DRITËROI NË NJË DRITË TË RE
Trialog midis shkrimtarit Dritëro Agolli, shkrimtarit Shefki Hysa dhe gazetares Dylbere Dika

Dylberia: - Jeni cilësuar gjithmonë si gjeniu i letrave shqipe, megjithëse problemet, që keni hasur gjatë jetës tuaj krijuese, kanë qenë të shumta. Ju lutem a mund të na thoni diçka rreth disidencës suaj, në se shprehem qartë, në regjimin komunist dhe vlerësimeve në sistemin e sotëm?

Shefkiu: - Më saktë, zoti Dritëro, është fjala për një farë disidence të padeklaruar në krijimtarinë tuaj, për kundërshtitë tuaja me ish regjimin komunist, për pikëpamjet tuaja të ndryshme nga ideologjia sunduese e kohës të shprehura hera herës në disa vepra, të cilat, prej censurës, janë ndaluar të qarkullojnë. Kam parasysh vëllimin me tregime "Zhurma e erërave të dikurshme", "Lamtumirë kapedan", etj. Kam parasysh edhe disa nga poezitë tuaja, që ne të rinjtë i quanim shumë të guximshme për ato vite. Madje thoshnim se sikur t’i kishte shkruar ndonjë tjetër, patjetër që do ta kishte ngrënë, do të ishte dënuar në një mënyrë a në një tjetër.
Dritëroi: - Unë në përgjithësi nuk e kam pasur qejf fjalën gjeni dhe vazhdoj që ta shoh me rezerva këtë fjalë si për shkrimtarët shqiptarë edhe për të huajt, veçanërisht për ata shqiptarë, për më tepër kur janë ende gjallë. Që ta thuash fjalën gjeni duhet të mendohesh shumë dhe duhet të kalojë të paktën një shekull që vlerësimi të mbetet i tillë. Në Shqipëri fjala gjeni përmendet shumë dhe është shvalutizuar, si paraja që shvleftësohet. Është pikërisht si në atë shprehjen: "Unë zot, ti zot, gomarin kush e kullot…?"
As në letërsinë angleze nuk kam dëgjuar t’i thonë Shekspirit gjeni, por i thonë thjesht Shekspir. Dhe kështu duhet të jetë, pasi çdo shkrimtar i arrirë, gjeninë e ka brenda shpirtit të tij, siç e ka Servantesi, Tolstoi, Moljeri, etj.
Naim Frashërit nuk ka nevojë t’i thuash poeti Naim Frashëri, apo Migjenit poeti Migjen, pasi kanë emrin e tyre kuptimplotë. Këtu tek neve veç fjalës poet apo shkrimtar, shtohet edhe fjala gjeni. Kjo është një mënyrë shprehjeje provinciale. Kam parasysh se si dikur, kur u hap "Kombinati tekstil", vajzat, që vinin aty nga fshati, i bënin buzët e kuqe, vishnin edhe çorape najlon, mirëpo këpucët i kishin llastiku, tip opinga, gjë që nuk përputheshin kurrë dhe të linin shijen e keqe të mungesës së kulturës qytetare.
Unë nuk e kam dashur kurrë dhe nuk vazhdoj ta dua fjalën gjeni, prandaj dhe bëra këtë parantezë të gjatë. Më saktë thuaj Dritëroi, Shefkiu, pasi përcaktimin gjeni ia shton populli dhe vetë fakti se do të rezistojë apo jo krijimtaria letrare ndër kohëra.
