VEÇORITË E NJË PROZE TË SHKURTËR MBRESËLËNËSE

1. Proza jonë e shkurtër edhe gjatë këtyre vjetëve të tranzicionit, ka nxjerrë në pah dukuri të reja, risi këto që bien në sy në krijimtarinë e një sërë prozatorësh, të vjetër e të rinj, të cilët kanë bërë emër me librat e tyre, kanë tërhequr kureshtjen e lexuesve dhe janë vlerësuar prej tyre.
Në këtë kuptim duhet analizuar edhe krijimtaria e prozatorit Shefki Hysa, i njohur prej vitesh nga lexuesi, e cila ka lënë gjurmë në rrethet letrare. E padyshim, një krijimtari e larme, shkruar me një frymë të theksuar realiste, ku gërshetohen edhe elemente të prozës së sotme moderne si të surealizmit e realizmit magjik, me një vështrim të thellë e kompleks në realitetin e kohës, me një aradhë personazhesh të individualizuar, përmes situatash të gjetura artistike dhe një gjuhë të pasur letrare, s'ka sesi të mos tërheqë vëmendjen e kritikës dhe të studiuesve tanë. Kjo krijimtari jep dorë e hap shtigje për një analizë artistike, pasi në të bëjnë majë pikërisht disa nga veçoritë më pozitive dhe të qenësishme të prozës së sotme shqiptare.
2. Gjithnjë ribotimi ka qenë një test i rëndësishëm i krijimtarisë, për të kuptuar edhe një herë se sa thellë ka bërë ajo fole në mendjen dhe zemrën e lexuesve. Prandaj ribotimi i përmbledhjes me tregime të Shefki Hysës "Rrëfimet e një hajduti", veç të tjerash, është sprovë e re për autorin, në përballje me lexuesit, për t'iu ridhënë atyre mbresat dhe emocionet që ngjallin tregimet e përmbledhjes, ku rikrijohen artistikisht tablo nga jeta e periudhave të ndryshme kohore dhe gjëllijnë personazhe me të vërtetë interesante, të cilat janë gdhendur me shije e mjeshtri artistike.
Dy tregimet që hapin përmbledhjen "Tmerri i Sidës" dhe "Rrëfimet e një hajduti" janë disi të ngjashëm nga kompozicioni i tyre. Në to ngjarjet shtillen në një situatë dhe gjetja artistike shpaloset në fund, duke e lënë lexuesin në ankth e kërshëri, gjatë leximit, derisa të njohë mbylljen e tregimit, të zbulojë mesazhin e tij e veçanërisht tiparet e karaktereve të personazheve. Vajza në tregimin e parë shfaqet krejt ndryshe nga sa e përfytyron gazetari i ri me dramën e saj, që ndoshta në një kuptim është më e fëlliqur se vetë Sida, ndërsa djaloshi vjedhës te tregimi i dytë zbulon krejt papritur karakterin e tij të pandryshuar në një situatë sa të veçantë, aq dhe gazmore e disi groteske. Rëndësi ka që të dyja tregimet shtillen natyrshëm, me vërtetësi jetësore e me një temporitëm të kënaqshëm, që ndihet dukshëm gjatë leximit, falë përvojës dhe zotësisë së autorit.
Ndërsa "Perandoria e idhujve" është më tepër një skicë a ese, me kuptim alegorik, tregimi "Vejusha e zezë" spikat si një nga më të bukurit e më të shenjuarit e përmbledhjes. Në këtë prozë të qëlluar gjen në miniaturë thuajse të gjitha veçoritë karakteristike të krijimtarisë së Shefki Hysës; narracionin plotë ngjyrë artistike, dialogun e shkathët e të ngjeshur, temporitmin e mënyrës së të rrëfyerit, elementet e surealizmit të prozës së sotme moderne, nënteksin përqeshës e tallës, që arrin në kufijtë e groteskut, e mbi të gjitha vizatimin e larmë e me kolorit të veçantë të figurës së një vejusheje, portreti i së cilës të mbetet gjatë në kujtesë. Me mjeshtri e finesë të hollë autori ia ka dalë mbanë të thurë një subjekt interesant që e mban gjallë kureshtjen e lexuesit dhe të zbulojë në fund aq papritur një gjetje të rrallë artistike, e cila i jep një fshikull të hollë demaskuese figurës së vejushës së zezë, kësaj gruaje me përmasa përbindsheje në jetë, madje edhe në seks. Prandaj edhe skenat erotike të tregimit janë dhënë në funksion të zbulimit të karakterit të personazhit dhe të shpalosjes së mesazhit të autorit. Vejusha e zezë mbetet një personazh i spikatur dhe i rrallë në galerinë e personazheve më të realizuar të prozës sonë të shkurtër.
