Nga Shefki Hysa
DËSHMIA
- Tregim -

Fatija u drodh kur zëri i nuses i preu fillin e mendimeve. Njëlloj sikur ta kishin llahtarisur në gjumë. Fundja njëfarë gjumi është edhe rënia në mendime, përhumbja në sterrën e vetes ku janë mbledhur pikë e pikë dhimbjet, hidhërimet, tërë vuajtjet dhe hallet e jetës. S'ka ilaç më të mirë për të qetësuar plagët pa shërim, plagët e lëndura pa dashje. Kuturisesh në mendjen tënde, e shtjell dhe e tjerr atë të shkretë ashtu ngadalë si shtëllungën e leshit, siç ia ka ënda dhe shtriganes pleqëri. Po ç'tha nusja vallë? E gjora ajo që e pandeh të lajthitur kërcuren plakë!
- Të ndjeva zënë apo më bënë veshët, bijë? - iu kthye të resë që po grinte ca lakra në një tepsi të vjetër bakri.
Gjysmare çdo gjë në atë kasolle ku kishin gjetur strehë pas mënxyrës që i ndoqi këmba-këmbës gjer te portat e kufirit shqiptar. Dhe, si të mos mjaftonin kujtimet e lemerishme që i lëvrinin herë pas here në sytë e mendjes, na edhe varfëria, si një grusht gjembash më shumë.
- Një komision thashë, ka ardhur një komision me ca të huaj, - përsëriti nusja, në fytyrën e së cilës mëma dalloi haptas keqardhje.
Ndjeu të rrënqethura nëpër trupin e plakur e të zhubrosur si një topth leckash, më shumë të rëgjuar prej marazit se prej pleqërisë.
- Të huaj the? Po ç'duan të huajt këtu?! - sa s'klithi e tëra e ngjethur, pa kuptuar në se ishte prania e të huajve apo diçka tjetër që i ndillte urrejtje.
- Thonë se janë njerëz që na e duan të mirën, moj nënë. Mbledhin dëshmira për krimet e gjaksorëve tanë… Thonë se do t’i dënojë bota zervistët grekë, që dogjën, vranë e prenë Çamërinë tonë, - e ëmbëlsoi zërin e reja, si të kishte përpara të voglin e saj trevjeçar që duhej patjetër përkëdhelur.
- Mirësi zeza e të huajit! Ah!… I huaji i huaj mbetet, moj bijë. Kije nga mëma këtë… Po ç'kërkojnë ata?… Ma thuaj edhe njëherë se sikur më gjëmojnë veshët! – theksoi mëma, sa mosbesuese dhe kureshtare, e shndërruar sakaq si flaka që shpërthen në një zjarr bubullues.
- Janë mbledhur njerëzia në shtëpinë e Rexho Plakut dhe u tregojnë për të këqijat që na kanë bërë grekët, sesi na vranë e na përzunë nga shtëpitë, na grabitën e na dogjën pasuritë, na lanë muhaxhirë pa atdhe, - tha e përlotur nusja.
- Ashtuuu?! - mërmëriti mëdyshas mëma dhe sikur i shkrepi edhe nëpër skutat e shpirtit të vrerosur një dritëz.
