekzistencës së një politike sunduesi na vjen e shkruar dhe e pasqyruar nëpërmjet individit të sunduar, krijuesit, shkrimtarit, letrarit…
3
Letërsia pasqyrë artistike e një realiteti kohor
Çuditërisht, shkrimtari, njeriu i nëpërkëmbur nga politika, shkruan tekstin e pasqyrës së një realiteti e në të vërtetë na del primari, në plan të parë, si forcë lëvizëse, zhvilluese, përparuese, edukuese, pra, në fakt, forcë vendimtare, ndryshe nga politika shtypëse që i pretendon tërë këto cilësi, i propogandon për demagogji dhe synon të kundërtën, prirjen për mosndryshim, statuskuo, stanjacion e më the e të thashë terma të tjera politike të kësaj natyre që i shërbejnë sunduesit për të bërë zap kundërshtarët, opozitën, "armiqtë" e përjetësisë së pushtetit të tij…
Kini parasysh: "Politika proletare në plan të parë!"… Kështu pretendonte deri dje diktatura komuniste shqiptare dhe dihet katastrofa që solli politika e saj e verbër e mosarsyes… Bëmat e Diktatorit dhe diktaturasve po harrohen dhe po lartësohen veprat e Kadaresë, Fishtës, Konicës, Xhaferrit e të tjerë shkrimtarëve të nëpërkëmbur… Diktatori dhe diktaturasit tashmë janë thjesht karaktere-demonë të përshkruar nëpër faqet e veprave të këtyre shkrimtarëve jetërrezikuar…
Ja si rrodhën ngjarjet dhe ndryshuan përgjithmonë raportet politikë-letërsi. Janë ndryshuar aq rrënjësisht e diametralisht në të kundërt saqë sikur të ishte e mundur e të ngjallej Diktatori nuk do të mund ta besonte kurrë se madhështia e tij e dikurshme një ditë u mpak e shndërrua në ca radhë të një teksti letrar. U bë fragment i asaj letërsie që politika e tij komuniste e dënoi me vdekje, siç dënoi edhe vetë autorët e saj, Bilal Xhaferrët… Pra, e mbisundoi gjatë paarsyeja arsyen, politika letërsinë. Mirëpo ja që vjen një ditë dhe rivendoset rregulli, mbizotëron arsyeja, mbizotërojnë ligjet e Zotit… Letërsia e shndërron politikën thjesht në lëndë të parë prodhimi, në material artistik… Dhe nëpër perandoritë artistike mbretër e perandorë të vërtetë janë shkrimtarët, politikanët janë thjesht plebej ashtu siç meritojnë të jenë në jetë të jetëve… Këtë e harrojnë tërë politikat në pushtet… Harrojnë se nuk janë jetëgjata perandoritë pushtuese… Këtë fakt e kanë harruar edhe politikat shqiptare konuniste dhe postkomuniste…
Po ju sjell një argument tjetër, veprën e Homerit. Ishte ky gjeni i Antikitetit që përshkroi në veprën e vet gjigande në mënyrën më të përsosur artistike historinë e zhvillimeve të shoqërisë njerëzore në Greqinë e Lashtë dhe në shtetet përqark saj. Nëpërmjet veprës homeriane, kësaj pasqyre artistike të mrekullueshme, ne me imagjinatën tonë shohim si në një film realitetin e jetës së stërgjyshëve të njeriut modern dhe bindemi se psikologjia e jetesës në kohët e vjetra ishte pak a shumë ajo e sotmja, pavarësisht nga mjetet e veglat e punës dhe armët primitive të luftës. Shoqëria njerëzore e dikurshme, njëlloj si edhe sot, sundohej nga politika që luftonte me të gjitha mjetet e padrejtësisë për pasuri e pushtet në kurriz të varfërisë së shtetasve të vet dhe të popujve fqinjë. Dhe po të analizosh me kujdes veprën e Homerit, del në përfundimin se politikanët e sotëm nuk u lënë asgjë mangut Menelaut, mbreti spartan, Akilit, Patroklit apo cilitdo luftëtari zulmëmadh të testamenteve artistike të kohëve të shkuara… Homerët e të gjitha kohëve ishin të detyruar prej sunduesve që të merrnin rolin e të sunduarve, e të shtypurve, e të përbuzurve dhe jetërrezikuarve, megjithëse ishin mbretër e shkuar mbretërve me mendjen e artë që u kishte falur Zoti. Ndonjëherë përfundonin edhe në pozitën e skllavit, pa asnjë të drejtë mbi jetën e tyre, si Ezopi. Përfundonin edhe pa kokë si shkrimtarja çifute Ana Franku e masakruar prej nazistëve hitlerianë…
Mos vallë ka ndonjë ndryshim të madh midis Menelaut dhe Hitlerit?!… Nuk e besoj… Si njëri dhe tjetri janë dy heronj demonë të përshkruar mjeshtërisht nëpër veprat e Homerëve, të cilat i studiojnë nëpër shkolla dhe edukohen me aq dëshirë gjithë fëmijët e botës, si ata që do të bëhen politikanë të padrejtë dhe ata që udhëhiqen nga prirjet homeriane për t’u bërë shkrimtarë, letrarë të përbuzur e jetërrezikuar prej politikës…
4
Letërsia mision
Politika rrënon shoqërinë njerëzore me paarsyen e vet. Sillet barbarisht me çdo vlerë që buron prej arsyes së Zotit, dhunon elitat intelektuale, masakron tërë individët mendjendritur që u tregojnë udhën e së vërtetës njerëzve të thjeshtë, me qëllim që ata, të verbuar e të varfëruar, t’i kthejnë sytë vetëm nga politika e politikanët dhe të adhurojnë fuqinë e Pushtetit dhe të pasurive të familjeve të tyre… Nuk e besoni?!… Atëherë le t’u drejtohemi fakteve. Për gati pesëdhjetë vjet Diktatori shqiptar luftoi me të gjitha mjetet kultet e Zotit, varfëroi ekonomikisht dhe mendërisht shqiptarët, sajoi një çelës kopil, Njeriun e Ri, që mbyllte të gjitha dyert e dijes, dhe u mundua të rrënjosë në kujtesën e programuar të këtij përbindshi kultin e udhëheqësit komunist si çlirimtar i botës. Familja e Diktatorit lulëzonte në luks, ishte pronare e gjithë Shipërisë, ndërkohë që Njeriu i Ri punonte si skllav e nuk e mbushte kurrë barkun me bukë… Internoi, burgosi dhe pushkatoi tërë inteligjencën që nuk i bindej ideologjisë së tij. U hoqi të drejtën e botimit shkrimtarëve që mendonin ndryshe, censuroi dhe ndaloi botimin e veprave të tyre dhe të sa e sa shkrimtarëve përparimtarë botërorë që rrezikonin jetëgjatësinë e Pushtetit të tij me idetë e tyre demokratike antikomuniste.
Shkrimtari Ismail Kadare, intelektuali më i shquar i viteve të diktaturës, ndoshta shumë herë më i mençur edhe se vetë Diktartori, një ndër shqiptarët më të përkëdhelur dhe më të rrezikuar njëherësh, ishte dhe nuk ishte pronar i një apartamenti tre plus një në një kohë që sipas ligjeve të Zotit, për mençurinë dhe intelektin që zotëronte, mbase i takonte të ishte dhe qytetari i parë i Shqipërisë… Nuk ishte dje se e shtypte Hija e Diktatorit, por do apo nuk do politika, është sot. Skrimtari Ismail Kadare është Ambasadori i Vërtetë i Kulturës Shqiptare në Botë…
Shkrimtarët janë si profetët. Me fjalët, sjelljet, veprimet dhe veprën e tyre, në mënyrë të drejpërdrejtë apo të nënkuptuar, sado të nëpërkëmbur dhe të rrezikuar nga politikat, parathonë fatin e një shoqërie… Pra janë misionarë dhe vepra e tyre është një mision më vete. Homeri paratha fundin e Antikitetit të kapërthyer nga intrigat politike dhe ethet e luftërave për Pushtet e pasuri në kurriz të njerëzimit. Homerë të tjerë parathanë fundin e Romës dhe të perandorive të mëvonshme… Lexojmë veprat e tyre dhe përveç kënaqësisë estetike dhe interesit emocional që na zgjojnë, marrim dije e informacion mbi historinë dhe tentencat e zhvillimeve njerëzoje nëpër shekuj, mësojmë për kulturën e vendeve dhe të popujve të ndryshëm, për individë udhëheqës dhe heronj, për gjuhën, psikologjinë e konstruktin e tyre shpirtëror e sa e sa fakte e argumente mbi ekzistencën, dallimet dhe përafritë e racave njerëzore në botë…
5
Shkrimtari misionar
Pra, nga mënyra se si pasqyron realitetin shoqëror dhe tendencat e zhvillimit, letërsia shfaqet si një mision dhe shkrimtari si një misionar fisnik që me veprën e tij mundohet të emancipojë shoqërinë njerëzore. Po sa mund dhe sakrifica i duhen një misionari për të përballuar me sukses ngarkesën e një misioni?! Dihet se Krishti u kryqëzua nga politika bashkëkohëse, njëlloj jetërrezikuar kanë qenë edhe shumë profetë të tjerë para dhe pas Krishtit gjer te Muhameti, të cilit ia shpëtoi jetën sa e sa herë vetë i Madhi Zot. Misionet e misionarët e krishtetë kudo në vendet e pazhvilluara si në Afrikë e gjektë edhe sot e kësaj dite vazhdojnë të rrezikojnë të përdhunohen e të humbasin edhe jetën nën thundrën e politikave të paarsyes, njëlloj si gazetarët e shkrimtarët në vijën e parë të luftërave e konflikteve rajonale nëpër botë. Sakrifikohen profetë e shkrimtarë e askush prej tyre nuk tërhiqet nga misioni për të parathënë fundin e një politike të caktuar.
