DO TË THEM ATO QË DI PÊR BILAL XHAFERRIN …
Intervistë me inxhinierin Genc Sejko,
mik i afërt i shkrimtarit Bilal Xhaferri

Njohja dhe jeta bashkë me Bilal Xhaferrin

Në vitin 1959 punoja teknik ndërtimi në Ndërmarrjen Rruga-Ura. Ndërmarrjes sonë iu ngarkua detyra për zgjerimin dhe sistemimin e rrugës automobilistike nga Miloti në Burrel. Zyrat i kishim në Skuraj, pak më tej Milotit dhe mua më caktuan përgjegjës të atij sektori. "Do të të japim një normist, por duhet ta ndihmosh, - më thanë, – është i ri dhe ende nuk e njeh mirë punën që duhet të bëjë". Më tepër ishte kohëshënues normisti në atë kohë. "Është djalë i mirë", dhe më prezantuan me të. Bëhej fjalë për Bilal Xhaferrin.

Ishte rreth 168 cm i gjatë, imcak në fytyrë e në trup. Flokët me onde i rrethonin atë fytyrë simpatike ku shquheshin sytë e tij blu. Nuk fliste shumë dhe përherë ishte i matur e serioz. Kur nuk i pëlqente muhabeti nuk debatonte, ikte. Vishej thjesht e nuk ishte sqimatar e i lëpirë.

Shkurt, më pëlqeu; djalë pa fjalë, i dëgjuar dhe vazhdimisht fytyrëqeshur.

-Nga je?- e pyeta.
- Jam nga Çamëria.
- Qenkemi patriotë, - i thashë, - se edhe unë çam jam. Do ta shkojmë mirë.
- Ajo varet nga ti: si të sillesh do të ecim…

Ishte natyrë shumë krenare. Duke qenë se unë isha autoritet mbi të, ai kërkoi të përcaktonte caqet e tij.

Pas katër muajsh, që ndejtëm atje, na transferuan në Baz-Burrel. Mua më lejuan të zgjidhja personelin, kështu Bilalin e mora me vete, për vetitë e tij.

Në Baz gjetëm një kantier me dërrasa. Ishin rreth 200 punëtorë dibranë. Ishte mensa, fjetoret dhe gjithë mjediset e tjera. U vendosëm të dy në të njëjtën dhomë. Kishim dy krevate, një tavolinë, në të cilën edhe hanim. Dritat elektrike për ndriçimin e kantierit i kishim me motor. Ai punonte deri më dhjetë e gjysmë të natës e pastaj shuhej, duke mbytur gjithçka në terr.
Nganjëherë zgjohesha natën dhe shikoja që Bilali ishte zgjuar. Në dritën e llambës sonë me vajguri shkruante. Nganjëherë e kapte edhe mëngjesi duke lexuar apo shkruar.

- Çka shkruan, o Bilal?
- Asgjë, ca shënime për vete.
- M’i jep t’i shoh.
- S’t’i jap shënimet e mia.
Pas dy muajsh ma kërkoi vetë:
- Shkruaj ca tregime, po deshe lexoi e më jep ndonjë mendim.

Më dha tregimin "Përtej largësive". Them të drejtën, më pëlqeu tregimi e i thashë: "Pse s’i çon tregimet për botim?" Ai, jo se më dëgjoi mua, por i erdhi mirë që e mbështeta. Kishte dhe besim te fjala ime, sepse edhe unë lexoja shumë libra. Në dorëshkrime kishte tregime edhe për jetën që bënim ne atje në kantier. Madje ai bënte edhe prova të tilla; "ç’ndjen njeriu kur rri tetë orë në shi?" dhe ai ndenji një rast në shi deri sa i ra të fiktë. Nuk kërkoi ta ndihmonte njeri; qëndroi deri sa u përmend dhe u ngrit vetë.

Ka qenë shtatori i vitit 1959, kur erdhi me vrap duke më tundur gazetën "Drita". "Shikoje! – më thirri, - ma botuan tregimin "Përtej largësive"", hidhej, gëzonte. Që nga ajo kohë redaksitë i kërkonin t’u shpinte tregime dhe redaktorët e inkurajonin: "Na sill, o Bilal, të tjera!" Dhe ai punonte e shkruante pa prerë.

Veç ushqimeve, tërë lekët e tjerë i shpenzonte për libra. Krahas "Anti-Dyringut", fshehurazi lexonte edhe Niçen dhe filozofë të tjerë. Kishte dhe miq e të afërm që i dhuronin e i jepnin libra.