Përsa i përket regjimit Socialist apo Komunist, megjithëse as Komunizmi nuk ishte ndërtuar dhe as Socializmi nuk ishte ndërtuar, por thuhej të ndërtojmë Komunizmin apo të ndërtojmë Socializmin, problemet për një shkrimtar të vërtetë kanë qenë të shumta, pasi ata përpiqeshin të thonin të vërtetën e gjendjes së popullit. Kjo e vërtetë natyrisht nuk mund të thuhej e plotë, ashtu siç nuk mund të thuhet edhe tani. Shkrimtarët e vërtetë përmes gjithë asaj censure, që ishte shumë e fortë, (këtë nuk mund ta mohoj as unë e as të tjerët, pasi dhe pse isha në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk e mohoj dot që ndihesha i censuruar, pra, ka pasur censurë, madje edhe autocensurë) kanë mundur të sjellin përmes krijimeve të tyre, të vërteta qoftë dhe të pjesëshme, që bënin fjalë mbi vështirësitë e shumta në jetën e popullit tonë, si varfërinë, ndrydhjen e personalitetit të njeriut, përplasjet e individit dhe pushtetit, por edhe të tjera si ashpërsia e luftës së klasave, që shikonte gjyshërit dhe jo individët realë.
Unë brenda këtyre të vërtetave kam shprehur mendimin tim. Nuk ma lejonte e vërteta që të gënjeja, megjithëse për ndonjë gjë edhe mund të kem gënjyer i shtyrë nga regjimi. Këtu pikërisht zënë fill kundërshtitë dhe jo disidenca, pasi disidentët shpreheshin hapur kundër regjimit, ndaj dhe u bënë vuajtës në burgje të ndryshme, u persekutuan dhe internuan gjithë jetën apo dhe u larguan nga Shqipëria, siç ishte rasti i Bilal Xhaferrit.
Neve që na lavdëronin dhe na afronin vende pune nderi, nuk mund ta quajmë veten desident, por realistë në disa pikpamje të caktuara për të cilat nuk mund të pajtoheshim. Fjala vjen në ato vargje, që përmendi më parë Shefkiu, që flasin për një zog që këndon bukur dhe që kundërshtohet vetëm se gjyshi i tij, duke fluturuar, na i paskësh lëshuar dikur dikujt një glasë mbi supe, shprehet qartë rekomandimi për të parë njeriun sot dhe jo gjyshin e tij vite e vite më parë. Në fabulën "Kali dhe gomari", bien në sy kundërshtitë e tërthorta. I zoti gjuante vazhdimisht mbi kalin, që ishte i fundit, kali nga ana e tij duron sa duron dhe më pas hidhet përpjetë duke thënë: "Mbaj dorën, se ta hedh përdhe samarin, ti para meje pse ma nxjerr gomarin? E ku të vete vallë, unë i ngrati, kur rrugën ma ka zënë veshëgjati? Përpara nxirrmë mua që mos vuash dhe rrih pastaj gomarin sa të duash!"
Po në të njëjtën frymë të kundërshtive janë shkruar gati të gjitha tregimet e mia, një prej të cilave është edhe tregimi "Lamtumirë kapedani ynë", që bën fjalë për luftën. Lufta ishte shumë e ngatërruar. Kapedani bënte pjesë në radhët e partizanëve tanë, mirëpo nuk e duronte dot disiplinën e rreptë. Pasi i vrasin një shokun e tij, që dashuronte një vajzë partizane, ai iku edhe pse ishte nënkomandant çete. Ai vetë donte një vajzë partizane dhe i dukej paradoksale të gjykoheshin njerëzit nisur nga ky fakt. Ky tregim është i mbështetur në ngjarje reale dhe tregon se nënkomandanti i ikur nuk është se u bashkua me pushtuesit italianë, ai u vra duke luftuar kundër tyre dhe më pas u quajt ballist. Në këtë kontekst ai nuk ishte hero i realizimit socialist, por ishte një hero kompleks, gjë që nxjerr vlerat e një shkrimtari që di të shkruajë. Pikërisht në këto shkrime e të tjera si këto dalin në pah pikëpamjet e kundërta me sistemin në fuqi.