Duke gjykuar të ketë larmi mënyrash të të shkruarit autori i përmbledhjes "Rrëfimet e një hajduti" ka mundur të krijojë me mjeshtri artistike dhe patos emocionues tregimin "Didini", i cili mbetet një nga kolonat më të forta të këtij libri. Siç thekson me të drejtë një studiues i krijimtarisë së autorit, Bardhyl Maliqi, "tregimi "Didini"… është një model artistik i përdorimit me mjeshtri të elementeve magjike, shprehje e realizmit magjik në letërsinë tonë". Heroi i tregimit "Didini" një pinjoll i një familjeje nacionaliste, vizatohet në vepër me cilësitë dhe karakteristikat më të mira që mund të ketë një djalosh i ri me ëndrra e ideale për jetën dhe të ardhmen. Por në ato kohëra lufte tragjedia e të riut nacionalist ishte e pashmangshme, sepse ata që udhëhoqën luftën, komunistët, ishin armiq për vdekje me naiconalistët shqiptarë. Duke luftuar me një çetë të Ballit kundër partizanëve, Didini bie rob i tyre dhe në fund, për bindjet e tij, masakrohet nga komandanti partizan "Pisha".
I tërë tregimi shpaloset në retrospektivë. Shfrytëzimi i elementeve magjike i ka dhënë dorë autorit të vendosë si strumbullar të veprës personazhin kryesor, jo Didinin, por shpirtin e trazuar të djaloshit, që është masakruar gjatë luftës. Kjo gjetje sa fantastike, aq dhe konvencionale ka ndikuar thellë në të gjithë strukturën artistike të kësaj proze të realizuar dukshëm. Kështu, i gjithë materiali jetësor mbështillet rreth personazhit-shpirt, i cili si një frullizë e trazuar vetevjen ngado në viset e vendlindjes dhe ndërmend ato kohëra të shkuara e të suhishme. Nuk e teprojmë po të vëmë në dukje, duke njohur fëmijërinë dhe jetën e trazuar të autorit dhe të familjes së tij, se me Didinin, Shefki Hysa ka synuar të na krijojë artistikisht një portret pak a shumë të idealeve të tij, duke e "qëndisur" personazhin, që ndihet se e do së tepërmi. Djaloshi Didin na jepet si një njeri me shpirt të rrallë human, trim e çakmak nga trutë, i cili gjithë jetën ka bredhur i lirë, si kaprolli i maleve përqark. "Didinin-shpirt e pushtoi rishtas ndjesia e mufatjes së brengës përbrenda atij vrundulli padukshmërie që përcaktonte ekzistencën e tij. Donte të urrente e nuk urrente dot. Donte të rebelohej e nuk rebelohej dot. Çuditërisht, ndryshe nga shpirtërat e tjerë në arrati, shpirti i Didinit nuk përmban në vetvete prirjen kriminale, embrionin e fantazmës, që befas shpërthen netëve dheun e varrit dhe turret ashtu magjishëm me tërë fuqinë e së keqes mbi paqen njerëzore. Madje shpirtërat lugatë, sa herë e ndeshnin në fluturim e sipër Didinin-shpirt, e vinin në lojë, e tallnin dhe e përtallnin për pafuqinë e tij shurdhmemece. Çuditeshin lugetërit se si mund të kishin shpirtëra në arrati, që në vend të hakmerreshin, e kundronin qetaz botën njerëzore prej atij vrundulli ajror sa vuv dhe engjëllor. As djall e as engjëll e megjithatë një shpirt i pastrehë, i përhumbur në shurdhmemecërinë e vet, në shtjellën e brengës së vet. Madje edhe vetë Didini habitej ndonjëherë me ekzistencën e tij aq pasive. Ç'kuptim të kishte vallë ajo lloj rezistence midis tokës dhe qiellit, kur nuk mund të ndërmerrte asgjë për të ndryshuar sadopak rrjedhën fatale të ngjarjeve, siç mund të bënin shpirtërat e arratisur prej ferrit?! Dhe e kishte hak të hakmerrej për atë vrasje të pabesë. Me plumb. Ashtu pas shpine, si një hapje dhe mbyllje sysh?!… ("Didini, f. 55-56).