Krishti paratha fundin e Perandorisë Romake dhe gjithçka se çdo të ndodhte më vonë në botë, pavarësisht se qëndrimi i tij nuk u pëlqeu romakëve dhe e kryqëzuan.
Fishta, Konica, Xhaferrët, Blloshmët, Nelajt shqiptarë u rebeluan kundër politikës diktaturase komuniste dhe e paguan kush me syrgjyn e kush me jetë veprimin e tyre. Letërsia e tyre u burgos nëpër kasafortat e arkivave dhe një pjesë e mirë e saj ende nuk po e sheh dritën e botimit që fëmijët tanë të mësojnë prej të vërtetave të saj dhe jo prej mashtrimeve e zbukurimeve që serviri për pesëdhjetë vjet letërsia e oborrit komunist.
Përse u dashka që në tekset e letërsisë shqiptare të shohim ende vetëm sajesa letrare me "bëmat heroike dhe fitoret e lavdishme të komunizmit"?! Kujt i intereson që t’u servirë ende pasardhësve të Fishtës, Konicës e Xhaferrit bëmat e persekutorëve të tyre të përshkruara me aq delir nga grafomanët e epokës komuniste?!
Po letërsia postkomuniste?!… Përse nuk nxitet e financohet, por heshtet për të njëlloj si për letërsinë disidente?!… Dhe ç’është më e keqja pengohet (e kini parasysh se si u soll politika me Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë)!
Nuk e di arsyen, por ndoshta kjo statuskuo i vjen për shtat edhe Ministrit të Kulturës, i cili del në ekranet e televizioneve dhe me poza prej Neroni, deklaron plot kompetencë se në Shqipëri nuk ka më shkrimtarë e letërsi, nuk ka krijimtari letrare postkomuniste dhe se "të fundmit e mohikanëve" na paskan qenë Kadareja e Agolli dhe mjaft! Dhe këtë "fakt" mundohen ta argumentojnë edhe oborrtarët e tij, ata që e ëndërrojnë letërsinë si lopë që mëkon me qumësht dëshirat e veta dhe të fëmijëve të tyre dhe e përfytyrojnë shkrimtarin si bari të tufës të emëruar e të paguar prej padronit. E njëjta psikologji dhe politikë diktaturase si e djeshmja dhe mjaft!…
6
Letërsia lopë qumështore që mëkon…
Në të vërtetë letërsia është edhe lopë me qumësht dietik që në mungesë të qumshtit të nënës përdoret për të mëkuar fëmijën. Dihet se nënave që u thahet gjiri përdorin qumështin e lopës për të mëkuar të vegjlit dhe jo qumësht dhie, gomarice e më the e të thashë… Pra, letërsia njëlloj si lopa ka veti ushqyese, ushqen shpirtërat njerëzorë, i rrit ata të shëndetshëm, i ushqen me të vërtetën e tendencave të zhvillimit shoqëror, pikërisht me atë ushqim që nuk i intereson politikës… Këtu kanë zanafillë dhe abuzimet e politikës…
S’dihet sesi (vetëkuptohet rastësisht!) Bilal Xhaferri në vitet ’60 mundi të botonte në gazetën "Zëri i Rinisë" vjershën "Baladë çame", një himn i vërtetë si "Marsejeza", kushtuar Çamërisë martire, çështjen e së cilës politika komuniste e varrosi, njëlloj edhe ajo e sotmja: trembet ta mbështesë. Xhaferri e pësoi, u syrgjynos prej politikës, por ushqeu e mbajti gjallë gjatë shpirtërat atdhetarë me atë baladë që edhe sot kushtron në mendjet e intelektualëve që mbështesin zhvillimet e çështjes kombëtare shqiptare. Politika edhe sot nuk ndihet rehat dhe nxihet në fytyrë kur dëgjon "Baladën çame", i intereson më shumë statuskuoja e vendosur dikur njëanshmërisht në marrëdhëniet me Greqinë, sesa ndonjë zhvillim i papritur i çështjes çame. Pra, arsyetoni, "Balada çame", ky qumësht i "letërsisë-lopë" kaq mëkues për atdhetarët, i tmerron politikanët, të cilët për të ruajtur politikën e mosndryshimit, ose do ta rrëmbejnë lopën dhe do ta mbarështojnë në stallat e tyre, duke ndërhyrë në gjenet e saj për ta përshtatur gjenetikisht sipas interesave (letërsia e oborrit komunist a socrealizmi), ose do ta ngordhin me lloj-lloj mënyrash atë dhe bariun e saj (të paemëruarin zyrtarisht!), siç ngordhën dikur Fishtën, Konicën, Xhaferrin, shkrimtarë të etnisë shqiptare.
Pra, politika me lloj-lloj mjetesh propagandistike demagogjike a të dhunës së Pushtetit të vet ndërhyn dhe e tjetërson gjenetikisht letërsinë, e metamorfozon në një OMGJ shterpë, pavarësisht se rrënon vlerat e vërteta letrare kombëtare dhe i degdis në thesin e antivlerave, mjafton që të përmbushë interesat e militantëve dhe të trashëgimtarëve të saj. Kështu mjetet, format, mënyrat dhe medodat nepotike të pushtetit politik dominojnë edhe procesin artistik, duke dëmtuar mekanizmat dhe ligjësitë reale të krijimit letrar, duke e shndërruar krijimtarinë në një kllounado-bufonadë dhe gjithçka përfundon në një farsë të shëmtuar që i serviret lexuesit të sunduar dhe fëmijëve të tij si një vlerë e rrallë, "shenjtëria" e së cilës buron nga maja e piramidës shtetërore.
Me shkrimtarët, duke qenë të varfër ekonomikisht, politika merret edhe më lehtë. I fton të lënë mënjanë misionin e tyre të vërtetë dhe t’u këndojnë bëmave e heroizmave të saj, ose në të kundërt, po nuk u bindën, i shpërfill, ua poshtëron dhe ua mohon vlerat dhe në vend të tyre emëron edhe pseudoletrarë të mirëpaguar prej saj (shikoni "Tirana Observer", datë 31.08.2007, "100 shkrimtarët më të mirë shqiptarë"). Ata dhe vetëm ata, të mirëpaguarit, e bëjnë përsosmërisht rolin e zagarit dhe të lopçarit, duke i shërbyer letërsisë-lopë sipas katalogut metodik të parapërgatitur nga këshilltarët militantë shtetërorë (të mirëpaguar edhe ata).
Në procesin e metamorfozimit të lopë-letërsisë, qumështi i së cilës destinohet vetëm për elitën zyrtare dhe trashëgimtarët, tekefundit kurorëzohet qëllimi i politikës: letërsia hyn në oborr dhe si një oborrtare e përulur u thur lavde e hosanara monarkëve e bijve, pavdekësisë së pushtetit të tyre komunist e neokomunist.
E kështu në rrjedhën e këtij procesi të sofistikuar bijtë monarkë dhe bijtë e politikanëve përgatiten për t’u dekretuar dhe dekretohen edhe vetë ata si letrarë e artistë (shembuj mund të gjeni sa të doni, po t’u drejtoheni mbiemrave që kanë uzurpuar mediat dhe institucionet zyrtare kulturore e letraro-artistike shqiptare që prej vitit 1945 e në vazhdim)…
E kështu letërsia shqiptare është tanimë përballë dy alternativave: një e dënuar me vdekje, ose një lopë e politikës…
Shefki Hysa
Sekretar i LSHA të Shqipërisë
LETËRSIA, PAS VDEKJES!
Faraonë e firaunë
Politika shqiptare ka zgjedhur modelin faraonik të qeverisjes të marrë nga Egjypti i Lashtë, me të vetmin ndryshim se dikur aty qeveriste një Faraon, kurse në Shqipëri qeverisin njëherësh shumë faraonë të drejtuar (formalisht) nga Kryefaraoni. Dhe ky model është zgjedhur me konsensusin e plotë të Pozitës dhe Opozitës (kujtoni konsensuset e famshme të politikës sonë në çastet e sa e sa krizave që ka kaluar vendi ynë në epokën e postkomunizmit, pas vitit 1990).
Kurrë mos harroni se në Shqipëri, ndryshe nga vendet e tjera, Mazhoranca e Minoranca janë një, prej njëra-tjetrës dallojnë sa për sy e faqe nga ngjyra e nga ashpërsia e debatit se kështu e kërkon Evropa demokratike (më saktë kështu i do mushka drutë). Pra, po ta zbërthesh hollë-hollë, Pozita e Opozita shqiptare, që janë të lidhura fort kokëposhtë e kokëlartë si portreti i derrit maç, qeverisin njëherësh e njëkohësisht dhe meqë kanë zgjedhur modelin faraonik, si model bashkëqeverisjeje (me konsensus), patjetër duhet të kenë faraonët dhe kryefaraonët e tyre. Dhe i kanë. Dhe i paçin me shëndet! I paçim edhe ne me shëndet (duam s’duam i kemi)!
Po pse kjo farë politike ka rendur gjer në Egjyptin e Lashtë dhe ka zgjedhur këtë model të vjetër qeverisjeje, do të habitet ndonjëri nga ju?! Mos u çudisni se edhe po u çuditët, çudia më e madhe thonë se zgjat vetëm tri ditë. Ideja është vërtet e vjetër, por, e përpunuar sipas stilit të politikës shqiptare, shfaqet si një realizim artistik bashkëkohor i shkëlqyer e tejet mbresëlënës që në radhë të parë kënaq e shfryn tërë egot politike pozitë-opozitë dhe lë me gojë hapur tërë politikanët e huaj që janë caktuar të monitorojnë zhvillimet faraoniko-demokratike në Shqipëri.
