Martin Mato

Pas portave të së magjishmes
Mitologji jugore

Dihet se shqiptarët kanë jetuar pranë kulturave të mëdha, por mbetet përherë një enigmë se si dhe kush ka qenë ngjizja e vërtetë që e ka mbajtur lidhur këtë popull përmes stuhive të historisë. Mundet që një nga ato bërthama ngjizëse të ketë qenë edhe mitologjia popullore krahas gjuhës dhe shumë faktorëve të tjerë. Por për të hyrë në labirinthet e kësaj fushe duhen pasur parasysh disa momente kyçe.
Ndër veçantitë e krijimeve gojore është se rrëfyesi nuk flet për dikë që dëgjon për herë të parë për atë çështje apo histori. Diçka dihet në mos e tëra ose "punohet" me "materiale" të njohura. Ndodh që shkohet deri aty sa në tekste të ndryshme disa elemete marrin edhe interpretime krejtësisht të reja, të papranueshëm për një dëgjues të kohëve të vona, por megjithatë nuk janë larguar nga "rrethina" e figurës bazë, për të cilën dikur kanë luajtur një rrol të dorës së parë.
Objekt të këtij shkrimi kësaj here kemi bërë një figurë mitologjike, "zërë/a-a-t", që haset në tekste këngësh të jugut, por që në vetvete mbart një shembëlltyrë mbarëshqiptare. Është një arketip i ndërtimit shpirtëror mbarëshqiptar e madje dhe më tej një figurë pagane e rudimentarizuar dhe e kahershme.
Marrim për shqyrtim këngën me titull "Hanko kur bëre Alinë". Në pamje të parë është një këngë me një relacion historik në të cilën i këndohet së ëmës së Ali Pashë Tepelenës. Në vargun e katërt hasim një shprehje, në pamje të parë të rëndomtë, "ndriti vendin vetëtimë". Por kemi momentin "ndriti vendin" e gjejmë edhe në eposin e Veriut. Ndërsa me vetëtimë ështe dhënë shpejtësia e momentit, pas këtij detaji për krijuesin e dëgjuesin e kohëve moderne lihet të kuptohet se nuk mund ta besojnë për një kohë të gjatë këtë dukuri jo të zakoshme.
Me tej në vargun e pestë deri te i nënti thuhet:
Po ti Hanko s’i dhe gjinë,
nuk e vure dot në sisë,
se ta rritën zotëritë
me ato zërat e malit
dhe me ujët e spitharit.
Duke iu kthyer edhe një herë mendimit të mëparshëm në klishe kemi shprehjet: "dhe gjinë" "e vure... në sisë", për çudi edhe "rritën zotëritë". Kulmin koleksioni i togfjalëshave e arrin me vargun "me ato zërat e malit". Këtë koleksion shprehjesh e hasim edhe në eposin e Veriut. Ky togfjalësh jep dorë sepse pranë qendron "mali" krahasuar me "zanat e malit". Një komponent interesant është "uji" vetë në se e përqasim me "lugun e zanave". Për të parë se çfarë konotacioni kuptimor ka fjala "ujët e spitharit" duhet ta shpjegojmë se bëhet fjalë për një gropë në shkëmb ku mblidhet vetëm uji i shiut. Pra diçka e pastër, shumë e pastër. Parë me këtë sy mund t‘i afrohej mjaft konceptit të "lugut të zanave".
Në këngën "Kush u vra Korfuz përtej" i këndohet një heroi. Midis të tjerave në vargjet nëntë e dhjetë këndohet "mënga me tre palë fletë/ ta ka qepur Zëra vetë." Në sqarimet që jep në fund të tekstit, mbledhësi shkruan: "Këmishë burrash që Isufit ia pati prerë e qepur e kunata, Zëra". Këtu del mundësia që ky lloj emri të jetë përdorur si emër i përveçëm nga gratë e zonës. Ndërsa me mendimin tonë parësor të shpie drejt kësaj ideje fjala "vetë" e cila i shton rëndësinë veshjes. Po ka edhe kuptime të tjera, ky varg, gjithmonë sipas mitologjisë çame. Në një variant rrëfenje thuhet se dikur ka pasur burra trima në Çamëri që janë martuar me zërat, këto bukuri të papërshkruara mitologjike dhe në rastin e këngës lihet të kuptohet se e kunata mund të ishte vetë një Zërë, ose ishte aq e bukur dhe e gjindshme saqë i ngjante një Zëre. Pra ishte një nuse me cilësi tepër të veçanta, tepër e rrallë, që të linte pa mend bukuria dhe mirësia e saj, si ajo e zërave mitologjike. Pra, krejt ndryshe nga nuset e zakonshme. Dhe një nuseje të tillë ia vlen t‘i këndohet apo ta krahasosh me zërat, gjë që e ka bërë rapsodi popullor.
