Nuk harrohen kurrë sakrificat për Atdheun

(Letër e hapur,
drejtuar shkrimtarit Shefki Hysa,
në Tiranë)

Zotëri Shefki, e mbarova leximin e librit tënd “Diplomacia e vetëmohimit”, ku ngrihet lart me argumenta bindëse, ashtu siç e meriton, personaliteti i Bilal Xhaferrit e i vendit tonë. Të heq kapelen dhe me dorë në zemër uroj që kjo vepër e jotja të zërë vend në Altarin e Nderit të historisë së vendit e veçanërisht të krahinës sonë dhe ti të vendosesh tepër i nderuar në piedestalin e atyre atdhetarëve që me pushkë e me penë nuk u kursyen për Shqipërinë deri edhe në flijim.
Një djalë patriot nga Shalësi, siç je ti, i bën nder atij fshati që mali i Saraqinit e mban nën sqetull, dhe bashkë me malin e Mëllezit mbrojnë Çamërinë nga acaret që i vijnë nga Veriu i Evropës herë pas here.
Në vitin 1913 londinezët bashkë me berlinezët, vjenezët, moskovitët e të tjerë, i hoqën Shqipërisë kokën, Kosovën e gjithë gjymtyrët e sipërme e ua falën serbëve, ndërsa Çamërisë ia hoqën veçmas kokën, sepse ashtu e deshën grekët, nuk ia duam kokën, hiqjani (okso to qefali), ndryshe nga sa vepruan në Trojë që futën atë kalin e drunjtë brenda kështjellës. Dhe kishin arsye, sepse koka e Çamërisë i kishte shqetësuar shumë herë të tjera, veças Ninatit, atij fshatit të urtë e të mençur të Tahsinëve. Si mund t’i prishej qejfi nuses së Rusisë e dashnores së Perëndimit, pavarësisht se Zoti vetë i ka caktuar kufijtë e Çamërisë ilire brenda dy lumenjve: lumit Pavel ose me saktë i Shën Pavlit në Veri dhe lumi Kalama, më saktë lumi i vogël në Jug. Si mund të rrinin të qetë grekët me një Mesopotami të dytë, siç ka thënë dikur Ismail Qemali, kur e mori vesh që Shqipërisë i hoqën kokën, i hoqën gjymtyrët e sipërme e të poshtme dhe trungun e flakën në moçalishtet përbri Adriatikut e Jonit... Kështu qe thënë, por farët e lisave sado të rrinë nën dhe nuk zhduken, u vjen koha e mbijnë, rriten e lulëzojnë. Kjo është provuar shumë herë në histori, dhe së fundi u provua me Kosovën. Ajo tani nuk është më e prerë nga trungu dhe, sigurisht, do të vijë dita që ajo të bëjë detyrën e saj, si kokë e kombit që është, edhe për gjymtyrët e poshtme të kombit që janë ende të prera. Se për këtë kanë luftuar e janë përpjekur tërë jetën shqiptarët, për këtë përpiqesh edhe ti, miku im Shefki, me shumë shokë, sepse kjo është një e drejtë e dhënë nga Zoti vetë. E për këtë të drejtë, Bilal Xhaferri u përpoq deri sa i morën jetën. Dashamirësit e tij do të jenë mirënjohës vetëm ty, se ti pa u lodhur, pa asnjë interes tëndin dhe me këmbëngulje të madhe bëre të mundur që qeveria demokratike në vitin 1995 të plotësonte kërkesën tënde për kthimin e eshtrave të Bilal Xhaferrit në atdhe. Dhe eshtrat e Bilalit erdhën në Shqipëri, në Sarandë, pranë fshatit të tij të lindjes.
Mirëpo autodetyra jote nuk do të mbarojë derisa varri i tij të zhvendoset te varrezat e dëshmorëve të qytetit të Sarandës dhe në vend të tij ku është sot të ngrihet një bust, një përmendore për Hasan Tahsinin e për Bilal Xhaferrin.