Të huajt e gjorë shokohen njëlloj si dje prej politikës komuniste shqiptare, edhe sot prej faraono-demokracisë sonë dhe të shtangur para kësaj gjetjeje origjinale, duke mos ditur ç’të thonë, veç tundin kokën të ekzaltuar: "Gut, gut! Shqiptarët janë në rrugë të mbarë, si gjithmonë në shtigje të pashkelura më parë!"…
Dhe kështu politika shqiptare (Mazho e Mino) qeveris rehat duke ngritur minipiramida e makropiramida në kurriz të popullit të vet punëtor të palodhur e të pafjalë. Vetëkuptohet secili faraon ndërton piramidën e tij. Dhe të gjithë faraonët të marrë sëbashku (Mazho e Mino) që nga piramidat e veta i përulen paksa lehtësisht qesëndisës Kryefaraonit (të emëruar prej tyre) të ngujuar në Kryepiramidën e tij për t’ju shmangur sa më shumë dallgëve të lakmisë faraonike që sundon gjithandej në Faraoninë-Shqipëri.
Faraonët nuk mund të qeverisin vetëm, jo se nuk duan, por nuk kanë aq tru. Dhe detyrohen të mbajnë një stan oborrtarësh me vete (të mirëpaguar), të cilët quhen ose janë firaunë (shqip: këshilltarë e avokatë të qoftëlargut). Firaunët, megjithëse rrinë në hije në prapaskenën e oborreve, janë pushteti i vërtetë i Faraonisë. Faraonët përkulin kokën, zgjatin veshët, dëgjojnë çuçurimat e firaunëve dhe pastaj ngrefen si meshkujt e pallonjve dhe japin verdiktin e tyre për të tashmen dhe të ardhmen e Faraonisë-Shqipëri. Nuk e kanë të vështirë të ndryshojnë e të rishkruajnë edhe të kaluarën e saj sipas këndvështrimit të tyre (më saktë të firaunëve). Pra, për fat të keq a të mirë, quajeni si të doni, dua s’dua unë, doni s’doni ju, Shqipëria qeveriset nga firaunët që rrinë bodrumeve si kobrat helmuese (kobra simbol faraonik).
Verdikti faraonik
Dhe u mblodhën kokë më kokë firaunët dhe nxorrën përfundimin se ekzistenca e letërsisë është vdekjeprurëse për përjetësinë e sistemit faraonik, se shkrimtarët duke qenë misionarë priren nga idetë e zhvillimit shoqëror, nga utopitë për të parë popullin sovran dhe jo faraonët e pushtetin e tyre. Si e tillë, letërsia duhet të vdiste dhe të zëvendësohej me një formë tjetër, grafomaninë, të mirëpaguar, të ngjajshme me të në paraqitje, por të ndryshme në thelb, në zemër. E kush e sheh zemrën e ndokujt në kohë të turbullta? Shihet veç dukja. Dhe grafomania në pamje do të ngjante me letërsinë dhe në zemër do të kishte të vetmen ide: përjetësimin e pushtetit faraonik shqiptar.
Dhe firaunët u çucuritën në veshë faraonëve dhe faraonët kryefaraonëve dhe kryefaraonët Kryefaraonit se letërsia postkomuniste shqiptare nuk duhet përkrahur e nxitur, përkundrazi duhet goditur, mallkuar e shpërfillur si krijesë heretike. Mor po tekefundit duhet deklaruar e vdekur, se nuk ka pasur ndonjëherë letërsi postkomuniste se edhe nëse ka shpërthyer ndonjë shkëndijë e saj ka qenë thjesht një manierë naïve e disa krijuesve naivë që e lanë e vdiq nga naiviteti e pakujdesia si një foshnjë të paushqyer mirë (për letërsinë në Kosovë, Maqedoni, Çamëri e në trevat e tjera shqiptare as që bëhet fjalë se ka ekzistuar ndonjëherë).
Pra, letërsia vdiq! Kështu çuçuritën firaunët qesëndisës ndaj paditurisë së faraonëve, kështu përsëritën me kryet lartë edhe faraonë e kryefaraonë. Dhe Kryefaraoni deklaroi: Letërsia ka vdekur!
Dhe më vonë, pas këtij verdikti, në kohën e lirë të faraonëve, oborrtarët firaunë, ashtu si me lezet, arsyetojnë e u argumentojnë shefave të tyre se Shqipëria është ajo që është: një vend i varfër në ide, pa elita intelektuale, pa heronj, pa pasuri natyrale, i pazhvilluar ekonomikisht dhe që do të rritet e zhvillohet vetëm nën sundimin e ideve dritëdhënëse faraonike, se vetëm pushteti i faraonëve (i frymëzuar prej firaunëve) do të bëjë mrekulli në Faraoninë-Shqipëri. Qoftë i përjetshëm pushteti i tyre!
Dhe firaunët nuk lodhen së shtjelluari hipotezat e tyre, me dëshirën për t’i bërë sa më parë ligjësi të pushtetit faraonik. Dhe çuçurisin e çuçurisin e pretendojnë se edhe heronj si Skënderbeu kishin kusuret e tyre e nuk dihet nëse ishin a jo shqiptarë, po ashtu edhe rilindasit Naim Frashëri e compani, realistët Migjeni e compani…
Edhe ndonjë politikan si ai Ismail Qemali sikur e kishte të dyshimtë biografinë, Ahmet Zogu po e po, e shiti një copë Shqipërie, e kështu me radhë e me radhë.
E kështu nën arsyetimin e firaunëve zënë e zbehen të gjitha elitat dhe bien nga piedestalet e Panteonit të Kombit për t’u ngjitur lart ata: faraonë e firaunë, të vetmit shpëtimtarë të Shqipërisë. I përjetshëm qoftë pushteti i tyre!
Dhe firaunët pasi i shtrojnë, i shumëfishojnë e i publikojnë gjithandej hipotezat e tyre nëpër rrymat e padukshme të thashethemnajës për autenticitetin e dyshimtë të heronjve shqiptarë, nuk përtojnë të hidhen një vrap edhe te fqinjët tanë aq të dashur, grekë e serbë, të flirtojnë lumturisht me ta e t’u thonë se më në fund Shqipërinë e kanë katandisur në një shkretëtirë intelektuale, pa histori, pa të shkuar e të tashme origjinale. E ardhmja vetëkuptohet do t’u përkasë atyre, faraonëve e firaunëve, qoftë edhe nën hijen e Cezarit (shqip: grekëve e serbëve)!
Dhe grekët e serbët, të gjorët, të vënë në siklet prej firaunëve, për të mos ua prishur atyre (jo për gjë tjetër!), nëpërdhëmbin se nëse nuk i doni ju heronjtë tuaj, më saktë kur ju po i shpallni kopilë, le t’ua japim ne atësinë. Prishur mos qoftë!
Punë e madhe se po na vidhen heronjtë, historia. Jetojmë edhe pa histori, siç jetohet pa letërsi. Mjafton të jetë shëndoshë Faraonia! Dhe rroftë grafomania!…
Dhe kështu faraonë e firaunë e cezarë bëjnë e bëjnë pazare në kurriz të çështjes shqiptare me dëshirën e vetme të përjetësojnë pushtetin e tyre, qoftë edhe me mbështetjen e qoftëlargut.
Letërsi e vdekur a…
I nderuar lexues, me përulje të madhe po i thërras arsyes tënde që të mos e keqinterpretosh këndvështrimin tim për letërsinë shqiptare para se të lexosh edhe radhët e fundit të këtij shkrimi. E di se çdokush në pozitën e të painformuarit për gjendjen e vërtetë të letërsisë shqiptare, me të drejtë mund të ngrihet e të protestojë ndaj meje e të më turret e të më shfryjë e të ma përplasë në sy siç bëri edhe një miku im, i cili pa iu dridhur qerpiku më tha se ti, Shefki, po sillesh poshtërsisht, se po e viktimizon kaq shumë letërsinë shqiptare dhe se po merresh kaq gjatë me agoninë dhe me rekuiemin e saj, saqë nuk e meriton të jesh shkrimtar. Mor po bëri mirë shteti që ua mori ndërtesën e LSHA-së, një nga drejtuesit e së cilës ishe edhe ti, Shefki, që ke kurajën dhe thua se letërsia shqiptare ka vdekur…
Ç’të të them, i nderuar lexues, miku i keqkuptuar më bëri për ujë të ftohtë. Dhe një keqkuptim i tillë është rebelim ia paarsyeshëm e me pasoja. Mund të pranosh se çdokush i painformuar, njëlloj si ai miku im, mund të ngrihet e të mbrojë edhe hipotezën se letërsia shqiptare është shëndoshë e mirë dhe se deklarimi i saj si e vdekur është një paturpësi e padëgjuar ndonjëherë, një veprim aq i pamoralshëm e i çmendur, saqë nuk i lejohet as një hasmi. Mor po është veprim i hapur e i qëllimtë armiqësor, kështu m’u përvesh ai miku im, i nderuar lexues… Dhe zemrën ma bëri copë-copë… Dhe nuk i kisha asnjë faj…
Dhe ai, çdokushi, miku im e i juaji, i nderuar lexues, njëlloj si ai miku që përmenda, për kundër pikëpamjes sime mund të sjellë plot fakte sesi shteti ynë i dashur e do dhe e ka për zemër letërsinë, sponsorizon çeljen e panaireve të librit artistik atje te piramida e tij a QNK-ja (Qendra Ndërkombëtare e Kulturës!), siç e quajnë zyrtarët e Ministrisë së Kulturës, promovon botimet e Kadaresë (mor po është hapur edhe një librari e madhe në mes të kryeqytetit me emrin "Kadare") dhe… dhe…
Mor po seç po promovohen edhe ca libra të tjerë të ca të tjerëve, më tha befas i hutuar miku im që nuk di se si e humbi papritur toruan dhe vrullin hakmarrës ndaj meje… Hë, pra të kujt tjetër se nuk po më kujtohet, o miku im, Shefki?!… Më kupto, i nderuar Shefki, se nuk po më kujtohen për momentin… Mor po seç janë ca emra, si të dëgjuar janë, por ja që nuk po më kujtohen për momentin, që thuhet nëpër televizione se kanë ca poste të larta dhe seç kanë shkruar dikur… Vërtet kanë shkruar dikur dhe vërtet që edhe unë diçka kam lexuar prej tyre, por ja që nuk më vjen asgjë ndërmend…