Kënga 645 "Legjenda e urës se Kordhocës (Gjirokastër). Në vargun e dhjetë deri në të dymbëdhjetin thuhet:
"Ati shkon një nuse e bukur
kjo s’qe nuse po qe zërë,
rrinte lart në Mal të Gjërë"…
Edhe në vargun e njëzet e gjashtë dhe të njëzeteshtatin hasim:
"Këto tha zëra dhe shkoi,
Malit Gjërë fluturoi"…
Në thelb i gjithë rrëfimi vazhdon me pak ndryshime si në legjendën e murimit, më së shumti e njohur me emrin e kalasë së Rozafës në Shkodër. Vetë ky lloj modifikimi përforcon me tej idenë se edhe balada e Rozafës është në thelb një kanonizim i besimit pagan.
Marrim në analizë teksin që na intereson. Së pari hasim konceptin "nuse" që më pas quhet "zëra". Pra, krah për krah qëndrojnë nusja dhe "zëra". Kujtojmë se në variantin e "Martesës së Mujit" zanat jetojnë dikur me nusen. Në vargje thuhet se rrinte lart në mal; në këmbë të teksit kemi shënimin për kroin. Pra, pothuaj kemi një mjedis të ravijëzuar. Vetë shenimi i dytë poshtë, ku thuhet se "në skajin jugor te Mali i Gjerë (në Muzinë) ndodhet një burim që mban emrin topik ""Kroi i Zërës", të jep të kuptosh shumë. Ky shenim duhet respektuar për vetë faktin se hasim me një topikë afër ujit apo kroit. Kujtojmë këtu rastin e më sipërpërmendur" me ujët e spitharit".
Mendimi se në këtë rast kemi të bëjmë me një figurë mitologjike përforcohet edhe për faktin se ajo ka fuqi të parashikojë dhe të japë mendime profetike se si bëhen gjërat. Këtë e përforcon edhe vargu ku të tregohet se: "Rrinte lart në Mal të Gjërë"…
Në këngën me titull " Moj bejke ballëbërdhërë" në vargun e katërt thuhet: "del në penxhere si zërë"… Kjo këngë i ngjan një rasti përkushtimi apo serenate për një vajzë prandaj dhe hiqet paralelja vajzë dhe zërë. Po kështu edhe në këngën: "O illi që perëndon" (mbledhur në Piqerras-Sarandë) në vargun e pestë "Moj zëra e malevet", mali dhe zërat janë pranëvendosur jo rastësisht.
Në një këngë tjetër me titull "O moj borë e bukur" kemi këtë tekst:
O moj borë e bukur,
e bardhë e bukur,
na po bëjmë bukët,
që të marrëm lugët;
të luajmë me topa bore,
si zërat e malit të Çorre…
Karakteristikë e këtij teksti është se që në hapje hasim me borën, pra kemi një zonë malësie, përforcohet kjo edhe më tepër nga përdorimi i fjalës mali. Vetë bora presupozon që nuk është një zonë që rrihet nga jeta e përditshme, pra vetëkuptohet një mundësi më tepër për mistifikim. Një paralele sinjifikante është edhe fakti se në këtë tekst kemi, përkrah motivit me rrethanat tashmë të njohura, edhe një motiv shtesë atë të bukës, kur dihet që bërja e bukës në shumë popuj, veç procesit në vetvete, është edhe një ritual. Në motivin tonë bazë hyjnë konceptet "luajnë" "Zërat e malit". "Si"-ja në vetvete luan rolin e mosidentifikimit kurse përcaktimi për një mal është natyrë tashmë e njohur për këtë figurë.