Letërsia e asaj periudhe nuk mund të quhet "Letërsi e Realizmit Socialist", pasi Realizmi Socialist ishte metodë, ishte si një lloj kushtetute a statut i një partie, por letërsi e shkruar në kohën e regjimit socialist.
Shumë nga të ashtuquajturit shkrimtarë merreshin me shkrimin e romaneve për kongreset plenjumet dhe ndodhi të tjera në partinë shtet, ndërsa shkrimtarët që shkruanin krijimet e tyre ishin të paktë.
Pikërisht ishte kjo arsyeja që na jep një ndarje evidente të shkrimtarëve të asaj periudhe: shkrimtarë të Realizmit Socialist dhe shkimtarë që shkruanin në kohën e Realizmit Socialist. Në kontekst të kësaj dua të them se shkrimtarët e vërtetë e gjejnë gjithmonë mënyrën për të pasqyruar realitetin në kornizat artistike. Kështu ndodh në mbarë botën letrare. P.sh. Balzaku dhe pse ishte shkrimtar realist, dëshira e tij si individ ishte të sundonte monarkia. Në pasqyrimin letrar të së vërtetës ai shfaqej kundër problemeve që shkaktonte mbretëria. Kjo tregon se për të pasqyruar vërtetësinë shkrimtari shkruan ndonjëherë kundër ideologjisë së tij. Ai dhe pse mund të jetë në pikpamje të përgjithshme pro regjimit sundues, realitetit nuk i shmanget dot. Kjo mund të thuhet edhe për shkrimtarët shqiptarë në kohën e regjimit komunist ose socialist, quaje si të duash.
Të gjithë shkrimet e mia synojnë në pasqyrimin e së vërtetës, vetëm me një dy përqind partiarkizëm të detyruar. Zakonisht për të vlerësuar një shkrimtar, duhet të gjykojmë me gjakftohtësi, pasi gjaknxehtësia nuk ka asnjëherë vlerën e duhur. Për shembull, unë e kam vëlla Shefkiun, ky është një njeri me vlera, shkrimtar shumë i mirë, etj, ndërsa unë kam një mijë e një të zezat. Po të shkruajnë historianët sot për Shefkiun, sa jam unë gjallë, do të bjerë edhe mbi të hija ime e errët, ndërsa po të kalojnë 50-100 vjet do të harrohem unë dhe do të mbetet Shefkiu shkrimtar.
Përsa i përket vlerësimit në sistemin e sotëm, natyrisht që ndihem më i vlerësuar, pasi atëherë kisha vetëm gradën zyrtare, ndërsa me veprën time mburreshin të tjerët. Sot, përkundrazi, kam kënaqësinë të krenohem me veprën time të vërtetë. Në përgjithësi krijimtaria ime letrare është shkruar ndryshe, me përjashtim të tek tuk ndonjë poezie apo dy–tre poemave që flasin për ideale komuniste.
Fillimisht çdo lloj tregimi im është ndaluar, njëlloj edhe me disa libra. Mbase nuk ishte vetëm regjimi, por grupe të caktuar ziliqarësh që ideonin, nën petkun e shkrimtarit, dhe vendosnin kufizime të tilla. Prove e gjallë janë romanet "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zilo", "Dështaku" apo "Trëndafili në gotë", që ngre probleme të mëdha se si duhet ta pasqyrojë shkrimtari realitetin në veprën e tij. Sikurse veprat që përmenda më lart edhe veprat e tjera janë të mbushura me plot argumente kundërshtie dhe realizmi.