Të më falësh miku im, Shefki, se mbase s’u kam kushtuar edhe unë vëmendjen e duhur veprave të tyre a mbase janë vërtet aq të dobëta sa të mos më kujtohen?… Po pse t’i promovojë shteti atëherë të tilla krijime që nuk të ngulen në tru?… Të mos jenë letërsi e vërtetë?!… Po kjo është çmenduri e rrallë, mor Shefki?!… Pse të shkojnë paratë e shtetit, djersa jonë, djersa e taksapaguesve shqiptarë për të promovuar një letërsi që nuk është letërsi?… Përse djali im të mësojë vetëm broçkulla në shkollë për lloj lloj bylmezash që nuk janë shkrimtarë e që as vetë nuk e dinë se për çfarë shkruajnë dhe të mos mësojë ato që thonë veprat e Fishtës, Konicës, Xhaferrit?…
Përse djali im të mos mësojë se ç’thotë letërsia postkomuniste, siç e quan ti?!… Përse djali im dhe nipat e mbesat e mia të mos mësojnë se ç’është shkruar për Çamërinë pas vitit 1990 në ato librat e tu me tregime aq interesante, të cilat kur i kam lexuar kam qarë?!… Mor po për atë librin tënd me tregime "Aromë Çamërie" ka shkruar aq bukur edhe Ismail Kadareja, Dritëro Agolli, Visar Zhiti e të tjerë që nuk më kujtohen për momentin se m’u ka bërë truri dhallë?!… Pse shteti ynë nuk financon të tilla botime, po merret me të paqenit?!… Përse ky fat kaq i keq për fëmijët tanë?…
Po këta politikanët nuk kanë fëmijë?… Nuk u dhimbsen fëmijët e tyre që i çojnë në shkolla dhe mësuesit ua mbushin trutë me atë farë kashte që kanë tekset e letërsisë shqiptare, në vend që të kishin kokrrat e grurit safi të vërtetë, siç ndodh me tekstet e letërsisë në botën e qytetëruar?…
Pyet shtetin e jo mua, i dashur mik që më paragjykove aq shumë sa desh më mbyte me pështymë, pyet Ministrinë e Arsimit, pyet burokratët që drejtojnë bordet e librit artistik, në vend që t’i drejtojnë shkrimtarët e vërtetë, ia preva fjalën mikut tim, i nderuar lexues, po ku dëgjonte ai?!…
Të jenë shkresurina burokratësh, grafomanësh, me një fjalë libra kufoma, siç shprehesh ti, miku im, Shefki, këmbëngulte ai?!… Si thua ti, Shefki, se m’u ka bërë mendja çorbë ca nga që jam i revoltuar nga qëndrimi yt pak ekstremist e ca nga që nuk po e shpjegoj dot se pse u bëkan tërë këto promovime për vepra që nuk janë letërsi?!… Përse shteti dashka më shumë kashtën se sa prodhimin e grurit?…
Sidoqoftë mbi ato kufoma ngrihet vepra e Kadaresë dhe kjo mjafton që letërsia shqiptare të mos deklarohet e vdekur… Të mos abuzohet… Të lutem edhe ty, Shefki, të mos e teprosh me atë xhenazen e sajuar të letërsisë… Megjithëse tani që po e vras pak mendjen dhe po e gjykoj me gjakftohtësi atë maskaradë promovimesh për ata farë autorësh e librash që mund të flasin edhe për alienët e jo për ne shqiptarët e sotëm dhe për të ardhmen e fëmijëve tanë, pa dashur, të jap të drejtë ty dhe shqetësohem me qëndrimin e shtetit… Sidoqoftë kemi Kadarenë… Letërsia mbahet gjallë edhe vetëm me Kadarenë…
E gjallë a e vdekur?!…
Pra, letërsia mbahet gjallë edhe vetëm me Kadarenë… Kështu u justifikua dhe e mbylli gojën miku im… Po a është i saktë ky "postulat" i mikut tim, i nderuar lexues?!… Le të arsyetojmë së bashku, por së pari të më falësh, i nderuar lexues, që ta lodha gjykimin me qëndrimin e mikut tim. Mbase e teprova ca, por jam nisur thjesht prej dëshirës që të të kem aleat pikëpamjesh dhe jo të më paragjykosh padrejtësisht…
Po e vazhdoj më tej arsyetimin, i nderuar lexues, me mendimin se po e shohim problemin nga i njëjti këndvështrim. Nuk jam unë ai që dëshiron dhe deklaron vdekjen e letërsisë shqiptare, por firaunët e faraonët e shtetit… Nuk jam unë ai që shprehet nëpër ekranet e televizioneve se nuk ekzistojnë shkrimtarët dhe krijimtaria letrare postkomuniste, por ata, firaunët, që mundohen të argumentojnë se letërsia shqiptare mund të mbahet gjallë ende me Kadarenë dhe me lloj-lloj kufoma të socrealizmit, të cilët vazhdojnë t’i mbajnë me kimet, t’i financojnë e t’i propagandojnë (për vepra që nuk i njohin as ata vetë e të tjera që nuk janë shkruar kurrë) si monumente kulture që mbrohen nga shteti…
Pse këmbëngulin ata se "i fundit i mohikanëve" për letërsinë shqiptare është Kadareja (nuk kam asgjë kundër Kadaresë, për mua sot për sot është shqiptari më i madh, Ambasadori i Kulturës Shqiptare!)?… Fare e thjeshtë. Janë ata që mundohen t’i mbushin mendjen botës se Kadareja ishte një "aksident", një rastësi në letërsinë shqiptare. Janë ata që pretendojnë se deshën dhe e sajuan për interesat e tyre mitin Kadare, se e financuan për të qenë simbol i socrealizmit dhe se kjo letërsi është e vertmja që ka lulëzuar denbabaden në këto treva. Lulëzoi se deshën ata dhe se edhe kjo rrymë letrare është e mbaruar, e vdekur pa Kadarenë (kupto: pa ata që e financuan). Letërsi tjetër nuk mund të ketë derisa të vendosin ata për ekzistencën e saj. Janë po ata që gjer dje çirreshin se Kadareja ishte spiun i francezëve, se e kanë blerë francezët, se… si rrjedhojë e këtij fakti nuk ka pasur, nuk ka dhe nuk do të ketë letërsi shqiptare (thonë ata). Shqiptarët nuk mund të bëjnë dot letërsi, po nuk deshën ata. Faraonë e firaunë.
Janë po ata faraonë e firaunë (të majtë e të djathtë) që me lloj-lloj shpifjesh janë munduar të zbehin vlerat e heronjve dhe elitave intelektuale shqiptare, për t’i thënë Cezarit të tyre (atij që i shesin interesat e Shqipërisë dhe që i mirëpaguan) se shqiptarët nuk meritojnë asnjë shans nga kjo botë, se janë një popull pa vlera, pa histori, pa kulturë, art e letërsi. pa të kaluar dhe të ardhme…
Ja pra pse sillen kështu politikanët tanë e mundohen të argumentojnë se letërsia e mirëfilltë ka vdekur, nuk ekziston… Mund të ekzistojë ajo që dëshirojnë ata…
Në këto kushte edhe mua askush nuk më ndalon të them: Është e drejta e politikës shqiptare t’i mbrojë ato farë "monumentesh", ato farë kufomash, madje nisur edhe nga përvoja e saj faraonike, i sugjeroj t’i mumifikojë dhe piramidën e saj "QNK" ta shndërrojë në mauzole me eksponatet e mumjeve të tyre. Le të mirëpaguajë edhe ciceronë e t’i stërvisë që t’u shpjegojnë gjithë art faraonëve e kryefaraonëve shqiptarë ato farë vlera që bartin ato farë monumento-mumje për të djeshmen, të sotmen dhe të ardhmen e Faraonisë së tyre.
Është një e drejtë me të cilën shteti justifikohet e motivohet se ia kemi dhënë vetë verbërisht! Është një e drejtë që i lind për faktin e thjeshtë se janë vetë shqiptarët ata që kontribuojnë për përjetësinë e kësaj farë politike faraonike. Atëherë le ta gëzojmë bashkërisht këtë farë politike që vendos sipas interesave të saj (jo tonave) se cila është e mira dhe e keqja për Shqipërinë…
Merruni me shtetin tuaj dhe timin, ju o miqtë e mi, mos u merrni me pikëpamjet e mia… Shteti ynë keqpërdor të ardhurat nga taksat e djersës sonë; unë, e shumta, mund të keqpërdor fjalën, një keqpërdorje që mund të sjellë vetëm keqkuptime pikëpamjesh e jo skllavëri, siç sjell keqpërdorimi i votave tona prej faraonëve e firaunëve të politikës…
Klinikisht e vdekur…
Terrori që ka ushtruar shteti faraonik ndaj shkrimtarëve dhe letërsisë më në fund e ka bërë punën e vet. Shkrimtarët e periudhës postkomuniste tashmë ndihen të anatemuar, të çorientuar, të lodhur, të shpërfillur, as të gjallë e as të varrosur. Dhe njeriu në agoni mendon më shumë për vdekjen se sa për jetën dhe veprën… Dhe firaunët kanë një lloj të drejte që përmendin vdekjen. Letërsia tashmë ka vërtet pamjen e një të vdekuri. Ka pësur një vdekje klinike. Firaunët e kanë fituar përkohësisht betejën me të. Dhe festojnë duke e trumbetuar vdekjen e letërsisë si dhuratë për shefat.
Megjithatë firaunët janë djallëzisht të zgjuar. Ndryshe nga shefat e vet, firaunët e dinë mirë se çdo të thotë e vdekur klinikisht. Vdekja klinike është një komë e gjatë, një errësirë shpirtërore dhe një rendje e shpirtit drejt një tuneli drite që të nxjerr në parajsë. Pra, letërsia në këtë periudhë është më pranë Zotit se kurrë (këtë e dinë mirë firaunët, por është një gjendje jashtë mundësive të tyre). Thonë se të vdekurit klinikë sodisin një copëherë parajsën dhe rikthehen në këtë botë me shpirt të pastruar dhe me dëshira më të mëdha për jetën, pasi kanë përjetuar ekzistencën e Zotit.
