Axhem Çapo, njeriu–enciklopedi i Dukatit
(…Dukati sa gjysma e Misirit,/ shkruan prift’ i Manastirirt,/ i dërgon kartë Vezirit)…

Kur takon për herë të parë Axhemin ndjen njëherësh dy ndjesi: rishtimin që nuk e ke takuar pak më parë dhe e dyta për të patur një pasqyrë më shumë për të parë veten në këtë kohë të trazuar kur bibliotekat janë kthyer në diskoteka dhe kafene të pafund. Ndjen jo pak edhe një habi të dukshme njerëzore kur ballafaqon në të njëjtën kohë vitet që po shkojnë në kufirin e nëntë dekadave dhe asaj që shkruan ai në këtë kohë kur libri ende nuk është bërë pjesë e përditshmëirsë së rinisë dhe e të rriturve.
Enciklopeditë e Shqipërisë e të botës i ka filluar me emrin e tij. Natyrisht atëherë kur nuk e kishte menduar se do të bënte një gjë të tillë. Na thotë se ka zbuluar se emri "Axhem" vjen nga gjuha egjiptiane që do të thotë "Axhem-pilaf". Sidoqoftë emërtimi më i saktë që të vjen në mend për të është njeriu-enciklopedi. Jo, thjesht se ai kërkon që të bëjë enciklopedi me tërë atë punë të mundimshme, por edhe për atë dritëhije të jetës së tij interesante. Herë me pengje të stërmëdha e herë me ngazëllime që nuk i mbajnë fletët e bardha. Me një ngarendje hyjnore drejt dritave franceze të Nantës ku ka edhe statusin e një emigranti modern me të gjitha të drejtat që i jep Evropa (deri edhe një asistencë sociale për të dhe për gruan) e herë herë duke shkuar larg në Dukatin e tij që e ka lënë fizikisht që para …71 vitesh…
Gërmon. Gërmon në histori pa ndërperje Axhem Çapoi. Në kulturën e vendeve të tjerë merr atë që kanë ata më të mirë. Në folklorin e krahinës së tij që thotë se është më e pasura në histori në këngë, në mikpritje, në kaltërsi, në monumentet e natyrës që ajo ka. Aq sa në një libër thotë se me trupin e tij të listë është gati të përkulet në gjunjë si një fëmijë i përjetshëm para Dukatit të florinjtë. "Një copë baltë nga trojet e tua e shtrëngoj fort, fort në një qese ngado që shkoj." – thotë ai në faqen e fundit të një libri…
Ky rilindas i vonuar kërkon që t’i bëjë sfidë moshës, qaramanëve, pleqve që numërojnë ditët para vdekjes si ushtarët shënojnë ditët e kaluara në një rrip të lëkurtë.
Kur i kërkojmë që të na tregojë për planet e tij të së ardhmes ai thotë se ka mbaruar një libër për Napolin e Pompeun. E ka ndihmuar dhe e ndihmojnë edhe gjuhët e huaj frëngjisht, italisht, rusisht që ai i njeh mirë…
Po si e filloi të shkruante për herë të parë Axhemi?!… I kishte ardhur fundi boshtit të madh Romë-Berlin-Tokio. Po shkërmoqej nga tri fuqitë e mëdha të aleancës: SHBA, Bashkimi Sovjetik dhe Anglia. Shqipëria sapo e kishte fituar luftën. Po luftën tonë e njohën me mjaft vonesë edhe shtetet e tjera. Dhe Axhemi në moshën e tij të re merr frymëzimin e parë poetik dhe shkruan: "Më nëntë nëntor, ditë historike/ populli ynë në pritje rrinte./ Një popull i vogël me shumë trimëri, po njihet në botë e vogla Shqipëri…
Pra, Axhemi nisi të shkruante menjëherë sapo kishte lënë pushkën partizane. Dhe që atëherë në urimet e tij që do të fuste edhe nëpër librat, do të thoshte: "Për paqe e miqësi!"…
Të duket e çuditshme që një njeri të fillojë të botojë në moshën 74-vjeçare aq sa mund të ishte me plot gojën një rast i rrallë edhe në Evropë. Prej gati 20 vjetësh ai është kthyer në një urë të madhe kulturore mes Francës dhe Shqipërisë. Në Francë, (në Nantë), ai ka një rezidencë emigranti që e ka fituar me gjithë zonjën e tij nëpërmjet djalit, Tomit. Axhem Çapua i ka të gjitha ato që do t’i kishte një njeri në një moshë kur ai e kthen prapa kokën dhe nuk turpërohet për vitet, por natyrisht ka edhe pengjet e mëdha që nuk rregullohen më. Nuk e vazhdoi dot shkollën e lartë. I duhej shpesh që me teodolitin e gjeologut e të topografit markshedër të bridhte në shumë vende të Shqipërisë e në mbrëmje qoftë edhe në dritë llampe, të shkruante...