Dylberia: - Mbetemi sërish tek kundërshtitë, tek disidenca. Çfarë do të na thoni për disidentin Bilal Xhaferri dhe ç’kujtime ruani nga njohja me të?

Dritëroi: - Kjo është vazhdë e atyre ç’ka thashë më lartë. Një shkrimtar i vërtetë sado që të kishte presion nga regjimi, nuk mund të devijonte nga realiteti. Në këtë periudhë të letërsisë kishte disa shkrimtarë si lloji i Bilal Xhaferrit dhe disa të tjerë, të cilët regjimi nuk kishte dëshirë të dilnin në publik dhe të botonin libra ku të shprehnin opinionet e tyre. Kjo nuk ishte punë thjesht letërsie, pasi duke u ndaluar aktivitetin krijues ata arrinin t’i pezullonin në të gjitha drejtimet. Po të qe vetëm për letërsi, pranimi apo mospranimi i individëve të tillë, do të kishte pykpyetje më të pakta. Pushteti frigohej më shumë nga një pikëpamje tjetër, këta njerëz duke botuar libra do të bëheshin të fuqishëm dhe do të prishnin harmoninë e nemoklaturës letrare që ishte krijuar. Duke marrë një pozitë të tillë më të madhe, ata do ta thonin fjalën e tyre edhe në politikë, edhe në problemet sociale dhe kulturore, do të ishin zëra të fuqishëm, pasi ai që shkruan libra letrarë, është edhe person publik, edhe person politik, sepse nuk ka personalitet letrar jashtë politikës (fenomen që ndodh edhe sot).
Bilal Xhaferri dhe të tjerët, që unë i di kush janë, por nuk dua t’i përmend se, këta njerëz, edhe t’i përmendësh për mirë thonë pse na përmendi Dritëroi, që është socialist dhe ne jemi ballistë apo zogistë, kanë qenë disidentë të vërtetë. Për Bilalin dhe krijimtarinë e tij kam pasur dhe kam shumë respekt, veçanërisht tani që ai ka vdekur dhe për të vdekurin flitet me mirënjohje.
Kontaktet e para me emrin e Bilalit i kam pasur kur punoja me gazetën "Zëri i Popullit". Disa nga kolegët e mi e njihnin atë, ndër ta edhe Ballkiz Halili. Nuk e di nëse e ke njohur edhe ti, Shefki?

Shefkiu: - Jo, unë kam qenë i vogël në ato vite. Nuk e kam njohur si njeri Bilalin, megjithëse është nga anët tona, nga zona e Konispolit. Njoh veçse veprën e tij letrare. Duhet të kem qënë në klasë të katërt a të pestë dhe më kujtohet ashtu si nëpër tym një nga fragmentet e tregimeve të tij, tregimit "Ti je partizane", në mos gaboj. Më ngjan se e kemi trajtuar në një orë leximi jashtë klase, siç i quanim atëherë orët letrare, ose ishte në tekstin e leximit letrar, nuk e mbaj mend mirë. Megjithatë nuk më shqitet ende nga mendja mbresa e thellë që më ka lënë leximi i atij fragmenti në atë moshë.