Zënka e parë

Në kantier kishim tre evgjitë kovaçë. Një mashkull dhe dy femra. Njëra prej tyre ishte shumë e bukur dhe Bilali "desh u ngatërrua" me të. Çdo darkë merrnim sheqer që të përgatisnim çajin në mëngjes. Kur zgjohesha sheqer nuk gjeja; "sheqeri ishte mbaruar…"
Më erdhi një intendent i kantierit e më tha: "Bilali merr sheqerin e ua çon evgjitëve, çdo ditë."
Më kapi inat, jo për sheqerin po pse nuk më tregoi vetë. E thirra:

- Ku shkon sheqeri?
- E ha.
- Nuk hahet një tas i tërë.
- Ç’ka të duhet ty?
- Më duhet se jam përgjegjës.
- Nuk të pyes fare se ç’bëj me lekët e mi…

Dhe gjërat morën rrokullimën; me fyerje e sharje dhe përfunuam në një zënkë të vërtetë. U prishëm. Bashkë flinim, bashkë hanim, mua më dhembte nofulla – atij qafa dhe nuk flisnim.

"Duheshim, o burrë i dheut, ishim si vëllezër…", por kur unë fërkoja nofullën e mezi haja atij i bëhej qejfi, ashtu si mua që e shihja të rrinte qafështrembër. Pas një jave folëm, se në fakt, asaj jave veç fjalëve asgjë nuk mungonte nga gjërat e mëparshme.

Me evgjitkën nuk pati histori dashurie, se ata të tre për fat u transferuan në një kantier tjetër, ikën… Historia ndodhi në fshat. Ishte një vajzë atje, shumë e bukur, që kulloste delet. Bilali iu qep asaj. Bisedonin e rrinin shpesh bashkë, por deri ku arritën nuk e di se nuk ia lejoja vetes ta pyesja. Këtë vajzë, Pashkën, e donte edhe operativi i sigurimit, - Maliq, më bëhet se e quanin, me të cilin Bilali desh ishte zënë.

- Ç’e mban këtë? – më pyeti, operativi.
- Ma kanë sjellë, - ia preva, ta hiqja qafe.
- E di ti se ç’familje është?
- As që më intereson.
- Jo, se ti vetë je me biografi të mirë…
- Këtu kam ardhur jo për biografi, kam ardhur për punë.

Por as me Pashkën nuk krijuan lidhje… Veçse them se qenia e saj ka pasur ndikim të ndjeshëm tek romanca "Dashuri e përgjakur." Ai punonte në kantier dhe gjithë natën shkruante.

Një herë po i thosha: "Enveri ka qenë trim, udhëheqës i zoti!", aq dinim ne.
- Rri, o Genc, mos më fut në politikë!
- Pse, o Bilal?

- Gjithë partizanët dolën nga lufta me barkun zgavër, vetëm ai doli me bark të madh…
Më vonë e kujtoja dhe qeshja. Zura të kundroja fotot e filmimet e kohës në fjalë dhe paskësh pasur të drejtë.

Bilali kishte lindur në vitin 1935, në Ninat të Konispolit. Ishte nip i Hoxha Tahsimit. Ishte vëlla me tri motra, më shumë bënte për më të voglën, Antikën, e cila kishte lindur pas Bilalit. I ati, Xhaferr Ferik Hoxha, kishte qenë nacionalist. Në vitet 1941-1944 kishte luftuar kundër bandave të Zervasit e andartëve grekë. Më 1944, Xhaferri u kap nga partizanët shqiptarë dhe u pushkatua pa gjyq, si "krimbërës ndaj Greqisë." Kështu, Bilali nëntëvjeçar mbeti jetim dhe i damkosur politikisht.

Jo shumë pas të shoqit, vdiq dhe nëna e Bilalit. Atë e rriti gjyshi dhe gjyshja. Nga persekutimi që u bëhej, gjyshi vrau veten duke e shkrehur pushkën me gishtin e madh të këmbës dhe me tytën e vendosur nën mjekër. Të mbetur vetëm, i morën në përkujdesje ca dajo në Sarandë. Atje kreu edhe arsimin shtatëvjeçar. Kur mbushi 11 vjeç, dajot e futën në punë, në ndërmarrjen Rruga-Ura, ku mbante ujë për të pirë punëtorët. Ky kantier u transferua në Mirditë, për ndërtimin e rrugës Perlat-Burrel, dhe këto sollën si rrjedhojë njohjen dhe shoqërinë tonë.