Iu kujtua se kishte kaluar më shumë se një vit nga ajo ditë e mallkuar kur mortja, me pamjen e të pabesëve zervistë grekë, ishte turrur në fshatin e tyre, atje në Çamëri, shtëpi më shtëpi, i kishte ngulur thonjtë e vet, tërbimthi, në jetën e njerëzve të pafajshëm, theri, griu e përgjaku burra, djem e fëmijë… Mortje burracake që nuk kursente as gratë!…
"Oh, mallkim, vetëm mallkim! – brofi qenia e saj e rebeluar në vetvete. - Mallkuar në jetë të jetëve! Të huajt! Ata që na vranë natën e na qanë ditën!… Kështu dhe ngaherë, kështu… Mbase që kur është krijuar kjo botë… I huaji vret dhe me thikë, edhe me të qeshurën e vet, me plumb dhe me bukë. Po, po, të merr më qafë edhe buka e të huajit! Të ngec m'u në fyt, të mbyt e prapë s'të beson kush… Prandaj edhe përsëritet e përsëritet pafund historia me të huajt… Si në Çamërinë tonë… Jo, o të huaj, nuk ju zë dot besë… Të paktën unë, korba plakë. Se ishit ju që më katandisët kështu, kallogre"…
Mëma e egërsuar një copëherë, si ata që i zë gjaku dhe e humbasin toruan, u harrua përballë skenave të tragjedisë, që ndërtonte e rindërtonte vazhdimisht imagjinata e sa e topitur, gjersa e shkundi zëri i nuses nga ajo vetëshushatje. E përjetonte ditë e natë këtë gjendje shtangieje që i sillte në sytë e mendjes, si me magji, tërë të vdekurit dhe ajo i hakërrohej mortjes me krahët e përfytyrimit, e zbonte larg, shumë larg, pastronte plagët e frikshme të viktimave dhe bisedonte e bisedonte pa u lodhur me ta… Qanin hallin e përbashkët…
Në fund të fundit, kredhja në të kaluarën, sado torturuese, ishte e vetmja kënaqësi që e ngushëllonte mëmën, përveç nipit trevjeçar që e donte si dritën e syve. I ngjante djalit të saj ajo fëmijë dhe, nëse i gëzohej dritës së syrit, i gëzohej pikërisht për atë trashëgimtar…
- The gjë, bijë? Se mua po më lënë edhe veshët, të keqen, - u ndje mëma dhe padashur vuri re se edhe e reja, megjithëse nuk i kishte mbushur të tridhjetat, po rrudhej dhe po zbardhej para kohe, si shumë vejusha.
- Thashë se ata të huajt sikur nuk po u besojnë dëshmive gojore të njerëzve tanë. U duken fantazira…
I theri zemra Fatijes, si ta kishte goditur edhe atë thika e zervistëve. Iu err vështrimi dhe u shushat përsëri. U deshën duart e nuses kësaj here për ta shkulur nga ajo gjendje të fikëti. Njëlloj asfiksie logjike.
- Kujdes djalin, nuse, - tha befas mëma dhe u çua me mundim, në këmbë.
Duart nuk ia shqiste prehërit të tumaneve si të ishte nuse shtatzanë dhe të priste fëmijën e parë. Në kokë i zukaste i vetmi mendim se i huaji mbetet i huaj. Dhe i dridhej i tërë trupi si nga ethet…
Në udhë e sipër vuri re se gjethet e bajameve ishin zverdhur. Mbi kryet e saj varej një qiell i trazuar vjeshte. Ishte vjeshtë e vitit 1946. Poshtë Konispolit, në Vasilikua tymosnin ende zjarret e muhaxhirëve të Çamërisë. Në Qafëbotë zbardhnin gurë varresh. Ende s'ishte tharë dheu mbi ato varre…
Plaka zbriste drejt mesit të fshatit duke u mbajtur nëpër trungjet e ullinjve dhe bajameve. Hepohej për t'u rrëzuar e nuk rrëzohej. Shpresat e mbanin në këmbë…
Ajo e pa që larg grumbullin e njerëzve, edhe ata e panë atë. Të huajt, ndonëse u përkthehej gjithshka me hollësi, vazhdonin të tundnin kokën mosbesues, u dukej si një gogol më tepër i sajuar se sa një e vërtetë e jetuar vrasëse, persekutuese, përndjekëse, masakra që përshkruanin dëshmitë gojore. Mospërfillja po i nxehte konispolitët e çamët e mbledhur përballë komisionit.