Është e tepërt të themi sesa keqardhje ndien dhe sesa ligsht ndodhet lexuesi për fatin tragjik të këtij personazhi, që me botën e pasur shpirtërore dhe humanizmin e tij bën fole në zemrat e njerëzve.
Këtë karakter human e gjejmë te tregimi "Qopeku", xha Mihoja te "Plaku i liqeneve", Hidoja dhe Leta te "Të shtunën pasdite", Xheki dhe Dudija te "Loja e fatit", Lirika te tregimi me të njëjtin emër.
Tregimi "Ullinjtë" shtillet në një ulli tjetër. Bëhet fjalë për një ngjarje të viteve të dikurshme. Autori, si një vëzhgues i hollë e i mprehtë i jetës, në këtë tregim e hedh vështrimin në atë kohë, kur populli ishte i mbërthyer nën zgjedhën e diktaturës.
Subjekti i tregimit është sa i thjeshtë, aq edhe ngjethës. Një vashës fare e re, gjashtëmbëdhjetëvjeçare, e nxitur nga e ëma dhe varfëria, që për të fituar diçka e shtyn në një punë të fëlliqur, shkon të vjedhë ullinj në pronën e kooperativës, pra në rrahun e Habibit. Dhe vajza e kryen këtë akt, por bie pre e brigadierit të pemtarisë, Raufit, i cili, i ndezur nga epshi seksual, mundohet ta përdhunojë. Kuptohet, gjesti i tij i turpshëm e kriminal ndaj një femre është ku e ku më i fëlliqur, sesa grabitja fshehurazi e një thesi me ullinj. Autori përmes një paralelizmi figurativ me pëllumbat, në mbyllje të tregimit, e thekson me forcë këtë mesazh: "Vajza, që ua kishte zili fluturimin atyre pëllumbave, e përfytyroi veten një çast si një pëllumbeshë që sapo u ka shpëtuar krahëve të skifterit. Dhe u përlot prapë. Ishin lot gëzimi. E ndiente veten të lirë, të lirë, të lirë"… Por ky tregim na intereson edhe në një këndvështrim tjetër; i shkruar vite më parë, ai zbulon qartë moskonformizmin e autorit me metodën e realizmit socialist, me synimin e tij për të thyer kornizat e asaj metode e për të nxjerrë sheshit edhe shëmtitë e realitetit të hidhur të asaj kohe, kur heroina e tregimit, në mbyllje të tij "psherëtiu përsëri me mendimin se realiteti ishte më i hidhur se kokrra e ullirit"…
Në një sërë tregimesh të tjera të përmbledhjes, autori i thur subjektet duke vënë në qendër të vëmendjes problemin e dashurisë. Në to vërehet qartë sesi autori, përmes mjetesh të gjetura artistike, ia del mbanë të përshkruajë situata emocionuese e plot romantikë dashurie me një pastërti të qashtër, humane, fisnike e jetësore. Dashuria konceptohet si një ndjenjë e shenjtë, hyjnore, por gjithsesi, kur kërkon të fshikullojë personazhet, autori di të përshkruajë marrëdhëniet e dashurisë edhe thjesht fizike e të egra, siç ndodh fjala vjen në tregimin "Bisha e bukur", ku përmes një përshkrimi tallës e grotesk të marrëdhënieve të dashurisë, me një fjalor tejet banal, fshikullohen e demaskohen personazhet kryesore të veprës, të cilat autori i ka vënë në shënjestër.