Periudha të ndërmjetme

Më pas më emëruan në Ndërmarrjen Rruga - Ura të qendrës dhe fillova studimet natën për Inxhinier Ndërtimi. Bilalin e mora me vete, viti 1960, dhe e vendosa në Fushë-Krujë. Atje kishim kantier dhe ai u emërua përgjegjës teknik për mirëmbajtjen e rrugës Fushë Krujë- Qafë Shtamë. Aty u njoh me Sadri Ahmetin, një djalë i talentuar kosovar, që banonte bashkë me të vëllanë. Bilali më sillte piktura, poema të Sadriut, i cili e kishte dhomën plot me punime dhe sirtarët plot me cigare "Diamant" e pije. Dhe u lidhën shumë, pavarësisht se Bilali nuk pinte as duhan, as pije të asnjë lloji. Vetëm limonadë se "ai nuk ishte i asi avazesh…"

Në këtë kohë, sigurimi i shtetit i kishte vënë një njeri që ta mbikqyrte, quhej Ramiz Gjetani. I kërkonin të dhëna: "Çka di ti për Bilalin?", - i thoshnin; "S’di gjë"- u përgjigjej. E thirrën për së dyti. I bënë presion. "Nuk di gjë për të, pse të sajoj?!" dhe Gjetanin përfundimisht e futën tetë vjet në burg. Ai ishte nga familje e mirë dhe e ndershme e Gjetanëve të Burrelit.

Mendova ta largoja që andej. Në urat e mëdha duhej një mbikëqyrës, të vëzhgonte për rreziqe që mund të ndodhnin, të vëzhgonte gërryerjet, etj. E çova në Sallmone të Shijakut, se punë nuk kishte, paguhej më mirë dhe ai ndërkohë shkruante e botonte tregime e prozë të gjatë.

Një herë vajtëm me drejtorin e përgjithshëm, Andrea Nasi, quhej. "Kam dëgjuar se këtu punon një shkrimtar"- më thotë . "Po", iu përgjigja. "Thirre ta njohim!"- urdhëroi ai.
E thirra.

- Po për ne pse s’shkruan? – i tha drejtori.
- S’kam ç’të shkruaj…, - ia ktheu Bilali.
- Si s’ke?
- Këtu bëhet mirëmbajtje, nuk ndërtohet ndonjë vepër e re.

- More, ç’është ky, o Genci? – më drejtohet mua. – Me cilin flet ky kështu?! Hiqe, mo, nga puna!
Kaq qe, Bilalin e pushova nga puna. "Tani hajde në shtëpinë time", i thashë të të sistemohej, se ku do të rrinte?

Unë isha vetëm me nënën e kishim tërë ato dhoma tek shtëpia, në rrugën Qemal Stafa, në Tiranë. "Zgjidh një nga dhomat ", i thashë e ashtu bëmë.

Gjatë kësaj kohe, që rrinte tek unë në Tiranë, ai u njoh me krijues të tjerë: Bedri Myftarin, Pëllumb Kacon, çam edhe ky, që tek "Hosteni" botonte me pseudonimin Puka. U njoh me shkrimtarë të rinj si Roland Gjoza, Guri Miçinoti, Zydi Morava e plot të tjerë.

Për të mos më bezdisur mua, më pas, zuri një dhomë tek hotel "Çajupi" në Tiranë. Atje takohej me letrarët, atje e takoja edhe unë. Sa herë veja e gjeja me shtatë a tetë vetë. Ai ngrihej dhe miqve u thoshte "Unë ika!" e dilnim bashkë.

Kërkonte të punësohej, se me honorarët s’i përballonte dot shpenzimet. "Shih me shokët e tu se mos arrin të më gjesh ndonjë punë", më kërkoi ndihmë.

Njihja nja dy vetë të Gjeologjisë që punonin në Krrabë të Tiranës: - njëri Dëfrim Shkupi dhe tjetri quhej Agim, e ngaqë s’jemi takuar prej vitesh nuk më kujtohet mbiemri. Ua kërkova dhe ata e morën në punë. Bilali flinte tek unë. "Si është?", i pyesja të njohurit e mi: "Djalë i urtë." "Ma kini kujdes, është edhe shkrimtar!" Aq, s’e zgjatëm më.

"Si je, o Bilal?"- e pyeta. "Mirë jam", ma ktheu. "Të paguajnë gjë, apo jo?" Ai u nxeh: "Ç’lekë, more, atje po lë copërat e mishrave!" dhe zbuloi supet. I kishte plagë, plagë po të them…

"Ngremë motorët me krahë malit."…

Ca kohë e bënë korrespondent të gazetës "Bashkimi". Ai shkruante për fshatin. Botonte vazhdimisht edhe letërsi. U evidentua, madje i arriti zëri deri tek Todi Lubonja e Ramiz Alia dhe ata ishin të predispozuar ta ndihmonin. Aso kohe, më kujtohet se po shkruante "Krasta Kraus – Kreshta e Krujës". E shkruante në fletore me një laps të vogël. Ma dha për ta lexuar e më kërkoi mendim: "Gjë më të bukur nuk ke shkruar…", i thashë. Ndërkohë Ismail Kadare kishte shkruar romanin "Kështjella".