Ata që bëjnë letra anonime nuk janë burra, janë burrecër të fëlliqur, mirë bën që nuk ua var fare. Të gjesh gabim te puna e ndonjë tjetri nuk është ndonjë zor i madh, madje është puna më e lehtë.
Shefki Hysa nuk i la të shkonin kot vitet e rinisë së tij, por u përpoq si vala e detit për një të drejtë studimi, për një punë dinjitoze dhe sot ka arritur të ketë një shtëpi botuese e një shoqatë me emrin e Bilal Xhaferrit dhe riboton revistën “Krahu i Shqiponjës”, duke sfiduar kështu, hapur, gjithë dashakeqët e Bilalit e tërë Çamërisë.
Zotëri Shefki, libri yt është i plotë, shumë i plotë. Unë lexova te ky libër edhe historinë e familjes së Bilalit. Më kujtove fëmijërinë time në Markat, ku njëra nga motrat e Bilalit, Jetia, moshatare me mua, jetonte te ungji i saj nga nëna, e cila i kishte vdekur herët. Vetëm unë e kuptova shumë mirë gjithçka që tha Jetia në intervistën që ajo dha në Çikago të Amerikës.
Gjithë intervistat që ti more nga fshatarët tanë në Amerikë ishin shumë prekëse, sepse ata ata i kanë vuajtur vitet e zymta të komunizmit, vitet e tmerrshme, vitet kur pleq me fëmijë në krahë morën rrugën e mërgimit e nuk u kthyen më kurrë, nuk i kapërcyen më pragjet e shtëpive të tyre. Gati tetëdhjetë përqind e fshatarëve të mi e të Bilalit ikën e lanë Atdheun, lanë shtëpitë e tyre që sot u kanë rënë çatitë brenda e duken si mall pa zot. Vetëm ata mund t’i kuptojnë e t’u besojnë intervistave të tyre. “Në Markat kanë për të kënduar qyqet”, - i shkruante në vitin 1958 ungji i Bilalit të vëllait në Durrës...
Veç të tjerash, me librin tuaj, zotëri Shefki, më sollët në kujtesë një bisedë me Bilalin. Duhet të ketë qenë nga fundi i viteve ‘50. Unë po shëtisja me të në bulevardin kryesor të Durrësit. Ishim te sheshi para Pallatit të Kulturës së qytetit. (Atje mund të rrije sa të doje, i qetë. Ti e di, në ato vite s’kishte as biçikleta në qarkullim, jo më vetura. Të tilla gjithë Durrësi kishte pesë a gjashtë, edhe ato e di ti kush i kishte). Atje e pyeta Bilalin:
- Bilal, më thuaj, çfarë je duke shkruar se e di mirë unë, ti nuk rri kot.
Këtë pyetje ia bëra sepse duke ecur i pashë te xhepi i pantallonave një fletore aritmetike të mbledhur rul, që përherë e mbante me vete. Mbante edhe një copë laps plumbi, jo më të gjatë se 5-6 centimetra.
Në atë moment ai ndaloi këmbët, ndalova edhe unë, bëri sikur pështyu dy-tre herë në tokë (e kishte zakon këtë veprim), pastaj me një thjeshtësi të madhe më tha:
- Jam duke shkruar në mendje pak nga Historia e Luftës.
- Ç’luftë, more, - i thashë unë, - për luftën Nacional Çlirimtare? Sa kanë shkruar për të! …
- Dëgjo, Seit, - vazhdoi ai, - pikërisht se si duhet quajtur ajo luftë më bën të hezitoj. Ishte luftë për të hequr një okupator apo luftë për të sjellë një tjetër shumë herë më të keq, atë që na solli dhuratë Titua me atë çalamanin dhe me atë të gjatin...
Unë heshta, ç’mund t’i thoja?! Ngrita supet.
Ai vazhdoi:
- Vërtet janë shkruar shumë tregime e libra të tëra, por detyra e parë e çdo shkrimtari është që me ato që shkruan të mos gënjejë Perëndinë dhe as Kombin…
Ndërpreu fjalën, pastaj më dha dorën.