Nga Dukati u largua në qershor të vitit 1939 për të ardhur edhe shumë herë të tjera jo thjesht si vizitor në shtëpinë e tij, por për të bërë atë që bën edhe sot e kësaj dite: Të shkruante libra për Dukatin e Kosovën, për Çamërinë dhe mbarë Shqipërinë. Kërkoi një model, një brazdë. Po ecte në rrugë të reja, të pashkelura. Në raste të tilla duhet një kallauz, një model, një shembull, një nismëtar. Në asnjë fshat tjetër nuk gjeti një të tillë. Nuk ka tjetër si Enciklopedia e Dukatit. Me të gjithë problemet që ajo trajton është një risi. A kishte vallë ndonjë fshat një të tillë që ai të ecte në ato gjurmë? Të gjithë studiuesët amerikanë kanë thënë se një Enciklopedi kombëtare fillon te enciklopedia e një fshati të vetëm…
Axhemi i besoi jo vetëm dashurisë për krahinën e tij, por edhe ditarit që ka rreth 71 vjet që e shkruan. Gati për ditë. Në të janë ditëtlindjet, vdekjet, dasmat, të rënët në luftë, këngët e reja, miqësitë dhe zhgënjimet, traditat, vera dhe rakia e Dukatit, isot labe dhe deti që i merrte djemtë me gjemi për t’i dërguar në dete të largëta. Kur e nisi këtë punë shkroi diku urtësinë kokoinane të Vedatit që ka thënë për libra të tillë faqeshumë: "Më i keqi libër i tillë është më i miri se asgjëja, ndërsa nga më i miri mos prit që të jetë i përkryer"…
O, sa është lodhur me atë libër! Edhe vetë ai nuk kërkon që të të shqetësojë me peripecitë e tij që nga grumbullimi i materialeve deri te botimi i tij. Flitet për 800 e 1000 faqe në një libër. Pa folur për shpërndarjen e tij në zona të ndryshme të Shqipërisë e jashtë shtetit ku ka edhe dukatas.
Po asnjëhërë nuk tha që të kthehej nga rruga. Edhe pse disa e quanin (dhe e quajnë akoma) aventurë… E quajnë librin e tij një lloj marrëzie në kohëra moderne, në një kohë që ai ka bërë një punë të jashtëzakonshme për të grumbulluar fotografi, fakte, të shfletonte gazeta e revista, të harxhonte para dhe kohë. Pse jo edhe të shqetësohej për shëndetin e një njeriu që i ka kaluar të 80 vjet jetë. Të shqetësonte edhe familjen pak me atë regjim të veçantë që ka (ai punon nga ora dymbëdhjetë e gjysmë e natës deri në të gdhirë)…
I ka ardhur rasti që të kthehet disa herë te faktet në një biografi njerëzore, në një fotografi. Madje në udhëtimet që ka bërë në Dukat ka marrë edhe një aparatin fotografik dixhital për të nxjerrë në fotografi personazhet e librit që nuk kanë patur mundësi që ta bënin këtë gjë sa më shpejt…
Shumë shokë dhe miq e përgëzonin për punën e bërë. E këshillonin që të mos kthehej. Kështu mes tyre ai nuk harron të përmendë Hasan Halilin, Meri Lalaj, Skënder Haskon, Hulusi Hakon, Bedri Myftarin, Adem Demaçin dhe në mënyrë të veçantë Shefki Hysën, me të cilin e lidh një miqësi e vjetër. Ai ka patur në tërë këto vite edhe atë pritje të ngrohtë të bashkëfshatarëve të tij që gjithmonë e kanë patur të gatshme një sofër buke për të, një dyshek e një jorgan të pastër e të mbushur me aromën e luleve e trëndelinave të Llogarasë në stivat e shtëpive të tyre. Ka patur shumë më pranë si këshilltar dhe ndihmës edhe nipin, Labe Çapo, që në lokalin turistik të Orikumit i ka dhënë një hyrje më vete Bab Axhemit për të shkruar enciklopedi të reja, poezi, tregime.
Ndjesia e dytë është entuziazmi që gjen qoftë edhe në mënyrë modeste një model pune dhe këmbënguljeje dhe një njeri që të gjithë sakrificat i hedh pas krahëve dhe që nuk mendon për lavdinë dhe për paranë, pa të cilën rrota e jetës mbetet në vend.
Tek i shfletoj qoftë edhe për pak kohë librat e tij voluminozë ndjiej ndjesinë e fortë të kërkimit të asaj force të padukshme që ka ky njeri për të bërë një punë kaq madhore, voluminoze, që kërkon një saktësi të madhe në një kohë që këtë gjë nuk e bëjnë mirë as akademikët që kanë përditë lokale, zyra të ngrohta, kanë dritë elektike, kanë sekretare të bukura nga pas, kanë honorare shpesh edhe për një punë akoma të pabërë, kanë makina, kanë mjete finaciare për t’i botuar studimet e tyre edhe me lidhje luksoze, kanë ekipe të tëra që bëjnë aq e kaq mbledhje. Akademikë zyrash që premtojnë për vepra të mëdha dhe që shpesh e ngrysin jetën pa asnjë vepër! Axhemi, ky "akademik" i bazës, ndryshon shumë nga zyrtarët akademikë bujëshumë e llafeshumë… Axhemi, përkundrazi, është njeri i punës…
Unë nuk jam gjykatës që të gjykoj nga afër varësinë e secilës fjalë që ai ka hedhr në një letër të bardhë. Ndoshta këtu duhet të përmendësh edhe një sfidë të re që ai e ka fituar me bashkëmoshatarët e tjerë, kur mendon se ai nuk është kurrësesi njeri i kafeneve plot zhurmë ku jeta kalohet në tymin e duhanit dhe me thashethemet për politikën e ditës aq sa edhe politikanët nuk diskutojnë me aq zjarr.