Fatija që e merrte me mend, pak a shumë, rrjedhën e bisedimeve, u dha në krye të sheshit. Për çudi, një lloj force e zgjuar diku brenda saj ia bënte më të sigurt hapat. I huaji mbetet i huaj, i vetmi mendim refren përbrenda kafkës së saj, mbështjellë me shaminë e bardhë lidhur ndën gushë. Dhe urrejtja ia valonte trupin e tkurrur e të kërrusur nga llahtara e mënxyrës. Ashtu e kërleshur, në dukje, shtrëngonte ende, me duart që i dridheshin, prehërin e tumaneve. Njerëzit e irrituar heshtën, duke i hapur udhë, sikur ajo po sillte një provë të madhe që përmbante në vetvete të gjitha provat, faktet e dëshmitë, ato që thanë e që do të thonin… Atëherë të huajt nuk do të guxonin t'i lëviznin më kryet me mosbesim…
Sytë e të gjithëve njëherësh u mbështetën në prehërin e tumaneve, në një pritje të ankthshme, sikur nga barku i saj do të lindte, aty për aty, një fëmijë që do të rritej në çast për të dëshmuar me shenjat e plagëve, me klithmat e tmerrit përballë torturave të vdekjes, gjithçka kishin vuajtur, parë e dëgjuar çamët e përvëluar…
Edhe njerëzit e komisionit sikur parandien diçka. Ata heshtën dhe ia ngulën vështrimet plakës si një dëshmie të gjallë të sajuar, ashtu si një nyje vuajtjesh, dhimbjesh e varfërie të papërceptueshme nga mendjet e tyre.
Mëma po afrohej ngadalë si një ceremoni e përzishme. Një hop ajo u mëdysh: të ndalej apo të shkonte gjer në fund të atij korridori njerëzish, ku rrinin të huajt. Fytyra po i shtrembërohej, hera-herës, si dikur në nusërinë e saj nga dhimbjet e lindjes së djalit, të birit të vetëm që ia masakruan përpara syve xhelatët zervistë. Askush nga ata që e rrethonin nuk guxonte të pipëtinte, t'i thoshte qoftë edhe një fjalë të vetme.
Kur u afrua para tryezës së të huajve ndjeu se iu rëndua frymëmarrja, lotët që u kishin shterur prej kohësh syve të saj të thelluar, sikur u rrokullisën e i zunë lëmshas fytin. Megjithatë i ngriti sytë nga barku i saj dhe u hodhi një vështrim të egërsuar të huajve, nga duart iu shkëput, befas, një shtëllungëz flokësh që u hap përmbi shkresurina me pamjen makabre të një lëkure të rrjepur nga një kokë njeriu…
Të huajt hovën përpjetë dhe u zbrapsën me llahtarë. Një klithmë si prej korbi u ngrit nga kraharorët e njerëzve. Vështrimi përbuzës i mëmës i përfshiu të gjithë dhe u ndal mbi të huajt. Ata s'bëzanin, si të tromaksurit prej një ndëshkimi që mund t'ia behte nga çasti në çast.
- Donit dëshmi për kriminelët dhe krimet e tyre? Ja ku e kini! Flet vetë për tërë atë gjëmë që na hodhën në kurriz të pabesët, - tha dhe zëri iu këput si nga një goditje e beftë.
Lotët i rrodhën nëpër brazdat e faqeve të rreshkura. Heshti pak pastaj nisi të rrëfente, më shumë si për vete se për të tjerët.