3. Është vënë në dukje nga kritika se prozatori Shefki Hysa në krijimtarinë e tij jo rrallë ka shfrytëzuar të dhëna të shumta autobiografike për thurjen e subjekteve të krijimeve të veta. Ky konstatim është i saktë, sepse nuk ka shkrimtar, sado i njohur ose i panjohur të jetë, që të mos shfrytëzojë mbresat e kujtimet e jetës së tij në krijimtarinë e vet. Rëndësi ka fakti që rikrijimi artistik i kësaj të kaluare, meqë arti letrar ta jep këtë mundësi, të jetë në përmasa më të larta, më të thella e mbi të gjitha më emocionuese, sesa t'i jep këto vetë realiteti i jetës që përshkruan.
Falë origjinës së tij, jetës së dhimbshme, dramatike e të trazuar e falë talentit që e karaktizon, autori i përmbledhjes "Rrëfimet e një hajduti" ia ka dalë mbanë me sukses që në disa tregime të na shpalosë me dramacitet të veçantë, me një kolorit ngjyrash të ndezura e me një dhimbje që vërtet të rrëqeth, tablo të jetës së kaluar të popullsisë së pafat çame, të cilës, siç dihet, rrjedha e kohës u hodhi mbi kurriz vuajtje, mjerim e tragjedi rrallë herë të dëgjuara. Nuk është pa gjë thënia se shpesh në art prej dhimbjeve të mëdha lindin vepra të mëdha. Në këtë kuptim mendojmë se mund të interpretohet vlera artistike e tregimit "Qafa e botës", që edhe ky është një nga kolonat kryesore të përmbledhjes. Këtë vepër autori e ka shkruar me një dashuri e frymëzim të veçantë, sepse pikërisht në të ndihet më pranë vetes, jetës dhe origjinës së tij, sepse mbresat e kujtimet e dhimbshme e tronditëse të kësaj jete, që janë ruajtur me fanatizëm e këmbëngulje në nënvetëdije, kanë krijuar një shtysë të fortë e një frymëzim të rrallë për të derdhur në letër një krijim të realizuar dhe me vlerë artistike.
Në të vërtetë subjekti i këtij tregimi është i thjeshtë, pa shumë situata, siç janë në përgjithësi subjektet e tregimeve të Shefki Hysës. Ai nuk priret drejt ngjarjeve të jashtëzakonshme, por përkundrazi e përqendron vëmendjen në prozën e tij të shkurtër në narracionin-figurativ, te simboli dhe alegoria, me një fjalë te mjetet shprehëse figurative, të cilat e ndihmojnë së tepërmi për zbulimin emocionues të ngjarjeve dhe të karaktereve të personazheve. Si një simbol i gjetur duhet parë kësisoj qafa e famshme ose Qafa e Botës në tregim, i cili në kuptimin artistik shërben edhe për organizimin e strukturës kompozicionale. Kështu shpjegohet edhe paralelizmi figurativ midis dy kohëve, të asaj kohe kur këtë Qafë, që ndan dy shtete, e kapërcenin muhaxhirët fatkeqë "çamë" dhe të ditëve të sotme, kur me qindra e mijëra refugjatë çajnë ferrën maleve për të gjetur "parajsën" në shtetin fqinj. Këtë dukuri artistike e përforcon vetë autori kur vë në dukje në tregim se "po përsëritet tragjedia e muhaxhirëve çamë, këtu, në Qafë të Botës… Megjithëse thonë se historia përsëdytet në mënyrë komike, e vetmja gjë që mund të shkaktojë një buzëqeshje të hidhur në këtë histori të re muhaxhirësh është ndoshta fakti se, ndërsa çamët i ndiqte i huaji, muhaxhirët e rinj, figadhes, siç i quan me përçmim greku, i ndjekin njerëzit tanë… Po, po, njerëzit tanë kolltukofagë, siç i cilësojnë gazetat e opozitës!"… (Qafa e Botës, f. 84).