Një herë, në mesnatë, dëgjova hapa në oborr. Hapa dritaren, kujtova se mos ishte ndonjë hajdut. Pashë një djalë me pardesy të bardhë. Ishte Bilali, se atë pardesy vishte gjithnjë; vazhdonte të ishte gazetar.

- O Bilal, Bilal! – i thirra e u kthye.
As ai vetë nuk dinte ku të vente.
- Ke ngrënë?
- Po, - m’u përgjigj.
Zgjova nënën.
- Ç’ke në dollap, jepi Bilalit të hajë…

Ishte një gjysmë bukë, një çikë djathë, pak qumësht në një shishe; këto ishin gjëra të gatshme që na ndodheshin. Kam ngrënë, kundërshtonte ai dhe instinktivisht kapërdinte pështymët, pastaj pranoi të hante, e mbaroi bukën, djathin edhe qumështin.

- Sa kohë ke pa ngrënë? – e pyeta.
- Tash dy ditë nuk kam futur gjë në gojë.
- Ku i çove dietat? – ia jepnin paradhënie. Atë mbrëmje po kthehej nga Qafë Molla.
- Qerasa disa në klub, aq janë dietat, - më tha.

Ndërmjetëse tjetër…

Ishte te "Çajupi" dhe shkova ta takoja atje tek hoteli. Do të botonte romanin "Krasta Kraus" dhe Razi Brahimi i kishte dhënë paradhënie, më duket nja shtatëmbëdhjetë mijë lekë të vjetra. U ngrit e doli me mua, siç bënte përherë. Shkuam tek Pastiçeri "Tirana", pranë Estradës së Shtetit, sot Bar "Çaplini". U ulëm dhe prisja të porosiste ndonjë gjë, se kur kishte para e bënte qerasjen bujarisht. Atë ditë nuk po dëgjohej. Porosita një konjak për vete dhe një pastë për atë, se Bilali nuk pinte asnjë lloj pije alkoolike. Pas pak, më foli për ecurinë e romanit. Razi Brahimi e kishte pritur shumë mirë dhe e konsideronte si "një vepër të arrirë…" Thirrëm kamerierin e prisja të paguante, por ai qëndronte i ndrojtur. E kuptova se ishte trokë.

Ndërkaq vura re që kishte veshur një kostum të ri, ngjyrë gri dhe një këmishë të verdhë. E urova për kostumi e i thashë; "pse s’ke blerë edhe një këmishë?" Kostumet, si i atij, ishin të gatshëm e nuk ishin nga ata specialët që kushtonin dhe i bënin ata që kishin ndonjë lekë. "S’më dolën paratë", më tha.

E ftova të venim nga shtëpia. Rrugës na zuri një rrebesh. Ishte rreth mesditës. U futëm nën një ballkon se nuk ecej më. Pashë Bilalin që nuk rrinte rehat. Hodha sytë e ç’të shikoj(!), këpucët e tij ishin të shqepura. "Si kështu, o Bilal, as këpucë nuk paske blerë…"

"S’kisha lekë."

"Po ç’i bëre?"

"Kisha borxhe, ca ia dërgova edhe motrës, Tikës.

Në mbrëmje i huajta diçka e ai iku në hotel, ku vazhdonte të shkruante pjesën e dytë të romanit "Krasta Kraus"…

* * *

Për ta ndihmuar Todi Lubonja e caktoi përgjegjës të shtëpisë së kulturës në Shijak, ndërsa pagën ia jepnin në Parkun e Mallrave Durrës, si dispeçer, se shtëpia e kulturës nuk kishte organikë. Kur ishte atje i ndodhën dhe ngjarjet e fundit:

- Pjesëmarrje në Lidhjen e Shkrimtarëve në diskutimin për romanin "Dasma", për të cilin shfaqi mendimet kritike për disa pjesë, e si kundër-reagim e fyen dhe e përzunë nga mbledhja (F. Paçrami).

- Pas kësaj, Rita Marko, sekretar i Parë i Komitetit të Partisë së Durrësit, bëri analizë në Parkun e Mallrave dhe e përjashtuan nga puna dhe e internuan në Hamallaj. Atje, qëlluan disa çamë, të cilët e kanë mbajtur si fëmijën e tyre, sidomos një Namik Mane, që tani shkruan.
Nga atje u arratis e pastaj dihet fundi tragjik, i vdekjes së parakohshme në Amerikë.

Këto ngjarjet e fundit unë i kam me të dëgjuar e janë pasqyruar edhe në shtyp… E vërteta është se ai qe djalë kurajoz, i thjeshtë, i ndjeshëm dhe besoj se dhe mjaft i talentuar.

E thyen, e përdrodhën në lulëzim të tij si një filiz të njomë që i venë këmbën, dhunshëm… Nuk e meritonte!

Intervistoi: Ndue Gjika