Dritëroi: - Edhe Ballkizi vinte nga anët tuaja, ka qenë një gazetare e shquar në atë kohë si dhe tepër e kulturuar. Ajo kishte mbaruar në Poloni për agronomi, (për lulet) dhe ishte shumë e kënduar, qe kolegia ime e punës. Me të mbaj kontakte edhe tani. Mbaj mend se një mëngjes Ballkizi më solli mua në redaksi ca tregime të Bilalit, të cilat i mburrte shumë edhe vetë, mirëpo më shton se ai qe fatkeq, se punonte në ndërtim, në sectorë të largët e të vështirë. Tregimet e Bilalit nuk i lexova vetëm unë i lexoi edhe Javer Malo, që ishte një publicist shumë i zoti dhe një lexues i tmerrrshëm, që përpinte gjithçka, pa dyshim që edhe ai kishte konsideratë të lartë për tregimet e Bilalit.
Në atë periudhë nëpërmjet Ballkizit unë e takova Bilalin. Mbaj mend që jemi takuar poshtë shkallëve të ndërtesës së gazetës "ZP". Dolëm bashkë me të dhe Ballkëzin dhe vajtëm në kafe Tirana (karshi muzeut, kafe dykatëshe që ishte ndër më të mirat në ato vite). Unë atëherë nuk isha më shumë se 30-35 vjeç. Gjatë takimit unë i thashë Bilalit se kishte tregime shumë të bukura, madje i theksova se edhe unë vetë i kisha zili. Bilali ishte njeri i heshtur dhe nuk fliste shumë, por vetëm dëgjonte me vëmendje, mblidhte. Ishte ndoshta kjo veçori e tij, që do të ndikonte më pas të pësonte atë fat që dihet.
Bilali në fytyrë vinte simpatik, mirëpo kishte disa pikla të vogla nëpër faqe, ndoshta ngaqë kishte jetuar gjatë nëpër kantiere apo vende plot lagështirë. Këto pika i ngjanin paksa si të vrara lie, por nuk ishin të tilla. Bilali qe shumë i zgjuar, dinte shumë, njihte mirë letërsinë e zgjedhur dhe mendonte se shkrimtarët duhet që ta thonë hapur të vërtetën. Për ndonjë nga shkrimtarët, qoftë edhe më të mirët, nga tanët, ai nuk përtonte të thoshte: "Ndoshta do të jetë shumë mirë, por nuk vete kjo punë, pasi shuhen traditat tona vetëm që të triumfojë klasa punëtore.
Klasa punëtore nuk ka zbritur nga qielli, ajo rrjedh dhe vazhdon të jetojë brenda traditave. Ne nuk duhet ta bëjmë që të humbasë prejardhjen e saj".
Këtu Bilali kishte shumë të drejtë dhe të shtynte të mendoje se kishe të bëje jo vetëm me një shkrimtar të mirë, por edhe mendimtar, që kishte në mendje për të shkruar gjëra akoma më të bukura.
Ballkizi e paraqiti edhe tek kryeredaktori i "Zërit të Popullit", Dashnor Mamaqi, i cili nga ana e tij do të ndërhynte që ta largonin nga ndërtimi dhe ta çonin diku në një shtëpi kulture, dhe t’i lejohej botimi. Edhe Todi Lubonja i vlerësonte tregimet e Bilalit, si më të arrirrat. Me dëshirën dhe këmbënguljen e të lartëpërmendurve, Bilali arrin t’i botohet libri i tij i parë me tregime "Njerëz të rinj tokë e lashtë", në vitin 1966 dhe një vit më vonë u përgatit dhe dolën kopjet e para të librit me vjersha "Lirishta e kuqe", i cili u ndalua të qarkullonte. (Unë atëherë mora një libër me dëshirën e madhe për ta lexuar, por që nuk e di kush ma ka marrë). Në tregimet e tij Bilali tregonte njeriun e punës së mundimshme, por me ëndrra të mëdha dhe vullnet të pashtershëm, njeriun që mposhte depresionin nëpërmjet punës së palodhur. Disa tregime të tij u botuan edhe në gazetën "Zëri i Rinisë" me kryeredaktor Miço Verlin. Një ndër admiruesit e Bilalit ishte dhe Vath Koreshi, atëherë redaktor i gazetës "Zëri i rinisë", i cili e vlerësonte lartë krijimtarinë e tij dhe e ndihmonte për t’i botuar poezitë, publicistikën dhe tregimet. Në përgjithësi të dy librat u pëlqyen shumë.
Pas dy librave të para, Ballkizi na sjell në dorëshkrim romanin "Krastakraus" të Bilalit, që bënte fjalë për Skënderbeun. Romani ishte gjini më e vështirë, unë atëherë ende nuk kisha botuar asnjë roman, përpiqesha për romanin "Komisari Memo". Lexova dorëshkrimin, por Ballkizi ma la pak ditë, pasi po e përgatisnin për shtyp. Edhe ky libër, u pezullua dhe nuk u botua në ato vite, për shkak të biografisë së Bilalit. Sebep u bë një përplasje në Lidhjen e Shkrimtarëve, me sa di unë, që i nxorrën problemin e biografisë, i ndaluan të drejtën e botimit dhe e interrnuan. Tani vonë është botuar ai roman, në mos gaboj, prej shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri". E ke botuar ti, Shefki apo jo?

Shefkiu: - Po, ashtu është. E botuam në vitin 1993 në shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri". Në vitin 1995 është ribotuar, nga "Rilindja" në Prishtinë, në një variant të përmirësuar prej vetë autorit me titull "Ra Berati", krahas përmbledhjes me tregime dhe asaj me poezi. Dorëshkrimin e romanit na e solli Ballkiz Halili.

Dritëroi: - Mbaj mend se ishte një dorëshkrim, shkronjat e të cilit mezi dukeshin, pasi shiriti i makinës së shkrimit kishte qenë shumë i përdorur?

Shefkiu: - E saktë. Dorëshkrimi ishte vërtet mezi i lexueshëm vende vende, prej shiritit shumë të përdorur të makinës së shkrimit.