Pra, duke përqasur në mënyrë figurative dy periudha historike që i ndajnë disa dhjetëravjeçarë, një gjetje e arrirë kompozicionale kjo, autori në tregim hap shtigje për të na rrëfyer me realizëm se çfarë lloj bëmash të tmerrshme e të llahtarshme kanë ndodhur e po ndodhin në këtë qafë, ose siç e cilëson autori: "Qafa e Botës i ngjante njëfarësoj asaj portës së fshehtë të përrallës që lidh botën tonë me atë të përtej varrit, të gjallët me të vdekurit". (Qafa e Botës, f. 78).
Pasi e ka "shtruar" kësisoj "udhën" e narracionit të tij, Shefki Hysa depërton në indet e tregimit, duke rikrijuar artistikisht, përmes rrëfimit të tij të shtruar, ku ruhet temporitmi, disa situata tepër të dhimbshme e dramatike. Përmes dy ushtarëve kufitarë dhe refugjatit të fshehur që mezi pret të kapërcejë kufirin, mësojmë disa bëma tragjike, të rralla në llojin e vet. Këtë na e paralajmërojnë krrakëllimat ndjellëse të vdekjes, të korbave të zinj, që pulsojnë në vepër si ogur i keq. Ja se ç'thotë ushtari i vjetër kufitar në tregim: "Po të fillojë shiu do të shohësh se nëpër Qafë do të shpërthejnë vetvetiu dhjetëra e dhjetëra flakë që të kallin tmerrin. Thua se po të rrethojnë flamat e lugatët dhe pret nga çasti në çast, të të ngulin kthetrat në grykë. Ka rrezik të shkallosh, po të jesh i vetëm, në këtë Qafë, në netë me shi. Ajo mori flakësh që kërcejnë pupthi, sa andej këndej, shkaktohet nga fosfori i eshtrave, që zë e aktivizohet prej lagështirës. Shkurreve, midis ferrave dhe barit që mbulojnë këtë tokë, po të kërkosh, do të gjesh kockat, dhe kafkat e shumë skeletëve njerëzorë. Ngaherë kanë mbetur kufoma njerëzish të pavarrosur në këtë Qafë. Por, siç thonë, muhaxhirët çamë, rreth vitit 1945, të përndjekur nga bandat greke, kanë lënë shumë të vdekur shtigjeve të kësaj Qafe. Vdisnin të cfilitur nga plagët, sëmundjet, të ftohtit, uria dhe vuajtjet që si përcepton dot një mendje njeriu normal. Ashtu pa ndihmë e mbrojtje, kruspulloseshin dhe jepnin shpirt, duke rënkuar rrëzë kaçubave e gëmushave. Njerëz të tjerë, të lemeritur, kapërcenin mbi kufoma të njohurish dhe të panjohurish, për të vdekur, ndoshta, që në kthesën e parë të atyre udhëzave të sapokrijuara nga shputat e këmbëve të përgjakura apo më tutje, në një lëndinëz a pranë një shkëmbi. Kaq shumë kufoma viktimash të pafajshme në pak ditë e javë! Kutërbonte që larg, Qafa, prej mishit të prishur…" (Qafa e Botës, f. 80-81). Të tilla përshkrime tronditëse që të ngjallin edhe ndjenjë tmerri, gjen edhe në vise të tjera të tregimit, pra jo vetëm për atë të kaluar të hidhur të vërdallisjes, pas përzënies nga trojet e tyre të muhaxhirëve çamë, por edhe në vitet e mëpastajme, kur refugjatët e gjorë shqiptarë, që synonin të kalonin kufirin për një të ardhshme më të mirë, i vrisnin në kufi dhe, siç thotë autori: "njerëzit e qeverisë sonë, si të mençur që janë, i kishin nisur të vrarët sipër një karrocerie makine. Pa arkivole. Ashtu të përgjakur, të përbaltur, fytyrëcopëtuar nga plumbat. Vdekje e shëmtuar që pëllciste edhe gurin me pamjen e vet e jo më zemrat njerëzore prej mishi e gjaku". (Qafë e Botës, f. 83).