Në këngën, me titull "Çila është m’e bukur-o", hasim këtë tekst:
Diell-o, diell-o
çila është m’e bukur-o
që na prishi vallen-o…
Të tria të mira jini,
po si motra e vogël s’jini
shtatin e saj nuk e kini…
Dhe jepet ky shpjegim: "Motra e vogël, me kërcimin e saj të jashtëzakonshëm. i ndezi zilinë edhe vetë "këmbëçalës", (zërës së malit), e cila nga inati, që u "thye" ( u mund) prej motrës së vogël, bëhet shkak i padukshëm për prishjen e valles së tri motrave"…
Vargjet që na interesojnë janë:
Ju falëtore kudo që ini,
orë e fatëza, ju mirushe,
zëra të maleve e të valëve,
ju bëjmë duva…
Vetë fjala falëtore nënkupton për dëgjuesin e sotëm altarin, sipas terminologjisë shqipe. Në se themi që altari i përket kishës, fjala faltore ka një kuptim më të gjerë, u përket të gjitha kulteve dhe në këtë rast mund të mendosh se kultet bien apo lindin në hije të njëra-tjetrës. Edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një figurë kyesisht të trevave malore dhe kjo nënvizohet në konceptin që fjala valë nuk shihet nga vendasit e këtyre anëve si valë deti a diçka e tillë, por si valë brigjesh, brigje-brigje, pra disa radhë kodrash…
Ia vlen të citohen këtu disa vargje të poemës "Kënga e sprasme e Balës" përshtatur nga Shaban Demiraj:
Si ajo mjegulla e hollë
Që vërtitet përmbi borë
Plot ndriçim e hijeshi,
Porsi Mirëza e Hënës,
Ja kështu m’u duk e bukura!…
Shtojmë këtu dhe citimin e Anton Berishës: "Ndikimi i letërsisë arbëreshe në poemën "Kënga e sprasme e Balës", botuar te "Kultura Popullore" 1984/2, faqe 92. "Në këngën e katërt të pjesës së parë - Vasha e Lalës, përmes mirëzave, (që sipas mitologjisë janë vasha hyjnore që bredhin natën nëpër hënë e kërcejnë mbi rreze e mbi ujëra dhe lajmërojnë fatin e mirë), bëhet fjalë për një moshë të kohës se emigrimit të këtij grupi shoqëror, rreth shekujve 15-16. Por veç lidhjes me fjalën mirë këtu kemi të bëjmë edhe me nuanca të së bukurës; kujtojmë vargun popullor aq të përdorur "moj e mira"… Pra, edhe një vlerë estetike për këto figura…
Shpesh në disa dialektete a gjuhë të ndryshme hasen pjesëza zvogëluese që në vetvete përmbajnë përkëdheli, e tillë ngjan të jetë pjesëza "za"… Marrim si shembul fatëza, mirëza, etj… Në të folurën e popullit hasim edhe përcaktimin mirushe, ndaj mund të vemë një shenjë barazimi për pjesëzat "za" dhe "ushe"...
Një dukuri jo e re është kjo figurë ndofta për mbarë letërsinë arbëreshe, madje e hasim edhe te Derada, në mbledhjet e tij folkorike, në këngën me këto vargje:
Lart, te çuka e nji rahji,
Ish një shesh me një arrë.
Atie bridhin zarazit,
Zarazit me dreqezit;
Bëin e lik po më se mirë.
Ndodhi e vate nd’at’koc
Vasha e padime.
Zarazit e rodhtin,
E rodhtin, e mbaitin
Nëntë dit’ e di viet;
Pra mbë shpi njiherie u gjet.