Dritëroi: - Unë atë dorëshkrim e lexova për dy tre ditë dhe më pëlqeu shumë. Herën e fundit që jam takuar me Bilalin ka qenë koha kur atij iu bë kritikë nga "Lidhja e Shkrimtarëve" për qëndrimet e tij. Unë atëherë isha gazetar dhe nuk kisha hyrë ende në "Lidhjen e Shkrimtarëve". Atëherë dolëm bashkë nga godina e Lidhjes, pasi unë nuk isha i detyruar të rrija. Nuk më kujtohet çfarë muaji ishte, por kujtoj që ishte vjeshtë. Kur po ecnim në bulevardin "Stalin", sot bulevardi "Zog", ai nuk fliste, por gjuante fletët e rëna nga pemët me dëshpërim të madh. Do kalojë, i thashë unë duke dashur të lehtësoja sadopak gjendjen e tij. Ai ishte i mençur dhe nuk m’u përgjigj menjëherë, vetëm pas pak çastesh tha: "Kështu janë këto punë, ndoshta dhe unë shpejtova".
Pas disa kohësh mora vesh që Bilali ishte arratisur. Neve na erdhi shumë keq, megjithëse të them të drejtën askush nuk na tha asgjë përsa i përket përkrahjes që i kishim dhënë. Njerëzit shpreheshin, secili sipas hamendjes së vet, pasi asnjëherë nuk u fol kundër tij. Vazhdonte të gëzonte respekt në heshtje edhe pas largimit.

Dylberia: - Si e vlerëson Dritëro Agolli kulturën çame dhe shkrimtarët e tjerë të kësaj treve.

Dritëroi: - Është e çuditshme, pasi Çamërinë e ka ndjekur një tragjedi shumë e madhe. Çamët jo vetëm i përzuri greku në 1945, por edhe ushtroi kundër tyre një genocid të paparë. Nuk është fjala këtu për disa fshatra, siç kemi në Maqedoni, në anën tjetër të liqenit të Prespës, madje edhe prej atje ka dalë Sterio Spase, por bëhet fjalë për një krahinë të tërë sa Kosova, që ka padyshim traditat dhe kulturën e një treve të lashtë. Çamët nuk kanë përjetuar vetëm genocidin e 1945, ata janë përndjekur sistematikisht, që në fillimet e shekullit të kaluar, megjithëse kanë dhënë kotribute të mëdha në konsolidimin e shtetit Helen, kundër perandorisë turke. Kanë qenë edhe komandantë të revolucionit grek dhe kanë marrë pjesë plotë lavdi ndër luftra të drejta, për çështje të mëdha për përparim.
Çamëria ka qenë një nga embrionet më të mëdha të kulturës. Në atë trevë kanë dale figura nga më të shquarat, në të gjitha fushat. Përmendim figura të shquara si ajo e Marko Boçarit, Kollokotronit, Xhavellës, Bubulinës, shkrimtari i shquar Muhamet Kuçuku, dijetari i mrekullueshëm Hoxhë Tahsini, që ka qenë si Ali Imësima i Persisë, fise atdhetare që kanë nxjerrë burra të penës e të pushkës, si Dinenjtë, Çaparenjtë, Bilbilenjtë, etj…
Të gjitha këto tregojnë se nuk kishe të bëje me dy-tre persona, por me një trevë të tërë, tempull kulture. Përmendim edhe Anastas Kulluriotin apo dhe Dhimitër Paskon, i cili është me prejardhje çame, si dhe shumë të tjerë të kohës sonë si Bilal Xhaferri, Shefki Hysa, Abaz Veizi, Javer Malo, Selim Islami, Qamil Buxheli, Namik Mane, Xhemil Lato e shumë e shumë të tjerë që kanë qenë e vazhdojnë të jenë ndër elitën e dijetarëve, studiuesve dhe shkrimtarëve shqiptarë. Shumë pranë tyre janë Sabri Godo, Limoz Dizdari, që ndoshta nuk e mbajnë veten si çam, por janë të asaj treve dijeje, pasi nuk ka ndonjë kufi, tradita është si era, janë si Korça me Devollin. Më kujtohet im atë kur thoshte "T’ia marrim një here çamçe, ishte fjala për këngën "Vallë vjen behari…", etj. Pra, mënyra se si këndojmë ne në Devoll të kujton traditën çame. Ato fshatrat përtej kufirit të Devollit janë tonat dhe po t’i biesh nga Greqia, Devolli del se është çam.