- Një krakurimë e ethshme këpucësh me gozhdë u ndie nëpër shkallët e gurta. Ngrimë në pritje. Parandjenja e së keqes apo hija e atij troku ogurzi, që po i turrej si kurrë ndonjëherë shtëpisë sonë dykatëshe, si një kala e gurtë në një shpatull bregu atje në Çamëri, na e vuvosi gojën. Seç kishim një gëzim atë ditë, nuk mbaj mend mirë, por po qeshnim me djalthin që kolovitej në supet e tim biri. I ngriu edhe fëmijës e qeshura në buzë. Nusja e djalit, dyllë e verdhë, sikur e nxiti gjë, arriti të rrëmbente mashanë në vatër dhe mbeti me sytë e tromaksur nga dera. Graburitja u ndërpre, fare pak, aq sa i duhet një njeriu për t'u mbushur mirë me frymë, në sheshin në krye të shkallëve, pastaj një goditje shkelmi dhe dera u përplas si rrufe pas mureve, njëri kanat i dalë nga mentesha u anua me një gërvimë ankuese. Në prag u dhanë dy ushtarë të Zervës, dy mjekëroshë, njëri më zdap se tjetri. Ai më i gjati kish një sy të kuq, të egërsuar nga të pirët a ndoshta nga pagjumësia, me një vështrim si të qenit të tërbuar. Shkuli sakaq kamën nga brezi dhe ashtu vëngërosh na u kërcënua të mos lëviznim vendit, të mos ulërinim, po të na dhimbsej lëkura. Nusja vuri të dy duart mbi fytyrë për të mbytur klithmën që i shpëtoi prej lemerisë. Ushtari tjetër, një kokëtul, që dinte vetëm të zgërdhihej, ia vuri majën e kamës në fyt asaj në çastin që po matej t'i binte me masha për t'u mbrojtur. U sula midis ushtarit dhe nuses dhe i shtyva larg e larg e tmerruar. Zemra më rrihte si daulle në gjoks. Djalthi, megjithëse në duart e babait të tij, i lemerisur nga ardhja brutale e atyre të panjohurve, ia plasi befas të qarit me britma. Pushoje atë kulish se ia këputa kokën si të zogut, iu gërmush tim biri vëngëroshi dhe po i afrohej me sytë që i vetëtinin ligësi. U lëshova prapë midis gjakësorit dhe djalit. Ishin pothuaj mosha e tim biri ata të dy, të paemrit, as njëzetvjeçarë dhe mizorë si pjellë djalli. Na detyruan të mblidheshim në qoshe të dhomës djalë, nuse dhe unë që i mbroja me trupin tim nga maja e urryer e asaj kame në duart e vëngëroshit. Kokëtuli, që mbante të dy pushkët dhe një kamë, vërdallisej nëpër shtëpi, me atë të qeshurën e vet të pështirë, pa zë, si e një të sëmuri prej damllasë. Dyshemeja e vjetër prej dru rrapi rënkonte e bubullonte prej atyre këpucëve të rënda që mbanin ata të mallkuarit. Vëngëroshi pëmbysi stivën me dyshekë e jorganë, sepetet, dollapët, e bëri rrëmujë tërë shtëpinë, duke e kthyer gjithçka së prapthi. Kërkonte flori, kurse kokëtuli s'na i ndante sytë tek vinte rrotull e gjuante me majën e këpucës rrobat e pajës sime. Im bir mezi e përmbante veten, por unë ia prisja hovin, duke e pickuar të heshtëte dhe duke i ndenjur për çdo rast përpara. Vëngëroshi që s'po gjente asgjë të vlefshme, shfrynte e hungëronte mbyturazi. Sa s'po pëlciste nga inati. I nxinte balli. E ndiqja me ankth çdo lëvizje të tij dhe atë çast do të doja ta kisha vërtet një grusht flori për ata kokudhë vetëm të mos më preknin djalin, nusen dhe fëmijën e tyre, xhanin tim, flori e shkuar floririt. Po në një çast vëngëroshi drejtoi trupin dhe e urdhëroi kokëtulin të na lidhte. Oh, ai çast! Si ia dridhte qerpikët e syve ligësia atij krimineli. Si i shtrëngonte nofullat dhe dhëmbët, si turfullonte ai dac i zi zemërak. O Perëndi, ç'krijesë e shëmtuar mbi dhe! Iu hodh përsipër tim