Duke synuar të jetë njëherësh jo vetëm shkrimtar, por edhe protestues i ashpër për tragjedinë me përmasa të paimagjinueshme të muhaxhirëve të mjerë çamë, njerëzve të gjakut të tij, Shefki Hysa ka përmbledhur në libër një tregim tjetër të realizuar e mjaft dramatik. Tregimi "Dëshmia" është me të vërtetë një dëshmi ngjethëse, që zbulon mirëfilli masakrat e përbindshme të zervistëve grekë ndaj popullsisë së pambrojtur çame. I tejmbushur me frymëzim nga urrejtja dhe mllefi i fortë ndaj këtyre bishave me fytyrë njeriu, autori ka derdhur në letër një situatë që gati të çmend për makabritetin e vet. Kjo situatë, kur nëna e mirë çame Fatije, për t'i dëshmuar të huajve të komisionit për masakrat e llahtarshme të burracakëve të mallkuar të Zervës mbi popullsinë e pafajshme çame, u nxjerr atyre përpara lëkurën e rrjepur të kokës me një shtëllungë flokësh të të birit të therur, ndonëse i ngjet disi episodit të plakës Nicë, që i hedh ndër këmbë gjeneralit italian thesin me eshtra të kolonelit Z, te romani "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" të Ismail Kadaresë, gjithsesi mbetet e rrallë në llojin e vet në prozën e sotme shqiptare. Kjo situatë e tregimit "Dëshmia", me përmasa thuajse ireale, shpreh me një densitet të admirueshëm kuitesencën e vuajtjeve, të tragjizmit dhe persekutimit që provoi mbi kurriz kjo popullsi shqiptare në ato vite të llahtarshme. Përballë saj qëndron bukuria shpirtërore, humanizmi, dashuria dhe fisnikëria e madhe e nënës çame dhe përlotesh, i tronditur thellë, kur në mbyllje të tregimit "mëmë Fatija mori me përkëdheli dhe dhimbje lëkurën e kokës së të birit, e mbështolli tërë kujdes e merak, shkopsiti polkën dhe e rrasi në gji, pranë zemrës, si të donte t'i jepte jetë nga jeta e saj. I vështroi edhe njëherë njerëzit me sytë e përlotur dhe ashtu me duart përmbi krahëror u kthye për të ikur" (Dëshmia, f. 75).
4. Nuk mund t'i mbyllnim këto shënime pa thënë disa fjalë për stilin dhe gjuhën e pasur artistike që ka përdorur autori i përmbledhjes "Rrëfimet e një hajduti" në tregimet e veta. Shefki Hysa është ndër ata prozatorë shqiptarë, që këtyre komponentëve të formës artistike të krijimtarisë së tij u jep një rëndësi të veçantë. Dhe ky fakt rrëfen për kërkesat e ngritura profesionale që ka autori i talentuar ndaj krijimtarisë së tij. Siç vëren me të drejtë edhe studiuesi Bardhyl Maliqi "karakterin realist të prozës së Shefkiut e nxjerr më në dukje edhe gjuha e pasur me shprehje frazeologjike, me dialektalizma, zhargone që funksionalizohen sidomos në gojën e personazheve. Krahas prirjes realiste të prozës së Shefki Hysës, vërejmë në të edhe elemente, po edhe konceptime të një proze, e cila, duke u mbështetur në krijimtarinë popullore dhe në teknikat bashkëkohore letrare, na shfaqet sa komplekse aq dhe e pasur në strukturat e saj në dukje të thjeshta, por tepër ekspresive"…
Si përfundim theksoj se prozatori Shefki Hysa ka zërin e tij të veçantë në prozën tonë, ka individualitetin e tij tashmë të formuar artistik dhe me krijimtarinë e vet zë sot një vend të lakmueshëm në prozën realiste shqiptare.

Sokol JAKOVA