Një trim, pas e pas një zoge,
Holqi njera nd’atë shesh,
Tek dreqezit mbë rreth
J’u bënë ej e mbaitin
Nëntë dit‘ e di viet;
Pra nd’shpi njiherie u gjet…
Më tej ky tekst vazhdon me një ngjarje normale të mundshme. Interesante për këtë pjesë është shënimi ku thuhet "prapashtesa zi u shtohet më tepër emrave dhe mbiemrave femërorë"… Por kyçi i gjithë pjesës është vargu "bëin e lik po më se mirë", që në tekste folkorike është interpretuar si bënin keq e më shumë se keq"…
Çabej është nga studiuesit shqiptarë, me aq sa njohim deri sot, i pari që ka vënë re dukurinë përafrimit të zanave në Veri me zërat në Jug dhe e ka paraqitur në artikullin "Për gjenezën e literaturës shqipe" në nënndarjen "Karakteri konservativ i zonave malësore të anëve". Po e citojmë shembullin që jep ai: "Vajza e malit dhe ndihmësja në luftë, zâna e Shqipërisë Veriore, e cila rron edhe ndër Rumunë e Arumunë dhe origjina e së cilës prej latinëve, Diana, mbetet e dyshimtë si zërë, më parduket "Fee" tani " Vajzë e bukur" në katundet rreth Vlorës( Tragjàs, Dukàt, Radhimë) dhe në Himarë. Këtu këndohet kjo këngë:
" Eja posht’ o zërë!"
"Vijte po s’më lënë,
Më thon: "Ku ke qënë?"
" Në Demush në lëmë."
" Ku ke qën’, o ngjalë?"
"Atje tek një djalë;
Ai s’qe një djalë,
Po qe rrënjë-dalë.
Më puthi në ballë,
Shoqetë më panë,
"Ç’bën ati?", më thanë.
" Puthem me jaranë"…
Jaran, jaran, më rruash,
Në do me mua të luash,
Puthm e ndukëm sa të duash,
Po mos dëfto e mos thuash"…
Rasti i mësipërm është një shembull i kalimit nga theksimi i anës së bukur në një përdorim artistik poetik. Por s’duhet harruar që dashuria mbart në vetvete edhe në moment magjizmi, pra, tek e fundit ka një lidhje të veçantë edhe për figurën në fjalë.
Duke u kthyer sërish në përmbledhjen tonë, në këngën "E keqja të prapsojë"hasim këto vargje:
"Me emër të zotit,
me ndihmë të Baba Tomorrit,
të zërave të malit,
e keqja të prapsojë,
të shkojë e të mënojë,
shtatë male të kaptojë.
Të shtatë motra zërat,
me shtatë fshesa të arta:
një fshij synë.
një fshij gjakun,
një fshij..."
Që nga Rilindja e deri më sot mali i (Baba) Tomorrit ishte dhe mbetet vend i shenjtë për njërin nga religjionet. Ndër të tjera, këtij të fundit dhe figurës sonë u kërkohet të ndihmojnë e të ndikojnë… Në shenimin e fundfaqes citohet: "Besohej se shtatë zëra në shtatë male ndërhynin dhe e shëronin të sëmurin duke kryer secila detyrën e saj"…
Në këngën 18, me titull "O moj za e malit", thuhet:
Oo, moj za e malit,
moj zëra e Kroit valit,
bjemë qumështin e djalit
se më qan, është çilimi,
qan e qan e bën figan,
s’e mësoj dot me tigan.