Edhe letërsia që po përjeton përvojën e Zotit dhe Parajsës, ndoshta do të rizgjohet shpejt. Do të rikthehet në jetë me ato forca e magji që zotëronte në zanafillën e saj. Mjerë faraonë e firaunë atëherë…
Aedët shqiptarë
Shkrimtarët shqiptarë do të rilindin, do të ringrihen e do të jenë të paepur si aedët, rapsodët e parë të njerëzimit. Aedët! A-E-dët! Aedët janë tingujt e parë të alfabetit, janë klithma e parë me tone muzikore e botës së njeriut, ehoja dhe jehona e saj. Janë britmë poetike, këngë dhe isoja e saj. Aedët janë ata që thurën eposin e Gilgameshit, kënduan të mrekullueshmet Nibelunget, sagat e para në kufi të legjendave për lindjen e fëmininë e njeriut dhe bashkëjetesën me perënditë e imagjinatës së tij, që rrëfyen e recituan bëmat e botës parahomerike dhe që me potencialet e tyre shpirtërore frymëzuan të madhërishmin Homer.
Aedët janë rebelët e parë ndaj naivitetit dhe monotonisë së jetës së njeriut primitiv. Janë jo vetëm artistë rapsodë, poetë e këngëtarë që thurnin, interpretonin e këndonin plot magji vargjet e tyre, por edhe dijetarët, filozofët, kronikanët, historianët dhe sociologët e parë të njerëzimit. Para talentit dhe pushtetit që u jepte zotërimi i magjisë së artit përuleshin prijës e mbretër, tërë të fuqishmit e botës paraantike. Para fuqisë së tyre u përul dhe u frymëzua edhe mbreti i mbretërve të botës njerëzore, i mrekullueshmi Homer!
Para aedëve të rinj shqiptarë të postkomunizmit dikur do të përulen se s’bën
faraonë e firaunë dhe e gjithë ajo politikë e mbrapshtë që e ka pjellë tiraninë dhe terrorin e pushtetit të tyre, që ka uzurpuar e skllavëruar Shqipërinë. Para magjisë së letërsisë së tyre do të shemben e zhbëhen ngrehinat prej rëre të grafomanëve që vazhdojnë të gjallojnë e të mirëpaguhen për pseudokrijimet e tyre, që u kushtohen bëmave të Faraonisë, kësaj shkretëtire të përkohshme letraro-artistike që ka pllakosur Shqipërinë
Shefki HYSA
Sekretar i LSHA të Shqipërisë
LETËRSIA, PAS VDEKJES!
Faraonë e firaunë
Politika shqiptare ka zgjedhur modelin faraonik të qeverisjes të marrë nga Egjypti i Lashtë, me të vetmin ndryshim se dikur aty qeveriste një Faraon, kurse në Shqipëri qeverisin njëherësh shumë faraonë të drejtuar (formalisht) nga Kryefaraoni. Dhe ky model është zgjedhur me konsensusin e plotë të Pozitës dhe Opozitës (kujtoni konsensuset e famshme të politikës sonë në çastet e sa e sa krizave që ka kaluar vendi ynë në epokën e postkomunizmit, pas vitit 1990).
Kurrë mos harroni se në Shqipëri, ndryshe nga vendet e tjera, Mazhoranca e Minoranca janë një, prej njëra-tjetrës dallojnë sa për sy e faqe nga ngjyra e nga ashpërsia e debatit se kështu e kërkon Evropa demokratike (më saktë kështu i do mushka drutë). Pra, po ta zbërthesh hollë-hollë, Pozita e Opozita shqiptare, që janë të lidhura fort kokëposhtë e kokëlartë si portreti i derrit maç, qeverisin njëherësh e njëkohësisht dhe meqë kanë zgjedhur modelin faraonik, si model bashkëqeverisjeje (me konsensus), patjetër duhet të kenë faraonët dhe kryefaraonët e tyre. Dhe i kanë. Dhe i paçin me shëndet! I paçim edhe ne me shëndet (duam s’duam i kemi)!
Po pse kjo farë politike ka rendur gjer në Egjyptin e Lashtë dhe ka zgjedhur këtë model të vjetër qeverisjeje, do të habitet ndonjëri nga ju?! Mos u çudisni se edhe po u çuditët, çudia më e madhe thonë se zgjat vetëm tri ditë. Ideja është vërtet e vjetër, por, e përpunuar sipas stilit të politikës shqiptare, shfaqet si një realizim artistik bashkëkohor i shkëlqyer e tejet mbresëlënës që në radhë të parë kënaq e shfryn tërë egot politike pozitë-opozitë dhe lë me gojë hapur tërë politikanët e huaj që janë caktuar të monitorojnë zhvillimet faraoniko-demokratike në Shqipëri.
Të huajt e gjorë shokohen njëlloj si dje prej politikës komuniste shqiptare, edhe sot prej faraono-demokracisë sonë dhe të shtangur para kësaj gjetjeje origjinale, duke mos ditur ç’të thonë, veç tundin kokën të ekzaltuar: "Gut, gut! Shqiptarët janë në rrugë të mbarë, si gjithmonë në shtigje të pashkelura më parë!"…
Dhe kështu politika shqiptare (Mazho e Mino) qeveris rehat duke ngritur minipiramida e makropiramida në kurriz të popullit të vet punëtor të palodhur e të pafjalë. Vetëkuptohet secili faraon ndërton piramidën e tij. Dhe të gjithë faraonët të marrë sëbashku (Mazho e Mino) që nga piramidat e veta i përulen paksa lehtësisht qesëndisës Kryefaraonit (të emëruar prej tyre) të ngujuar në Kryepiramidën e tij për t’ju shmangur sa më shumë dallgëve të lakmisë faraonike që sundon gjithandej në Faraoninë-Shqipëri.
Faraonët nuk mund të qeverisin vetëm, jo se nuk duan, por nuk kanë aq tru. Dhe detyrohen të mbajnë një stan oborrtarësh me vete (të mirëpaguar), të cilët quhen ose janë firaunë (shqip: këshilltarë e avokatë të qoftëlargut). Firaunët, megjithëse rrinë në hije në prapaskenën e oborreve, janë pushteti i vërtetë i Faraonisë. Faraonët përkulin kokën, zgjatin veshët, dëgjojnë çuçurimat e firaunëve dhe pastaj ngrefen si meshkujt e pallonjve dhe japin verdiktin e tyre për të tashmen dhe të ardhmen e Faraonisë-Shqipëri. Nuk e kanë të vështirë të ndryshojnë e të rishkruajnë edhe të kaluarën e saj sipas këndvështrimit të tyre (më saktë të firaunëve). Pra, për fat të keq a të mirë, quajeni si të doni, dua s’dua unë, doni s’doni ju, Shqipëria qeveriset nga firaunët që rrinë bodrumeve si kobrat helmuese (kobra simbol faraonik).
Verdikti faraonik
Dhe u mblodhën kokë më kokë firaunët dhe nxorrën përfundimin se ekzistenca e letërsisë është vdekjeprurëse për përjetësinë e sistemit faraonik, se shkrimtarët duke qenë misionarë priren nga idetë e zhvillimit shoqëror, nga utopitë për të parë popullin sovran dhe jo faraonët e pushtetin e tyre. Si e tillë, letërsia duhet të vdiste dhe të zëvendësohej me një formë tjetër, grafomaninë, të mirëpaguar, të ngjajshme me të në paraqitje, por të ndryshme në thelb, në zemër. E kush e sheh zemrën e ndokujt në kohë të turbullta? Shihet veç dukja. Dhe grafomania në pamje do të ngjante me letërsinë dhe në zemër do të kishte të vetmen ide: përjetësimin e pushtetit faraonik shqiptar.
Dhe firaunët u çucuritën në veshë faraonëve dhe faraonët kryefaraonëve dhe kryefaraonët Kryefaraonit se letërsia postkomuniste shqiptare nuk duhet përkrahur e nxitur, përkundrazi duhet goditur, mallkuar e shpërfillur si krijesë heretike. Mor po tekefundit duhet deklaruar e vdekur, se nuk ka pasur ndonjëherë letërsi postkomuniste se edhe nëse ka shpërthyer ndonjë shkëndijë e saj ka qenë thjesht një manierë naïve e disa krijuesve naivë që e lanë e vdiq nga naiviteti e pakujdesia si një foshnjë të paushqyer mirë (për letërsinë në Kosovë, Maqedoni, Çamëri e në trevat e tjera shqiptare as që bëhet fjalë se ka ekzistuar ndonjëherë).
Pra, letërsia vdiq! Kështu çuçuritën firaunët qesëndisës ndaj paditurisë së faraonëve, kështu përsëritën me kryet lartë edhe faraonë e kryefaraonë. Dhe Kryefaraoni deklaroi: Letërsia ka vdekur!
Dhe më vonë, pas këtij verdikti, në kohën e lirë të faraonëve, oborrtarët firaunë, ashtu si me lezet, arsyetojnë e u argumentojnë shefave të tyre se Shqipëria është ajo që është: një vend i varfër në ide, pa elita intelektuale, pa heronj, pa pasuri natyrale, i pazhvilluar ekonomikisht dhe që do të rritet e zhvillohet vetëm nën sundimin e ideve dritëdhënëse faraonike, se vetëm pushteti i faraonëve (i frymëzuar prej firaunëve) do të bëjë mrekulli në Faraoninë-Shqipëri. Qoftë i përjetshëm pushteti i tyre!
Dhe firaunët nuk lodhen së shtjelluari hipotezat e tyre, me dëshirën për t’i bërë sa më parë ligjësi të pushtetit faraonik. Dhe çuçurisin e çuçurisin e pretendojnë se edhe heronj si Skënderbeu kishin kusuret e tyre e nuk dihet nëse ishin a jo shqiptarë, po ashtu edhe rilindasit Naim Frashëri e compani, realistët Migjeni e compani…
Edhe ndonjë politikan si ai Ismail Qemali sikur e kishte të dyshimtë biografinë, Ahmet Zogu po e po, e shiti një copë Shqipërie, e kështu me radhë e me radhë.