- Më fal, Seit, - më tha, - më jep leje të iki, duhet të kap trenin që niset tani për Tiranë e të zbres në Sukth, se po u bë vonë nuk gjej as dot karrocë për të shkuar në Shijak e do të mbetem në këmbë.
Dhe u largua. E më se pashë për më tepër se katër vjet. Punonte në mirëmbajtjen e rrugëve në Veri të vendit.
Një ditë vjeshte të vitit 1963 bleva revistën “Ylli” dhe lexova rezultatet e një konkursi për letërsi, të cilin e kishte fituar një Bilal Xhaferri me tregimin “Në rrugë”. Kush të jetë ky Bilal Xhaferri, pyeta veten, mos është Bilali ynë, Bilal Hoxha. Por u mor vesh shumë shpejt. Ishte pikërisht Bilal Hoxha nga Ninati, i biri i Xhaferr Ferik Hoxhës, djali i kushërirës time të parë nga babai.
Pa humbur kohë, i bëra një telegram urimi në emër të gjithë familjes time. Ai në këtë kohë ishte ushatar i punës në Poliçan të Skraparit.
Lexova e rilexova tregimin “Në rrugë”. Ai ishte tregim fisnik fund e krye, i shkruar nga Bilali, por në fakt mua më dukej se ishte vetë babai i Bilalit që e kishte shkruar. Sikur ishte ngritur nga varri që nuk i dihet se ku ndodhet. E pushkatuan komunistët në mes të Delvinës...
“Ç’faj u kam bërë more, - i tha ai të quajturit gjykatës, - unë oficer i ushtrisë shqiptare kam qenë. Detyra e ushtarit dhe e oficerit është të mbrojnë vendin e tyre, të japin edhe jetën, edhe unë për këte qëllim isha betuar”.
Atë nuk e treti dheu, se dheu nuk të tret kur vdes me maraz.
Po i kthehem edhe njëherë përmbajtjes së atij tregimi. Vura re se sa me fisnikëri ai djali hoqi xhupin, që më i vjetër s’bëhej, dhe ia hodhi sipër krahëve asaj vajzës që ishte shkëputur nga grupi dhe kishte shkuar për të dhënë një shfaqje në veri. Atje Bilali shpreh dhimbjen e të atit për vajzat që i mbetën rrugëve, me një copëz fustan beze në mes të dimrit, atje ai shpreh fisnikërinë e të birit që sakrifikoi si për motrën duke i hedhur xhupin mbi shpatulla asaj vajze. Dhe s’u mor vesh a i takoi ajo vajza shoqet apo mbeti rrugëve si i vëllai.
Me këtë tregim Bilali e sfidoi si asnjë tjetër regjimin komunist, nuk e mohoi babain si shumë të tjerë nga zori, por e ngjalli e i detyroi sllavokomunistët t’i jepnin edhe çmimin e parë. Mirëpo inati komunist është i madh e pa fund.
Në një mbledhje në Lidhjen e Shkrimtarëve në Tiranë u ngrit ai që drejtonte mbledhjen, u ngrit si ujku kur ngrihet të çajë ndonjë dele e tha:
“E njihni kush është ky djali, ky është i biri i armikut tonë që e kemi pushkatuar”...
E pas kësaj përfundoi në kënetat në veri të Durrësit për të rritur vreshta për rrush, për të prodhuar verë e raki për ta. Mirëpo ajo verë e ajo raki i zuri në grykë, sepse Bilal Xhaferri i sfidoi përsëri shumë keq, i sfidoi kur ishin në kulmin e poshtërsive të tyre, kur gjithë vendin e kishte thurur me rrjeta teli me gjemba si Hitleri kampet e përqendrimit në kohën e tij.
Komunistët festonin në Bogaz të Konispolit me verë e raki të ashtuquajturën festë e formimit të Çetës “Çamëria”. Ç’ne në Bogaz kjo festë?! Çeta u krijua në Markat, hane Markati hane Bogazi, asgjë nuk i lidh. Po halli ishte se nga Markati mund të arratiseshin të gjithë festuesit. Këtë merak kishin. Markati kishte dhënë prova që nuk i donte. Për ta formuar Çetën “Çamëria” Markati ishte i mirë, ndërsa për festa nuk bënte.