Le të nxjerrim disa përfundime për rastet e shqyrtuara më sipër. Së pari një vështrim gjuhësor:
"Krijimi i kësaj kundërvënieje është përftuar qysh në atë periudhë kur në të folmet jugore vepronte ndërrimi i -n-, ndërzanore, në -r-. Kjo dukuri, që ka përfshirë rregullisht fjalët e trashëguara dhe huazimet latine, duhet të ketë pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në gjuhën shqipe, domethënë, jo më vonë se shekujt VII-VII të erës sonë"…
Ky citim është shumë domethënës për një moshë relative të kësaj fjale e njëkohësiht të kësaj figure. Për ta ritheksuar e sqaruar më tej citojmë po nga e njëjta vepër:
"Kështu p.sh., duke u mbështetur në faktin që rotacizmi i të folmeve jugore, në përgjithësi, nuk ndeshet në huazimet sllave, por ndeshet në huazimet latine, është arritur në përfundimin e drejtë që kjo dukuri ka pushuar së vepruari para depërtimit të sllavizmave në shqipe, pra, përafërsisht para shekujve VII-VIII. Si rrjedhim një dukuri gramatikore e shqipes që i është nënshtruar rotacizmit duhet të jetë përfunduar para këtij caku kohor. I tillë është p.sh rasti i prapangjitjes së nyjes së prapme; khs zan-i/ zër-i, mullini-i/ mullir-i etj"…
Pra, përmbledhtazi mund të themi se hasim një shkallë të parë "zana", fjalë e cila për nga ana gjuhësore ka pësuar shndërrimin "zëra" (procesi i rotacizmit) që mund të datohet të paktën nga shekulli i 6 deri i 7. Brërnda procesit gjuhësor hasim një afri morfologjike. Të dy janë emra të gjinisë femërore, parë edhe nga përdorimi i derisotëm i tyre. Ky kalim i anës gjuhësore mbështetet edhe nga një seri afrish të tjera. Hasim afri të emërtimit zana/ zëra. Hasim afri të rrethinës, pra haset pranë fjalëve mal, kodër (në formën dialektale: valë) apo edhe pranë një burimi me ujë. Hasim gjithashtu afri të veprimit: lodroj/ luaj; japin gji, etj. Afri tjetër që hasim është ajo e konteksteve mitologjike…
Më tej hasim një shkallë të dytë: zëra qaset më zarazi. Në këtë rast hasim afri të emërtimit, i cili daton historikisht rreth shekullit të 15, me largimin e arbëreshëve për në Itali. Hasim afri gjuhësore morfologjike si p.sh. në rastin kur në toskërisht gjendet forma mirushe (prapashtesa -ushe), në arbërisht mirëza (prapashtesa –za)…
Kështu edhe tek fjala zarazi duhet të kemi një nuancë të kësaj prapashtese me formën –zi, që u shtohet emrave të gjinisë femërore.
Nga ana gjuhësore trajta arbëreshe ruan formën më arkaike (krahaso zana), në rastin e a-së, ka pësuar transformimin e rotacizmit, pra është e ardhur nga varianti jugor i fjalës, domethënë "zëra"…
Kemi afri të kontekstit figurë mitologjike popullore dhe të shfaqjes në tekste popullore këngësh me natyrë mitologjike zëra-zarazi.
Kemi afri të rrethinës… Hasim afri të veprimit…
Në një stad të mëtejshëm hasim një shakallë të tretë të përqasjes zana-zëra-zarazi…
Kemi afri të emërtimit me një rrënjë "za" plus transformime të -n- në r-. Shfaqet edhe kalimi i -a- drejt një errësimi në -ë. Dhe vazhdim tek një -a, më pas. Kjo na jep dorë për një farë datimi të proceseve. Pra, errësimi i a-së duhet të ketë ndodhur pas shekullit të 14-15…
Kemi afri morfologjike, sepse hasen si emra të gjinisë femërore, në të tre rastet.
Hasim një afri rrethine ku kjo figurë shfaqet gjithmonë në afërsi të një
mali, lart në mal/ valëve (me kuptimin kodër) – rah (po me kuptimin kodër)… Lug (në kuptimin pranë një burimi uji) – spithari (paranë një vendi me ujë), shesh (pranë një peme që ndofta jep nuancën e lagështisë)…
Ndrin (haset shpesh në epos, kur del zana shfaqet një dritë) – ndriçim (pranë fjalës vetëtimë për ta bërë më të besueshme)…
Kemi paralelen tjetër (Mujit i rrëmbehet) – nusja, (shpesh ka të bëjë me një) - nuse, (apo haset) – vajzë…
Kemi afri të veprimit lodrojnë (kujto këtu edhe rastin e vjershës së L. Bogdanit) – lujanë - në rreth/ bridhin…
Një linjë tjetër është shitojnë (zanat), mbaitin/ rodhtin… Mujin zanat e mëkojnë me qumësht gjiri, kurse te zërat hasim trajtën "japin gji"…
Në këtë rast jemi munduar të hapim disa dyer të mitologjisë jugore shqiptare, e cila kërkon të ketë shumë më tepër material dhe përkushtim për të hapur portat e botës së saj të magjishme…

Martin Mato