E kështu nën arsyetimin e firaunëve zënë e zbehen të gjitha elitat dhe bien nga piedestalet e Panteonit të Kombit për t’u ngjitur lart ata: faraonë e firaunë, të vetmit shpëtimtarë të Shqipërisë. I përjetshëm qoftë pushteti i tyre!
Dhe firaunët pasi i shtrojnë, i shumëfishojnë e i publikojnë gjithandej hipotezat e tyre nëpër rrymat e padukshme të thashethemnajës për autenticitetin e dyshimtë të heronjve shqiptarë, nuk përtojnë të hidhen një vrap edhe te fqinjët tanë aq të dashur, grekë e serbë, të flirtojnë lumturisht me ta e t’u thonë se më në fund Shqipërinë e kanë katandisur në një shkretëtirë intelektuale, pa histori, pa të shkuar e të tashme origjinale. E ardhmja vetëkuptohet do t’u përkasë atyre, faraonëve e firaunëve, qoftë edhe nën hijen e Cezarit (shqip: grekëve e serbëve)!
Dhe grekët e serbët, të gjorët, të vënë në siklet prej firaunëve, për të mos ua prishur atyre (jo për gjë tjetër!), nëpërdhëmbin se nëse nuk i doni ju heronjtë tuaj, më saktë kur ju po i shpallni kopilë, le t’ua japim ne atësinë. Prishur mos qoftë!
Punë e madhe se po na vidhen heronjtë, historia. Jetojmë edhe pa histori, siç jetohet pa letërsi. Mjafton të jetë shëndoshë Faraonia! Dhe rroftë grafomania!…
Dhe kështu faraonë e firaunë e cezarë bëjnë e bëjnë pazare në kurriz të çështjes shqiptare me dëshirën e vetme të përjetësojnë pushtetin e tyre, qoftë edhe me mbështetjen e qoftëlargut.
Letërsi e vdekur a…
I nderuar lexues, me përulje të madhe po i thërras arsyes tënde që të mos e keqinterpretosh këndvështrimin tim për letërsinë shqiptare para se të lexosh edhe radhët e fundit të këtij shkrimi. E di se çdokush në pozitën e të painformuarit për gjendjen e vërtetë të letërsisë shqiptare, me të drejtë mund të ngrihet e të protestojë ndaj meje e të më turret e të më shfryjë e të ma përplasë në sy siç bëri edhe një miku im, i cili pa iu dridhur qerpiku më tha se ti, Shefki, po sillesh poshtërsisht, se po e viktimizon kaq shumë letërsinë shqiptare dhe se po merresh kaq gjatë me agoninë dhe me rekuiemin e saj, saqë nuk e meriton të jesh shkrimtar. Mor po bëri mirë shteti që ua mori ndërtesën e LSHA-së, një nga drejtuesit e së cilës ishe edhe ti, Shefki, që ke kurajën dhe thua se letërsia shqiptare ka vdekur…
Ç’të të them, i nderuar lexues, miku i keqkuptuar më bëri për ujë të ftohtë. Dhe një keqkuptim i tillë është rebelim ia paarsyeshëm e me pasoja. Mund të pranosh se çdokush i painformuar, njëlloj si ai miku im, mund të ngrihet e të mbrojë edhe hipotezën se letërsia shqiptare është shëndoshë e mirë dhe se deklarimi i saj si e vdekur është një paturpësi e padëgjuar ndonjëherë, një veprim aq i pamoralshëm e i çmendur, saqë nuk i lejohet as një hasmi. Mor po është veprim i hapur e i qëllimtë armiqësor, kështu m’u përvesh ai miku im, i nderuar lexues… Dhe zemrën ma bëri copë-copë… Dhe nuk i kisha asnjë faj…
Dhe ai, çdokushi, miku im e i juaji, i nderuar lexues, njëlloj si ai miku që përmenda, për kundër pikëpamjes sime mund të sjellë plot fakte sesi shteti ynë i dashur e do dhe e ka për zemër letërsinë, sponsorizon çeljen e panaireve të librit artistik atje te piramida e tij a QNK-ja (Qendra Ndërkombëtare e Kulturës!), siç e quajnë zyrtarët e Ministrisë së Kulturës, promovon botimet e Kadaresë (mor po është hapur edhe një librari e madhe në mes të kryeqytetit me emrin "Kadare") dhe… dhe…
Mor po seç po promovohen edhe ca libra të tjerë të ca të tjerëve, më tha befas i hutuar miku im që nuk di se si e humbi papritur toruan dhe vrullin hakmarrës ndaj meje… Hë, pra të kujt tjetër se nuk po më kujtohet, o miku im, Shefki?!… Më kupto, i nderuar Shefki, se nuk po më kujtohen për momentin… Mor po seç janë ca emra, si të dëgjuar janë, por ja që nuk po më kujtohen për momentin, që thuhet nëpër televizione se kanë ca poste të larta dhe seç kanë shkruar dikur… Vërtet kanë shkruar dikur dhe vërtet që edhe unë diçka kam lexuar prej tyre, por ja që nuk më vjen asgjë ndërmend…
Të më falësh miku im, Shefki, se mbase s’u kam kushtuar edhe unë vëmendjen e duhur veprave të tyre a mbase janë vërtet aq të dobëta sa të mos më kujtohen?… Po pse t’i promovojë shteti atëherë të tilla krijime që nuk të ngulen në tru?… Të mos jenë letërsi e vërtetë?!… Po kjo është çmenduri e rrallë, mor Shefki?!… Pse të shkojnë paratë e shtetit, djersa jonë, djersa e taksapaguesve shqiptarë për të promovuar një letërsi që nuk është letërsi?… Përse djali im të mësojë vetëm broçkulla në shkollë për lloj lloj bylmezash që nuk janë shkrimtarë e që as vetë nuk e dinë se për çfarë shkruajnë dhe të mos mësojë ato që thonë veprat e Fishtës, Konicës, Xhaferrit?…
Përse djali im të mos mësojë se ç’thotë letërsia postkomuniste, siç e quan ti?!… Përse djali im dhe nipat e mbesat e mia të mos mësojnë se ç’është shkruar për Çamërinë pas vitit 1990 në ato librat e tu me tregime aq interesante, të cilat kur i kam lexuar kam qarë?!… Mor po për atë librin tënd me tregime "Aromë Çamërie" ka shkruar aq bukur edhe Ismail Kadareja, Dritëro Agolli, Visar Zhiti e të tjerë që nuk më kujtohen për momentin se m’u ka bërë truri dhallë?!… Pse shteti ynë nuk financon të tilla botime, po merret me të paqenit?!… Përse ky fat kaq i keq për fëmijët tanë?…
Po këta politikanët nuk kanë fëmijë?… Nuk u dhimbsen fëmijët e tyre që i çojnë në shkolla dhe mësuesit ua mbushin trutë me atë farë kashte që kanë tekset e letërsisë shqiptare, në vend që të kishin kokrrat e grurit safi të vërtetë, siç ndodh me tekstet e letërsisë në botën e qytetëruar?…
Pyet shtetin e jo mua, i dashur mik që më paragjykove aq shumë sa desh më mbyte me pështymë, pyet Ministrinë e Arsimit, pyet burokratët që drejtojnë bordet e librit artistik, në vend që t’i drejtojnë shkrimtarët e vërtetë, ia preva fjalën mikut tim, i nderuar lexues, po ku dëgjonte ai?!…
Të jenë shkresurina burokratësh, grafomanësh, me një fjalë libra kufoma, siç shprehesh ti, miku im, Shefki, këmbëngulte ai?!… Si thua ti, Shefki, se m’u ka bërë mendja çorbë ca nga që jam i revoltuar nga qëndrimi yt pak ekstremist e ca nga që nuk po e shpjegoj dot se pse u bëkan tërë këto promovime për vepra që nuk janë letërsi?!… Përse shteti dashka më shumë kashtën se sa prodhimin e grurit?…
Sidoqoftë mbi ato kufoma ngrihet vepra e Kadaresë dhe kjo mjafton që letërsia shqiptare të mos deklarohet e vdekur… Të mos abuzohet… Të lutem edhe ty, Shefki, të mos e teprosh me atë xhenazen e sajuar të letërsisë… Megjithëse tani që po e vras pak mendjen dhe po e gjykoj me gjakftohtësi atë maskaradë promovimesh për ata farë autorësh e librash që mund të flasin edhe për alienët e jo për ne shqiptarët e sotëm dhe për të ardhmen e fëmijëve tanë, pa dashur, të jap të drejtë ty dhe shqetësohem me qëndrimin e shtetit… Sidoqoftë kemi Kadarenë… Letërsia mbahet gjallë edhe vetëm me Kadarenë…
E gjallë a e vdekur?!…
Pra, letërsia mbahet gjallë edhe vetëm me Kadarenë… Kështu u justifikua dhe e mbylli gojën miku im… Po a është i saktë ky "postulat" i mikut tim, i nderuar lexues?!… Le të arsyetojmë së bashku, por së pari të më falësh, i nderuar lexues, që ta lodha gjykimin me qëndrimin e mikut tim. Mbase e teprova ca, por jam nisur thjesht prej dëshirës që të të kem aleat pikëpamjesh dhe jo të më paragjykosh padrejtësisht…
Po e vazhdoj më tej arsyetimin, i nderuar lexues, me mendimin se po e shohim problemin nga i njëjti këndvështrim. Nuk jam unë ai që dëshiron dhe deklaron vdekjen e letërsisë shqiptare, por firaunët e faraonët e shtetit… Nuk jam unë ai që shprehet nëpër ekranet e televizioneve se nuk ekzistojnë shkrimtarët dhe krijimtaria letrare postkomuniste, por ata, firaunët, që mundohen të argumentojnë se letërsia shqiptare mund të mbahet gjallë ende me Kadarenë dhe me lloj-lloj kufoma të socrealizmit, të cilët vazhdojnë t’i mbajnë me kimet, t’i financojnë e t’i propagandojnë (për vepra që nuk i njohin as ata vetë e të tjera që nuk janë shkruar kurrë) si monumente kulture që mbrohen nga shteti…
Pse këmbëngulin ata se "i fundit i mohikanëve" për letërsinë shqiptare është Kadareja (nuk kam asgjë kundër Kadaresë, për mua sot për sot është shqiptari më i madh, Ambasadori i Kulturës Shqiptare!)?… Fare e thjeshtë. Janë ata që mundohen t’i mbushin mendjen botës se Kadareja ishte një "aksident", një rastësi në letërsinë shqiptare. Janë ata që pretendojnë se deshën dhe e sajuan për interesat e tyre mitin Kadare, se e financuan për të qenë simbol i socrealizmit dhe se kjo letërsi është e vertmja që ka lulëzuar denbabaden në këto treva. Lulëzoi se deshën ata dhe se edhe kjo rrymë letrare është e mbaruar, e vdekur pa Kadarenë (kupto: pa ata që e financuan). Letërsi tjetër nuk mund të ketë derisa të vendosin ata për ekzistencën e saj. Janë po ata që gjer dje çirreshin se Kadareja ishte spiun i francezëve, se e kanë blerë francezët, se… si rrjedhojë e këtij fakti nuk ka pasur, nuk ka dhe nuk do të ketë letërsi shqiptare (thonë ata). Shqiptarët nuk mund të bëjnë dot letërsi, po nuk deshën ata. Faraonë e firaunë.