Mirëpo Bilali edhe këtë radhë nuk i përfilli, i sfidoi keqas përsëri. Nuk i përfilli telat, përkundrazi ai u gjend në Amerikë, në vendin e lirisë. Prej andej ai s’pushoi së denoncuari komunistët e Tiranës, siç e tregojnë veprat e tij të publikuara, veçanërisht te revista “Krahu i Shqiponjës”. Me këtë emër të revistës ai i thoshte Tiranës dhe gjithë shqiptarëve kudo që ishin se, që të ngrihet lart vendi ynë, Shqipëria, e të përparojë, duhen të dy krahët e shqiponjës, domethënë duhet edhe Kosova edhe Çamëria. Por komunistët e Tiranës nuk mund të bindeshin e të pushonin, ata vazhduan me egërsinë e tyre përbindëshore deri sa e vdiqën në mënyrë të mistershme.
Fshatari ynë Zeqo Kola më ka thënë:
“Unë i bëra vizitë në mëngjes në spital, në Çikago. Ndenjëm bashkë në oborr rreth një orë, kurse sa mbërrita në shtëpi më thanë se Bilali vdiq. Nuk desha ta besoj e nuk e besoj edhe sot, edhe po ta kenë vrarë dy kosovarë, siç e hapën fjalën, prapë nuk bindem. Kosovarët këndojnë të gjithë atë këngën e vjetër “… Në Kosovë e Çamëri, do të valojë përsëri, flamuri kuq e zi”...
Nuk duhet të kenë qenë kosovarë!...
Libri “Diplomacia e vetëmohimit” është i gjithanshëm. Kushdo që e lexon me kujdes ndesh aq shumë ngjarje historike e personazhe sa të kujton “Lufta dhe Paqja” të Leon Tolstoit. Personazhet e tij janë fshatarë të thjeshtë, janë nëpunës të të gjitha rangjeve, të kohës sllavo komuniste e të sotme, edhe punëtorë të mirëmbajtjes së rrugëve. Atje gjen shkrimtarë tepër të nderuar dhe ministra arsimi që lanë emër të përjetshëm në Shqipëri edhe nën komunizëm, gjen shumë deputetë të parlamenteve nga 1992 e deri sot, me intervista të plota, me angazhime për një rezolutë për Çamërinë, por asnjërin nuk pamë ose dëgjuam që të thoshte dy fjalë nga podiumi i Parlamentit. Shumë keq për ta. Por historia vazhdon...
Dy deputë të rinj nga Çamëria po duken në Yllësinë Çame, kanë lindur në tokën e Shqipërisë amë e po bashkohen me Shefkiun e të pamposhturit e tjerë. Le të thonë sa të duan grekët se “nuk ekziston çështja çame, kjo çështje është e mbyllur”... Një ditë, sigurisht që do të lindë ndonjë grek i mençur që të dëgjojë nga të dy veshët...
Priftërinjtë e Konicës besoj se i kanë lexuar porositë e Krishtit:
“Me komshiun silluni mirë, konsiderojeni si vëlla, atë keni më afër, ai do ju gjendet i pari po të keni ndonjë të keqe, u mjafton e u tepron toka juaj”…
Dhe kjo është e provuar, le të kujtojnë grekët pak sa gjak i kulluar shqiptari u derdh për të fituar nga Perandoria Turke atë liri që gëzojnë sot, ose le të shohin sot se si rreth një milion shqiptarë punojnë me ndershmërinë më të madhe në punët më të rënda dhe zbukurojnë Greqinë e re.
Pra, tërë këta emigrantë shqiptarë së bashku me Evropën e Bashkuar nuk kursehen të mbajnë edhe Greqinë mbi supe.

Seit Myrto
Firenze – Itali

Dhjetor, 2009