biri, ia shkuli nga duart foshnjen e lebetitur, e flaku në grumbullin e rrobave dhe i vuri këmbën në grykë gati për ta mbytur. Djali im u shkëput nga duart e kokëtulit dhe hovi për të shpëtuar fëmijën. U kacafytën me vëngëroshin, i cili iu kthye me grushta e shkelma. E kapi për flokësh dhe zuri ta zvarriste nëpër dhomë. Unë e nusja, lidhur bashkë, bërtisnim të pamundura për ta shpëtuar. Kokëtuli e mbante përkrahësh tim bir dhe vëngëroshi e qëllonte gjithë egërsi me këpucët e rënda, në bark. Sytë i ishin përgjakur nga tërbimi. Kur u këput e ra në shesh trupi i tim biri, gati pa jetë, vëngëroshi i pangopur, i nguli kamën në zemër, e shkuli dhe ashtu të përgjakur e nguli prapë e prapë e prapë… U ndez edhe kokëtuli… Me bajonetë… Ia bënë trupin vrima-vrima… Nusja i humbi menjëherë ndjenjat, kurse unë ashtu si nëpër mjegull, me zemrën e copëtuar, gati në të fikur, e pashë tërë atë llahtarë se si klithte im bir: "Oh, nanë, më vranë"! Se si hidhej e përdridhej kufoma ende e ngrohtë; si rridhte gjaku currila-currila, spërkati murin dhe rrobat e gjakësorëve, u derdh nëpër dysheme, një pjesë kullonte nëpër një të çarë poshtë në errësirën e katoit, kurse pjesa tjetër u mblodh e ngriu te këmbët e mia…
Po se mos u mjaftuan me kaq?! Kokëtulit nuk i shqitej nga buzët ajo e qeshur lugati, kurse vëngëroshi seç më bërbëliste, duke m'u zgërdhirë në hundë me thikën që pikonte gjakun e djalit tim… Më ishte tharë goja. Ashtu me sy të shqyer nga ajo llahtarë e paparë dhe e padëgjuar, nga ajo mënxyrë tepër e rëndë për supet e mia prej nëne të thinjur, e kisha humbur pothuajse fare ndjeshmërinë… Isha si një kufomë e gjallë… Kurse katilat, që donin të më torturonin edhe më, pasi ma therën djalin, si bagëtinë, ia rropën kokën dhe lëkurën e përgjakur ma rrasën në prehër të tumaneve… Atëherë m'u err edhe ajo pak dritë e syve dhe s'pashë më… Kur erdha në vete ata kishin ikur…
Shtëpinë e larë në gjak e lava edhe njëherë me lotët e mi dhe mora udhën përtej kufirit, të paktën, të shpëtoja djalin e nusen nga kthetrat e flamës që na hodhi mbi krye Zerva me atë bandë burracakësh të mallkuar…
Turma, që dëgjonte e nemitur, si pakuptuar u ndez në një murmurimë rebelimi që po e mblidhte grusht përqark mëmës. Ashtu e njësuar ajo masë njerëzish, dikur e përdhunuar, rrezatonte dëshirën e ethshme për drejtësi, përballë tryezës së komisionit…
Të huajt, që tashmë e kishin mbledhur veten, sikur e thithën nëpër çdo qelizë të trupit të tyre mizorinë që kishin vuajtur këta njerëz, revoltën që u shkaktonte gjymtimi ende i pashpaguar… E drejta ishte po në mes tyre, e masakruar…
Shkrepën disa herë aparatet fotografike, si për të fiksuar në celuloid zemërimin njerëzor, seç shkruan në ato kartërat e tyre, i mbyllën me nxitim nëpër ca çanta të zeza dhe u larguan me makinën që i kishte sjellë…
Mëmë Fatija mori me përkëdheli dhe dhimbje lëkurën e kokës së të birit, e mbështolli tërë kujdes e merak, shkopsiti polkën dhe e rrasi në gji, pranë zemrës, si të donte t'i jepte jetë nga jeta e saj…
I vështroi edhe njëherë njerëzit me sytë e përlotur dhe ashtu me duart përmbi kraharor u kthye për të ikur…
Njerëzit i hapën udhë pa folur. Ajo po largohej, megjithatë mbeti si një plagë e re e pashërueshme në zemrat e tyre, një plagë më shumë përkrah plagëve të sapolënduara të pafajësisë që u ndriçonte fytyrat…