Janë po ata faraonë e firaunë (të majtë e të djathtë) që me lloj-lloj shpifjesh janë munduar të zbehin vlerat e heronjve dhe elitave intelektuale shqiptare, për t’i thënë Cezarit të tyre (atij që i shesin interesat e Shqipërisë dhe që i mirëpaguan) se shqiptarët nuk meritojnë asnjë shans nga kjo botë, se janë një popull pa vlera, pa histori, pa kulturë, art e letërsi. pa të kaluar dhe të ardhme…
Ja pra pse sillen kështu politikanët tanë e mundohen të argumentojnë se letërsia e mirëfilltë ka vdekur, nuk ekziston… Mund të ekzistojë ajo që dëshirojnë ata…
Në këto kushte edhe mua askush nuk më ndalon të them: Është e drejta e politikës shqiptare t’i mbrojë ato farë "monumentesh", ato farë kufomash, madje nisur edhe nga përvoja e saj faraonike, i sugjeroj t’i mumifikojë dhe piramidën e saj "QNK" ta shndërrojë në mauzole me eksponatet e mumjeve të tyre. Le të mirëpaguajë edhe ciceronë e t’i stërvisë që t’u shpjegojnë gjithë art faraonëve e kryefaraonëve shqiptarë ato farë vlera që bartin ato farë monumento-mumje për të djeshmen, të sotmen dhe të ardhmen e Faraonisë së tyre.
Është një e drejtë me të cilën shteti justifikohet e motivohet se ia kemi dhënë vetë verbërisht! Është një e drejtë që i lind për faktin e thjeshtë se janë vetë shqiptarët ata që kontribuojnë për përjetësinë e kësaj farë politike faraonike. Atëherë le ta gëzojmë bashkërisht këtë farë politike që vendos sipas interesave të saj (jo tonave) se cila është e mira dhe e keqja për Shqipërinë…
Merruni me shtetin tuaj dhe timin, ju o miqtë e mi, mos u merrni me pikëpamjet e mia… Shteti ynë keqpërdor të ardhurat nga taksat e djersës sonë; unë, e shumta, mund të keqpërdor fjalën, një keqpërdorje që mund të sjellë vetëm keqkuptime pikëpamjesh e jo skllavëri, siç sjell keqpërdorimi i votave tona prej faraonëve e firaunëve të politikës…
Klinikisht e vdekur…
Terrori që ka ushtruar shteti faraonik ndaj shkrimtarëve dhe letërsisë më në fund e ka bërë punën e vet. Shkrimtarët e periudhës postkomuniste tashmë ndihen të anatemuar, të çorientuar, të lodhur, të shpërfillur, as të gjallë e as të varrosur. Dhe njeriu në agoni mendon më shumë për vdekjen se sa për jetën dhe veprën… Dhe firaunët kanë një lloj të drejte që përmendin vdekjen. Letërsia tashmë ka vërtet pamjen e një të vdekuri. Ka pësur një vdekje klinike. Firaunët e kanë fituar përkohësisht betejën me të. Dhe festojnë duke e trumbetuar vdekjen e letërsisë si dhuratë për shefat.
Megjithatë firaunët janë djallëzisht të zgjuar. Ndryshe nga shefat e vet, firaunët e dinë mirë se çdo të thotë e vdekur klinikisht. Vdekja klinike është një komë e gjatë, një errësirë shpirtërore dhe një rendje e shpirtit drejt një tuneli drite që të nxjerr në parajsë. Pra, letërsia në këtë periudhë është më pranë Zotit se kurrë (këtë e dinë mirë firaunët, por është një gjendje jashtë mundësive të tyre). Thonë se të vdekurit klinikë sodisin një copëherë parajsën dhe rikthehen në këtë botë me shpirt të pastruar dhe me dëshira më të mëdha për jetën, pasi kanë përjetuar ekzistencën e Zotit.
Edhe letërsia që po përjeton përvojën e Zotit dhe Parajsës, ndoshta do të rizgjohet shpejt. Do të rikthehet në jetë me ato forca e magji që zotëronte në zanafillën e saj. Mjerë faraonë e firaunë atëherë…
Aedët shqiptarë
Shkrimtarët shqiptarë do të rilindin, do të ringrihen e do të jenë të paepur si aedët, rapsodët e parë të njerëzimit. Aedët! A-E-dët! Aedët janë tingujt e parë të alfabetit, janë klithma e parë me tone muzikore e botës së njeriut, ehoja dhe jehona e saj. Janë britmë poetike, këngë dhe isoja e saj. Aedët janë ata që thurën eposin e Gilgameshit, kënduan të mrekullueshmet Nibelunget, sagat e para në kufi të legjendave për lindjen e fëmininë e njeriut dhe bashkëjetesën me perënditë e imagjinatës së tij, që rrëfyen e recituan bëmat e botës parahomerike dhe që me potencialet e tyre shpirtërore frymëzuan të madhërishmin Homer.
Aedët janë rebelët e parë ndaj naivitetit dhe monotonisë së jetës së njeriut primitiv. Janë jo vetëm artistë rapsodë, poetë e këngëtarë që thurnin, interpretonin e këndonin plot magji vargjet e tyre, por edhe dijetarët, filozofët, kronikanët, historianët dhe sociologët e parë të njerëzimit. Para talentit dhe pushtetit që u jepte zotërimi i magjisë së artit përuleshin prijës e mbretër, tërë të fuqishmit e botës paraantike. Para fuqisë së tyre u përul dhe u frymëzua edhe mbreti i mbretërve të botës njerëzore, i mrekullueshmi Homer!
Para aedëve të rinj shqiptarë të postkomunizmit dikur do të përulen se s’bën
faraonë e firaunë dhe e gjithë ajo politikë e mbrapshtë që e ka pjellë tiraninë dhe terrorin e pushtetit të tyre, që ka uzurpuar e skllavëruar Shqipërinë. Para magjisë së letërsisë së tyre do të shemben e zhbëhen ngrehinat prej rëre të grafomanëve që vazhdojnë të gjallojnë e të mirëpaguhen për pseudokrijimet e tyre, që u kushtohen bëmave të Faraonisë, kësaj shkretëtire të përkohshme letraro-artistike që ka pllakosur Shqipërinë
Shefki HYSA
Nga Shefki Hysa
TË MIRATOHET REZOLUTA ÇAME?!
Thuhet se shteti shqiptar e përkrah çështjen çame dhe se politikanët po përpiqen për zgjidhjen e saj. Bukur. Po që nga viti 1990, kur u rivendos sistemi demokratik në Shqipëri, janë rreth 15 vjetë që thuhet e thuhet dhe nuk veprohet. Dihet se nga e thëna në të bërë është në mes një det i tërë. Flasin individualisht politikanë e zyrtarë të lartë, të paktën një herë në mot, sidomos përfaqësues të Opozitës (Pozita druhet se mos e prish me Athinën). Po a e dini se nuk ekziston asnjë dokument zyrtar, institucional i shkruar që të shprehet pro kësaj zgjidhjeje përveç një projektrezolute të rrëzuar nga Kuvendi i Shqipërisë më 26 mars 2004? Pra gjer më sot llafe dhe vetëm llafe! Dhe dihet se llafet i merr era…
Përse xhanëm nuk bëhet diçka konkrete, të paktën të hartohet një dokument zyrtar ku shteti të marrë përsipër konkretisht qoftë edhe me dy fjalë zgjidhjen e kësaj çështjeje!? Nuk e di dhe as dua të paragjykoj. Di vetëm se po veprohet gabim dhe ky është një fatalitet për çamët dhe për Shqipërinë.