Në librat e tij sidomos në ato për Dukatin të dalin përpara ushtarakë, poetë, ndërtues, bujq të mirë, veteranë të luftës e të punës, këngëtarë e valltarë të Dukatit, nëna të mira e nikoqire, mësues dhe drejtues të jetës ekonomike e shoqërore, komunistë dhe ballistë, buste dhe lapidarë, toponime nga më të veçantat e Labërisë, fragmente gazetash e revistash brenda e jashtë vendit, urtësi popullore dhe ajo e popujve të botës që përmendet shpesh nga njerëzit e ditur të fshatit, gojëdhëna dhe histori nga më të panjohurat, perandorë, princër e pashallarë, mbretër dhe republikanë, kryeministra dhe gjeneralë. I dashuruar pas vendlindjes ai nuk harron që të vërë në radhë madje dhe t’i fotografojë edhe të gjithë zogjtë që ka patur dhe ka ende në Dukat. Ai di të flasë me aq kureshtje edhe për bletët e bletarinë që në kohët e lashta…
Pra, libri enciklopedik i Axhemit është një harmoni njerëzore idesh dhe veprimesh që e bëjnë atë të pëlqyeshëm për cilindo. E bëjnë një lloj libri nënjastëku për shumë studiues të fushave të ndryshme…
Nëse vetë autori e ka quajtur atë libër një "mbrojtje diplome", me pak shaka, ne, përkundër, themi se ai dhe tërë librat e tjerë janë shumë më tepër se mbrotjet e diplomës nga cilido prej studentëve që në Univerisitetet tona temat ose kopjohen shpesh nga viti në vit, ose bëhen me një numër të pakët faqesh, sa një fletore, dhe as që mund të mendohet që të ketë tema diplomash në volume prej 1100 faqesh sa ka libri "Enciklopedia e Dukatit". Pa folur pastaj për librin tjetër po kaq voluminoz prej 1500 faqesh në dy vëllime të titulluar "Njohuri enciklopedike nga misteret e botës" (një libër shumë i rrallë në llojin e vet në Shqipëri).
Axhemi, jo vetëm shkruan, por edhe lexon vazhdimisht, sepse thotë se "po nuk lexove dhe nuk i dhe ujë mullirit, nuk mund të bluash në të"…
Ky burrë i mençur, erudit dhe punëtor që e mbush ditën e natën me shkronjat e ëmbla për vendlindjen e tij, nuk harron që të ndjejë edhe regëtimat më të holla të shpirtit shqiptar kudo ku ndodhet ai. Kështu ai gëzohet aq shumë për Kosovën që së shpejti do të fitojë pavarësinë dhe thotë se edhe problemi çam do të zgjidhet patjetër pas atij të Kosovës. Duke folur për Çamërinë ai kujton vizitën që ka bërë para disa kohësh në Konispol tek disa miq çamë dhe i ka bërë përshtypje mikpritja e madhe dhe dashuria me të cilën e pritën në shtëpi këtë mik të nderuar.
‘Nuk ka më nikoqirë dhe punëtorë sa çamët, - na thotë ai. - E kam për krenari që kam shumë shokë të kësaj krahine kaq të vuajtur"...
Librat e tij të bëjnë një lab të bukur, pse jo edhe trim, sa herë i lexon.
Nëse prej kohësh e ka lënë profesionin e topografit atij i duhet të punojë me një rendiment për ta patur zili si studiues, si historian, si mbledhës folklori, si gazetar, si entograf, si poet e tregimtar, si enciklopedist tashmë i afirmuar…
Për planet që ka për të ardhmen thotë me shaka se do t’i bëjë patjetër, po i dha leje edhe Zoti për moshën që po kalon. Punën e realizon herë në Tiranë e herë në Francë.
Si një gjysh i mirë Axhemi nuk harron që të kujtojë e të flasë (mes tyre dallon Kelvinin që ka lindur në Kanada, kur ai ishte në Francë) me gjashtë nipër e mbesa: Emi, Klodi, Fiona, Xhesoni, Belina dhe Enxhi, që jetojnë në Kanada dhe në Francë. Kur të bëhen qytetarë të rritur evropianë ata kanë ç’t’u tregojnë miqve të tyre të Evropës për Labërinë, për Rivierën Turistike buzë detit Jon e sidomos për Dukatin…
E fitoftë garën me Jonin fjala jote, o Axhem Çapo!…

Namik Selmani