Shefkiu: - Thatë se zona e Devollit i paska traditat të përafërta me ato të Çamërisë; më saktë, çfarë e veçantë ju ka tërhequr vëmendjen drejt kësaj treve?

Dritëroi: - Të them të vërtetën, më ka lënë pa mend pasuria e madhe folklorike e krahinës së Çamërisë. Folklori çam është vlerësuar lart edhe nga studiuesit e huaj, si Pederseni, i cili ka mbledhur një ndër ciklet më të bukura të përrallave në Çamëri, pesë përralla të zgjedhura, në mos gaboj, nëpërmjet të cilave është munduar të argumentojë prejardhjen indoevropiane të gjuhës shqipe. Një punë të lavdërueshme ka bërë edhe folkloristi i pasionuar Fatos Mero Rrapaj, i cili, megjithëse i përket zones së Labërisë, ia kushtoi tërë jetën e vet gjurmimit të palodhshëm të vlerave të rralla të folklorit çam. Mjafton të lexosh përmbledhjen e tij voluminoze "Këngë popullore nga Çamëria" dhe mbetesh i mahnitur me atë thesar të papërsëritshëm. I jam kushtuar edhe unë nganjëherë folklorit, kur më janë mërzitur të thururit dhe të kënduarit e vargjeve të vetvetes. Madje kam botuar edhe një libër "Shpirti i gjyshërve" me këngë popullore, njëqindenjë këngë stërgjyshore, pjesën më të madhe të të cilave unë e kam kënduar edhe vetë mes fshatrëve dhe miqve. I kam kënduar duke i krehur dhe përkëdhelur, siç më thoshte një këngëtar, këngën duhet ta përkëdhelësh se të trembet dhe ikën. Në atë përmbledhje ka edhe këngë të Çamërisë si për shembull: "Gjëmë e zezë e kalë i bardhë, hingëllin arë më arë, kërkon Abedin Medanë, të zotin e tij të vrarë. Male e fusha anembanë derdhin lotë e zi po mbajnë, qajnë Bido kapedanë, gjëmë e zezë e kalë i bardhë. Ç’u mbush fshati drrasë e trarë për t’u bërë djemve varrë, gjëmë e zezë e kalë i bardhë, hingëllin arë më arë…"

Shefkiu: - Këngë vërtet e bukur, e krijuar nga rapsodi popullor në Shalës të Konispolit. Bëhet fjalë për një luftëtar atdhetar të rënë në luftë kundër turqve. Është fjala për gjyshin e Taip Madanit, valltarit të shquar që kërcente me aq virtuozitet vallen e mrekullueshme të Osman Takës, po ju kujtohet. Është bashkëfshatari im. Nuk ka dalë ende askush ta kërcejë vallen e Osman Takës si ai valltar i rrallë.

Dritëroi: - E rrallë është edhe vetë Çamëria, të rralla i ka edhe shoqet, kjo krahinë martire…

Dylberia: - Zoti Agolli, në shkollat tona, pak ose aspak njihet nocioni Çamëri, pak ose aspak dinë nxënësit rreth historisë dhe letërsisë çame. A mendoni se kjo është një harresë e qëllimtë apo thjesht një rastësi?