Deputeti Pëllumb Xhufi në intervistën e vet shprehet se Shteti Shqiptar është borxhli i çamëve. Unë do të shtoja se po zhytet gjer në grykë në këtë borxh, madje po mbytet. Po përse të bjerë kaq poshtë shteti ynë? Përse të vazhdojë të mbajë mbi shpinë kusuret e ish Shtetit Komunist, i cili, me vetëdije të plotë, me një pseudodekret, në vitin 1953 deklaroi se u hoqi çamëve shtetësinë greke dhe u dha atë shqiptare. Si e vulosi në këtë mënyrë fatin e çamëve, i mbylli nëpër rezervate, ngulime të detyruara, si të ishin indigjenë, dhe u caktoi një risk sipas dëshirës së tij, si të ishte Zoti i tyre. Dihet se vetëm Zoti cakton risqe dhe meqë shteti nuk ishte Zoti, çamët vetëkuptohet mbijetuan siç dinë të mbijetojnë ata si askush tjetër…
Po përse përsëri në kufi të mbijetesës çamët? Përse përsëri në mëshirën e Shtetit Demokratik Shqiptar? Ish Shteti Komunist deklaroi se do t’i shkelte me këmbë dhe pati burracakërinë e i shkeli. Po Shteti Demokratik pse hesht në një kohë që edhe heshtja dihet se vret? Përse kaq i druajtur shteti ynë si të ketë tredhur veten?! Apo e kanë tredhur të tjerët dhe veçse përpëlitet si epileptik para kësaj çështjeje?!…
Doni argument? Patjetër! Në fund të vitit 2003 mezi arritëm të bindnim disa deputetë se duhej përgatitur një projektrezolutë në mbështetje të problemit çam. Në mars të vitit 2004 Komisioni Kuvendor për Politikën e Jashtme e miratoi projektrezolutën dhe pas debateve të shumta me grupet parlamentare u dha konsensusi nga spektri politik që ajo të votohej në një seancë të Kuvendit. Ndërkohë pati zëra se nuk ishte e nevojshme miratimi i një rezolute, se ajo më shumë do ta dëmtonte se sa do ta ndihmonte zgjidhjen e problemit, se shteti ishte përpjekur e do të përpiqej për ta zgjidhur çështjen çame me bisedime me palën greke, etj., etj., llafe e llafe të kësaj natyre. Pra gjithandej majtas e djathtas lumë llafesh që besoj se mundoheshin të justifikonin sjelljen prej të tredhuri të të nderuarit shtetit tonë.
Pyes: Po të ishte kaq e parëndësishme, kaq e pavlevshme apo e dëmshme projektrezoluta për problemin çam, përse u shqetësuan aq shumë deputetët minoritarë sa patën kurajën të shpreheshin në media kundër saj?! Përse u vunë aq shumë në lëvizje përfaqësuesit e lobit grek në SHBA si e si për ta penguar?! Dhe ia arritën…
Më 26 mars 2004 në orën 10.00 forcat speciale të policisë shqiptare rrethuan selinë e Kuvendit dhe gjakosën çamët e tubuar për të demostruar paqësisht në mbështetje të miratimit të rezolutës së tyre, ndërkohë që ajo rrëzohej me votat e deputetëve socialistë që abstenuan me një urdhër të ardhur nga larg dhe një pakice deputetësh të djathtë që iu shmangën votimit. Është për të ardhur keq se nga gjithë deputetët e së majtës në pushtet votuan pro vetëm pesë deputetë: Dritan Prifti, Sabit Broka, Skënder Gjinushi, Taulant Dedja dhe Zydi Pepa. Po të tjerët? U rroftë atdhetarizmi!…
Po bëjmë përpjekje të reja për ta rifutur në axhendën e Kuvendit Projektrezolutën Çame. Deputeti i PD, Preç Zogaj, Kryetar i Komisionit Kuvendor për Politikën e Jashtme është angazhuar për të hapur një dialog mes Komisionit që drejton, drejtuesve të Shoqërisë Politike Atdhetare "Çamëria" dhe Medias, si dhe për të krijuar kushte për miratimin e një rezolute. Ka premtuar mbështetje edhe deputeti i PR, Arjan Madhi. Jemi në pritje. Presim dhe shpresojmë që kësaj here të miratohet Rezoluta Çame.
Ne, çamët, si përherë paqësorë, i bëjmë thirrje politikës shqiptare, ndërgjegjes së secilit deputet të votojë pro rezolutës, se vetëm kështu mund t’i themi opnionit botëror që na mbështet: Ja një dokument zyrtar i Shtetit Shqiptar që përpiqet seriozisht për zgjidhjen e drejtë të çështjes së shqiptarëve çamë. Pra, Rezoluta duhet miratuar!
Shefki HYSA
TË MIRATOHET REZOLUTA ÇAME?!
Thuhet se shteti shqiptar e përkrah çështjen çame dhe se politikanët po përpiqen për zgjidhjen e saj. Bukur. Po që nga viti 1990, kur u rivendos sistemi demokratik në Shqipëri, janë rreth 15 vjetë që thuhet e thuhet dhe nuk veprohet. Dihet se nga e thëna në të bërë është në mes një det i tërë. Flasin individualisht politikanë e zyrtarë të lartë, të paktën një herë në mot, sidomos përfaqësues të Opozitës (Pozita druhet se mos e prish me Athinën). Po a e dini se nuk ekziston asnjë dokument zyrtar, institucional i shkruar që të shprehet pro kësaj zgjidhjeje përveç një projektrezolute të rrëzuar nga Kuvendi i Shqipërisë më 26 mars 2004? Pra gjer më sot llafe dhe vetëm llafe! Dhe dihet se llafet i merr era…
Përse xhanëm nuk bëhet diçka konkrete, të paktën të hartohet një dokument zyrtar ku shteti të marrë përsipër konkretisht qoftë edhe me dy fjalë zgjidhjen e kësaj çështjeje!? Nuk e di dhe as dua të paragjykoj. Di vetëm se po veprohet gabim dhe ky është një fatalitet për çamët dhe për Shqipërinë.
Deputeti Pëllumb Xhufi në intervistën e vet shprehet se Shteti Shqiptar është borxhli i çamëve. Unë do të shtoja se po zhytet gjer në grykë në këtë borxh, madje po mbytet. Po përse të bjerë kaq poshtë shteti ynë? Përse të vazhdojë të mbajë mbi shpinë kusuret e ish Shtetit Komunist, i cili, me vetëdije të plotë, me një pseudodekret, në vitin 1953 deklaroi se u hoqi çamëve shtetësinë greke dhe u dha atë shqiptare. Si e vulosi në këtë mënyrë fatin e çamëve, i mbylli nëpër rezervate, ngulime të detyruara, si të ishin indigjenë, dhe u caktoi një risk sipas dëshirës së tij, si të ishte Zoti i tyre. Dihet se vetëm Zoti cakton risqe dhe meqë shteti nuk ishte Zoti, çamët vetëkuptohet mbijetuan siç dinë të mbijetojnë ata si askush tjetër…
Po përse përsëri në kufi të mbijetesës çamët? Përse përsëri në mëshirën e Shtetit Demokratik Shqiptar? Ish Shteti Komunist deklaroi se do t’i shkelte me këmbë dhe pati burracakërinë e i shkeli. Po Shteti Demokratik pse hesht në një kohë që edhe heshtja dihet se vret? Përse kaq i druajtur shteti ynë si të ketë tredhur veten?! Apo e kanë tredhur të tjerët dhe veçse përpëlitet si epileptik para kësaj çështjeje?!…
Doni argument? Patjetër! Në fund të vitit 2003 mezi arritëm të bindnim disa deputetë se duhej përgatitur një projektrezolutë në mbështetje të problemit çam. Në mars të vitit 2004 Komisioni Kuvendor për Politikën e Jashtme e miratoi projektrezolutën dhe pas debateve të shumta me grupet parlamentare u dha konsensusi nga spektri politik që ajo të votohej në një seancë të Kuvendit. Ndërkohë pati zëra se nuk ishte e nevojshme miratimi i një rezolute, se ajo më shumë do ta dëmtonte se sa do ta ndihmonte zgjidhjen e problemit, se shteti ishte përpjekur e do të përpiqej për ta zgjidhur çështjen çame me bisedime me palën greke, etj., etj., llafe e llafe të kësaj natyre. Pra gjithandej majtas e djathtas lumë llafesh që besoj se mundoheshin të justifikonin sjelljen prej të tredhuri të të nderuarit shtetit tonë.
Pyes: Po të ishte kaq e parëndësishme, kaq e pavlevshme apo e dëmshme projektrezoluta për problemin çam, përse u shqetësuan aq shumë deputetët minoritarë sa patën kurajën të shpreheshin në media kundër saj?! Përse u vunë aq shumë në lëvizje përfaqësuesit e lobit grek në SHBA si e si për ta penguar?! Dhe ia arritën…
Më 26 mars 2004 në orën 10.00 forcat speciale të policisë shqiptare rrethuan selinë e Kuvendit dhe gjakosën çamët e tubuar për të demostruar paqësisht në mbështetje të miratimit të rezolutës së tyre, ndërkohë që ajo rrëzohej me votat e deputetëve socialistë që abstenuan me një urdhër të ardhur nga larg dhe një pakice deputetësh të djathtë që iu shmangën votimit. Është për të ardhur keq se nga gjithë deputetët e së majtës në pushtet votuan pro vetëm pesë deputetë: Dritan Prifti, Sabit Broka, Skënder Gjinushi, Taulant Dedja dhe Zydi Pepa. Po të tjerët? U rroftë atdhetarizmi!…
Po bëjmë përpjekje të reja për ta rifutur në axhendën e Kuvendit Projektrezolutën Çame. Deputeti i PD, Preç Zogaj, Kryetar i Komisionit Kuvendor për Politikën e Jashtme është angazhuar për të hapur një dialog mes Komisionit që drejton, drejtuesve të Shoqërisë Politike Atdhetare "Çamëria" dhe Medias, si dhe për të krijuar kushte për miratimin e një rezolute. Ka premtuar mbështetje edhe deputeti i PR, Arjan Madhi. Jemi në pritje. Presim dhe shpresojmë që kësaj here të miratohet Rezoluta Çame.
Ne, çamët, si përherë paqësorë, i bëjmë thirrje politikës shqiptare, ndërgjegjes së secilit deputet të votojë pro rezolutës, se vetëm kështu mund t’i themi opnionit botëror që na mbështet: Ja një dokument zyrtar i Shtetit Shqiptar që përpiqet seriozisht për zgjidhjen e drejtë të çështjes së shqiptarëve çamë. Pra, Rezoluta duhet miratuar!
Shefki HYSA
Subscribe to:
Posts (Atom)
