U KÊPUT NJÊ YLL
Shënime për romanin "Krastakraus" të Bilal Xhaferrit


Në fillim të viteve tetedhjetë (1980), kur punoja në Ndërmarrjen e Ndërtimit të Sarandës, fatmirësisht u njoha me Agim Maton, poetin e talentuar, të nëpëkëmbur e të mohuar nga ish-diktatura. Emrin e tij e shkruaj me respekt në krye të këtyre radhëve, jo vetëm se ishte udhërrëfyesi im i parë nëpër shtigjet e parrahura të letërsisë, por edhe për një arsye tjetër që më vonë do të ndikonte shumë në jetën time. Një ditë më ftoi në shtëpi për të më bërë një surprizë. Gërmoi midis librave të bibliotekës vetjake dhe nxori një libër të vogël, që në vend të kopertinës e mbështillte një copë kartoni.

- Lexoje, - më tha, - dhe do të mrekullohesh veçse, me një kusht: zëre se s'ke parë gjë e s'ke lexuar gjë! Duhet ta harrosh brenda mureve të shtëpisë sime egzistencën e këtij libri, po qe se e do, sado pak kokën tënde dhe timen...

E mora librin duardridhur prej emocioneve dhe, në faqen e parë, poshtë mbështjellëses prej kartoni që shërbente si maskim lexova: BILAL XHAFERRI "NJERÊZ TÊ RINJ TOK Ê E LASHTÊ" tregime.

Për mua, emër i padëgjuar gjer atëherë, megjithatë fillova t'i lexoja me etje tregimet. U befasova qysh në faqet e para. Prej radhëve të librit sikur frynte puhiza e ngrohtë e atyre ditëve të marsit që sjellin pranverën me bulëzimin e sytheve, mugullimin e gjethit të ri dhe çeljen e luleve të para pas zymtësisë së gjatë dimërore. Ndjeva të më lëkundej dimërthi brenda meje dhe akujt e shkaktuar nga acaret e përndjekjes komuniste krisën për të derdhur nëpër qënien time një valë rrëkesh pranverore. Dalëngada1ë po më thëthinte të tërin lirizmi dhe ajo botë e tërë ndjenjash nga më të brishtat, nga më të këndshmet dhe më të befasishmet që po përjetoja si të isha zhytur i tëri në hapësirën e ndezur të një eposi. Si të eposit që ka krijuar fantazia popullore çame, ku gjallojnë heronj fluidë që i ngjajnë dashurisë dhe dhembjes, ëndrrave fluturake që e zaptojnë materien e botës në një grimëherë. Ç’ ishte ky Paustovsk që ndryhej në këtë libërth të humbur në morinë e librave socialistë?! Ç’ishte ky profet i harruar si në një manastir të largët e të vetmuar, ku fryjnë më shpesh erërat e vdekjes se të jetës?!

Ndihesha vërtet i mrekulluar. Atë botë artistike që ëndërroja të krijoja, po e gjeja pjesërisht të mishëruar në veprën e Bilalit. Them pjesërisht sepse, më pas, do mësoja se Bilali ishte një bilbil që s'arriti kurrë ta këndonte të tërën këngën e vet, si në atdhe edhe në mërgim ku u këput siç këputet papritmas një yll. Diktatura, ashtu siç po më gjymtonte mua, siç kish gjymtuar Agim Maton etj., vite më parë apo me saktë, në gjysmën e dytë të viteve gjashtëdhjetë (1967-69) pat gjymtuar njëherë e përgjithmonë talentin e jashtëzakonshëm Bilal Xhaferri. Mjaftoi një kritikë dashamirëse që Bilali i bëri romanit "Dasma" të Ismail Kadaresë, në një nga diskutimet e organizuara prej Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve, dhe inkuizitorët e kuq e gjetën pretekstin për ta shpallur atë si heretik dhe veprën e tij herezi. E dëbuan nga Lidhja, pa dashur t'ia dinin për atë thesar që humbiste kombi. I hoqën të drejtën e botimit, po të shprehemi në mënyrë figurative, i prenë majën e gjuhës që artikulonte atë këngë që e ngrente në lartësitë e yjeve. E internuan në humbëtirat e Hamallës së Durrësit, përderisa një ditë Bilali u detyrua të arratisej e të mërgonte në SHBA, ku edhe gjeti përkohësisht "parajsën" e Robinsonit. Në mërgim veprimtaria e tij do të përmblidhej në "Krahun e Shqiponjës", revistë e Lidhjes Çame. Po më tej? Ende nuk dihet plotësisht se cila ishte hapësira e dritës së këtij ylli të letrave shqipe, BilaI Xhaferrit. Vëllimi poetik "Lrishta e kuqe" iu shndërrua në karton ende pa dalë në dritën e botimit, romani "Krastakraus", i rrallë për nga vlerat artistike e kombëtare, mbeti në dorëshkrim si dhe një pjesë e tregimeve dhe... Po tjetër, tjetër?!... Nuk e besojmë që të jetë vetëm kaq hapësira letrare e Bilal Xhaferrit, por edhe në qoftë kështu, është kaq origjinale dhe e spikatur vepra e tij saqë numri i vogël i titujve, nuk do t’ia zbehë asnjëherë atë ndriçim të magjishëm yllor. Për këtë të bind edhe romani "Krastakraus" që i jep në dorë lexuesit shqiptar Shtëpia Botuese "BILAL XHAFERRI".