Dritëroi: - Kjo ka qenë valë-valë. Në 1945 ne e kishim me Greqinë majë për majë. Në atë kohë çamët u mirëpritën, u dhanë toka dhe u përkrahën shumë. Kjo është e dokumentuar edhe në shtypin e asaj kohe, madje këndohej kënga: "Napolon Zerva kërkon tokat tona, po ne iu përgjigjëm, s’jemi makarona…" Pikërisht në kohën kur këndohej kjo këngë marrdhëniet Shqipëri - Greqi ishin thikë për thikë dhe kishin si shkak kryesor dëbimin e çamëve nga trojet e tyre. Kujtoj se atëherë u bë një apel ndërkombëtar që pse ti ndodhë kështu Shqipërisë dhe u fol për një periudhë shumë të gjatë për çamët. Më pas, sipas konjukturave të shtetit tonë me Jugosllavinë dhe shtetet e tjera, u vu re një kundërshti për serbët, grekët e midis tyre dhe për çamët. Më pas kjo jo se u harrua, por filluam të ishim objektivë në konjuktura, që të mos prishnim ekuilibrat politikë dhe pikërisht me këtë i bëmë dëm historisë. E vërteta historike duhet thënë gjithëmonë, ti mos thuaj që kjo politikë e ndyrë ishte shkaku, por mos moho që ajo ishte një tokë shqiptare, që ka nxjerrë njerëz shquar, që i ka dhënë edhe kulturës greke, pa thënë në se e dua apo s’e dua, pra pa mohuar të vërtetën historike. Në atë kohë më kujtohet mua nuk thuhej: "Të marrim tokat tona", por "Të rregullohen padrejtësitë e bëra", ndërsa tani që sistemet kanë ndryshuar mund ta themi pa frikë të vërtetën. Nuk besoj se asnjë politikan shqiptar, sado i lig që të jetë, nuk është në favor të çështjes çame, por ndruhen politikisht se mos i quajnë nacionalistë. Kjo tregon se instanca të caktuara të shtetit tonë janë ende të pafuqishme për trajtimin e një çështjeje të tillë. Megjithatë tani duhen vënë në vend disa gjëra. Në historinë që bëjnë nxënësit dhe studentët, çështjes çame i duhet kushtuar vëmendje e madhe, duke shkruar kapituj të tërë dhe jo mësime të shkurtra. Sipas saktësisë së historisë duhet të zgjidhet edhe ky problem në favor të së drejtës. Kur isha nxënës, kujtoj që këndonim këngën: "Nga Kosova në Çamëri do valojë përsëri flamuri kuq e zi…" Pikërisht këto gjëra duhet të hyjnë dalëngadalë edhe në histori, edhe në diskutimet e gjëra, që bëjnë intelektualët dhe jo thjesht shoqata "Çamëria" apo shoqata "Kosova".
Duhet të jetë problem i përhershëm i njerëzve të kulturës, çështja çame dhe të trajtohet si çështje shqiptare, çështje mbarëkombëtare, pasi ne në Evropën e bashkuar nuk mund të hyjmë si grekë apo jugosllavë, por do të hyjmë si shqiptarë. Duhet të dijmë të mbrojmë dinjitetin tonë dhe të mos mohojmë të vërtetën e hidhur, që u është dashur të kapërcejnë të parët tanë. Ne do të përmendim njëlloj edhe lumin Bistricë edhe lumi Kalama, në Çamëri.

Dylberia: - Folklori dhe këngët popullore të trevës së Çamërisë e kanë ngritur në piedestal figurën e gruas çame. I këndohet me aq pathos dhe lirizëm, saqë është e pamundur të mos dashurohesh me të tilla heroina të gdhendura aq mjeshtërisht nëpër vargje. Thuhet se të tilla janë edhe në realitet bijat e Çamërisë. A do ta ndërronit ju, Sadien tuaj shkodrane me një mirazh të tillë? Me sa dimë, nga poezia juaj, me turkeshën nuk e ndërruat.

Shefkiu: - I keni parasysh besoj ato vargjet brilante: "Hanko mos shkel nëpër varre, se të vdekurit i ngjalle, të gjallët i vdiqe fare…"

Sadia, (me të qeshur): - Aha, tani ka marrë fund Dritëroi, nuk më ndërron dot, i ka kaluar të shtatëdhjetat. Të ishte dikur, mbase edhe i prishej mendja.

Dritëroi: - Në Çamëri është Bubulina e famshme, që e mbajnë edhe grekërit, në Shkodër është Nora e Kelmendit, janë dy Nora, ndërsa në Kosovë është Shote Galica, të tria këto bashkojnë tri komplekse. Çdo grua që merr shqiptari brenda këtyre trevave, ka brënda pak Bubulinë, pak Norë dhe pak Shote. Në këtë kuptim, Sadia është edhe çame, edhe shkodrane, edhe kosovare, ndaj dhe unë e shoh si të tillë.