"Njerëz të rinj, tokë e lashtë" do të bëhej për mua si bibla, si kurani për besimtarët, sidomos kur mësova se një mal e ndante fshatin tim Shalësin prej atij ku kishte lindur Bilali. Ishte nga Ninati i Konispolit, farefis dhe pasardhës i të madhit Hasan Tahsini. Kaq pranë dhe kag larg e të panjohur! O perëndi! Ku na kishte katandisur lufta e klasave!

Bëra si bëra dhe me njëmijë e një marifete e hodha në dorë, më në fund, librin e Bilalit dhe e ruajta fshehtas si gjënë më të shenjtë, si një hajmali çudibërëse që më ruante prej rreziqeve që më ndillte magjistari shtrigan komunizëm. Ishte e vështirë dhe plot peripeci edhe jeta ime, si e Bilalit. Ndoshta kjo ngjajshmëri e dhimbshme dhe dëshira për t'i shpalosnr dikur vlerat e talentit të tij në sytë e njerëzimit, më ushqenin imagjinatën…

Këputet një yll, shket vetëtimshëm nëpër pistën qiellore dhe… Humbet?!... Zhbëhet?!... Harrohet?!... Në sytë e njerëzve po. Kështu edhe Bilali në sytë e bashkëkohësve u harrua. Mirëpo një yll që këputet nuk është e thënë të zhbëhet. Ndodh që thjesht i shmanget orbitës së vjetër për të ndriçuar në një tjetër orbitë. Dhe njerëzit kujtojnë se u shua, e harrojnë…

Për të nderuar veprën dhe kujtimin e emrit të Bilal Xhaferrit, për ta shkundur nga pluhuri i harresës, themelova shtëpinë botuese me emrin e tij. Vëmendja e atyre që e patën njohur dikur dhe e atyre që po e njohin nëpërmjet kësaj shtëpie botuese, është përqendruar tanimë edhe rreth dritës së këtij ylli të pashuar. Koha ia gjeti pozicionin e shmangies prej diktaturës. Ia gjeti kostelacionin yjor që i ndrin së ardhmes së kombit shqiptar…

Romari "Kastakraus" qëndron si një basoreliev i gdhendur mjeshtërisht në muret e ngrehinës artistike të shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri". Mirëpo nuk duhet nënvleftësuar largpamësia e zonjës Ballkiz Halili, e cila për vite me radhë rrezikoi për ta ruajtur veprën e pabotuar. I lavdëruar qoftë i madhi Zot që i jep mendjen e ndritur njeriut.

"Krastakraus" – Dashuri dhe Qëndresë

Bilal Xhaferri (2 nëntor 1935 – 14 tetor 1986), poet, prozator dhe publicist i shquar disident.

Autor i shumë veprave ende të papublikuara: "Krastakraus"- kryevepra e tij. Ky do të ishte përkufizimi më i saktë për Bilal Xhaferrin, shkrimtarin e etnisë shqiptare, siç e kanë cilësuar disa studiues.

U lind në Ninat të krahinës së Konispolit, në rrethin e Sarandës, në një familje atdhetare që i përket fisit të dijetarit të shquar enciklopedist Hasan Tahsinit, Rektor i parë i Universitetit të Stambollit.

Më 1945 komunistët i pushkatuan babanë, Xhaferr Ferik Hoxhën, për bindje nacionaliste antikomuniste. Bilali mbeti jetim, djalë i vetëm, vëlla i tri motrave. Jeta e tij më vonë do të ishte një fatalitet. Si një Sizif, mbi shpinë do t’i rëndonte guri i rëndë i biografisë së "keqe". Mezi arriti të mbaronte një shkollë për teknik gjeometër dhe jeta e tij zuri të rridhte nëpër kantjeret e vështira të ndërmarrjes rruga-ura, duke ndërtuar dhe asfaltuar rrugë të reja dhe në kërkim të shtigjeve të krijimtarisë letrare.

Më 1966 botoi vëllimin me tregime "Njerëz të rinj, tokë e lashtë" që shkrepëtiu në mendjet e lexuesve si rrufeja në qiell të kthjellët. Talenti i jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferri, po sillte në letërsinë shqiptare një frymë të re romantiko-realiste që synonte zgjimin e ndjenjave të fashitura të njeriut të indoktrinuar prej komunizmit. Përkundër "njeriut të ri", bastardit që synonte të gatuante diktatura komuniste, Bilali me krijimtarinë e tij u bënte thirrje shqiptarëve t’i kthenin sytë nga lashtësia, nga të parët e tyre, etërve luftëtarë bujarë e liridashës, zotër të këtyre trojeve amtare.

Më 1967 u botua vëllimi i tij poetik "Lirishta e Kuqe", mirëpo nuk arriti të qarkullonte. Me urdhër të censurës komuniste u shndërrua në brumë kartoni. Në ato pak kopje që arritën të shpëtonin, vjedhur prej dashamirëve të Bilalit, lexuesit, krahas mjeshtërisë artistike, shihnin të spikaste disidenca e heshtur e këtij autori të papërkulur, krenar për gjakun e vet pellazgo – ilir.
Më 24 gusht 1969 Bilal Xhaferri u detyrua të arratisej për në Greqi e mandej të emigronte për në SHBA, në Çikago ku botoi për më shumë se 10 vjet revistën antikomuniste "Krahu i shqiponjës", revistë dygjuhëshe shqip – anglisht.

Vdiq në rrethana të panjohura më 1986, i brejtur nga malli për atdheun dhe urrejtja për komunizmin që e kishte izoluar Shqipërinë përbrenda telave me gjemba.

Romani i tij "Krastakraus" (Kreshta e Krujës, qytet – vendlindja e kryetrimit legjendar Gjergj Kastrioti Skënderbeut), shkruar që në vitin 1968, u end gjatë nëpër redaksitë e të vetmes shtëpi botuese të shtetit komunist, përderisa përfundoi i burgosur nëpër arshivat e saj për vetë idetë që shtjellonte. U botua vetëm në vitin 1993 prej shtëpisë botuese private "Bilal Xhaferri", krijuar për të përkujtuar emrin e këtij autori të shquar disident.

Romani "Krastakraus" është një vepër monumentale, njëherësh sa klasike dhe moderne. E merr temën nga e kaluara historike e Shqipërisë e pikërisht nga periudha e luftërave heroike të Gjergj Kastriotit Skënderbeut, mbretit të shqiptarëve (1417-1467), i cili për një çerek shekulli përballoi me shpatën e vet dyndjet osmane në mbrojtje të shtetit shqiptar dhe të krishterimit. Është një vepër e shkruar mjeshtërisht. Imagjinata e fuqishme e këtij autori depërton nëpër mjegullën e mesjetës dhe përmes tablove dhe detajeve që përshkruan arrin t’i zbresë nga trualli i legjendave heronjtë dhe t’i sjellë ashtu të gjallë në sytë e lexuesve. Përmes jetës dhe bëmave të luftëtarëve të thjeshtë të Gjergj Kastriotit, shpaloset e tërë historia e luftërava shqiptaro – turke, e fitoreve dhe e humbjeve, e tradhëtive dhe e qëndresës.

Në qendër të këtij romani ngrihet figura e Strezit, njërit prej oficerëve trima të gardës së Skënderbeut dhe nëpërmjet linjës së dashurisë së tij për princeshën Ajkuna, në njërën anë dhe veprimtarisë së tij prej luftëtari trim, në anën tjetër, shtjellohen fatet e personazheve të tjerë në situata paqeje dhe betejash.

Bota e personazheve, psikologjia e tyre gërshetohen me natyrën aq sa herë – herë nuk kupton nëse njeriu është krijesë e natyrës apo natyra krijesë e tij. Trinia: Perëndi, natyrë, njeri dhe anasjelltas, ndërthuret si një nyje fatale në botën e secilit personazh si dhe në rrjedhën e ngjarjeve dhe situatave liriko – dramatike të prirura drejt tragjikes që kërcënon fate personazhesh dhe popujsh.

Fundi i këtij romani është një përshkrim mjeshtëror, gati homerik, i një beteje tepër të përgjakshme, pa fitimtarë dhe pa të mundur; i një beteje që nënkupton beteja dhe qëndresa të tjera dhe më të përgjakshme për të siguruar mbijetesën e një populli krenar që di ta jetojë jetën edhe në kohëra paqesh, edhe në kohëra luftërash.

"Krastakraus" është njëherësh simbol i dashurisë dhe i qëndresës njerëzore, është simbol i fitores së qytetërimit përballë dyndjeve barbare të të gjitha kohërave.
Njeriu i sotëm shqiptar gjen nëpër faqet e romanit shembëlltyrën e tij dhe gati dashurohet me vetveten si Narcisi i Mitologjisë përballë veprës së Bilal Xhaferrit. Shpresojmë të jetë një befasi e këndshme edhe për lexuesit ky libër.

Shefki Hysa