PUNOI ME SHPIRT PËR ATDHEUN, POR…
Kujtime për Bilal Xhaferrin

Ishte fundi i vitit 1966 kur për herë të parë mësova se në qytetin tonë, në Shijak, banonte shkrirmtari i ri Bilal Xhaferri. Vazhdoja vitin e fundit të gjimnazit. Në këtë periudhë organizoheshin shpesh pasdite tematiko-letrare, por ne i quanim pasdite dëfrimi. Një fizarmonikë, një bateri e rrallë, ndonjë instrument tjetër e ne me padurim prisnim të kërcenim në palestrën e shkollës me shoqet tona.

Në një nga këto pasdite ishte i ftuar shkrimtari i njohur Qamil Buxheli. Pyetjes se cili nga talentet e reja të kohës ishte më premtuesi, ai i ishte përgjigjur shkurt: "Ju e keni në qytetin tuaj, ai quhet Bilal Xhaferri"…

Nga Bilali kisha lexuar tregimin "Në rrugë" të botuar në revistën "Ylli" si dhe novelën "Dashuri e fate", botuar në revistën "Nëntori". Vonë mësova se në novelën "Dashuri e fate" kishte elemente autobiograftke dhe përshkrime nga qyteti ynë, Shijaku, buzë lumit, ku Bilali kishte punuar disa kohë si hekurkthyes. Tregimet nuk i kisha lexuar, por i kisha përpirë. Më kishte magjepsur talenti e stili i veçantë i këtij të riu, i cili shkruante ndryshe nga të tjerët. Kur mësova se jetonte në qytetin tim, m’u shtua dëshira për ta takuar sa më parë.

Tani pas afro 40 vjetësh që shkruaj këto rradhë, përpiqem që të kujtoj takimin e parë me Bilalin, por e vërteta është se s’më ka mbetur asgjë në mendje. Më duket sikur e kam njohur tërë jetën. Për Bilalin duhet të kisha shkruar kohë më parë, për t’i përmendur emrin që të mos e harrojmë, se ishte çam dhe sidomos një shqiptar i madh. Njeriu i shkretë gjen një mori justifikimesh për dembelizmin dhe paaftësinë e tij për të shkruar, deri sa një ditë takova shkrimtarin Shefki Hysa, i cili, pasi më dëgjoi me durim, më nxiti të shkruaja kujtimet e mbresat e mia për Bilalin.

Atë kohë Bilali ishte një djalosh rreth të tridhjetave, me trup mesatar, i imët, flokët kaçurrel të gështenjta gjithnjë të krehura anash, sytë që i lëviznin vashdirnisht e sikur kërkonin t’ua kalonin buzëve. Kishte një zë të ulët e të butë, por tepër bindës. Në dimër mbante veshur një pardesy të bardhë të gjatë një pëllëmbë poshtë gjunjëve e me jakë jo shumë të madhe. Fytyra e tij më ka ngelur në kujtesë me pak mjekërr ku aty-këtu i dalloheshin thinjat e para.

Në Shijak jetonte motra e madhe e tij, Bekua, e cila ishte e martuar me Islam Lamën.
Për aq kohë sa qëndroi në Shijak, Bilali banoi tek halla e tij, Rrarraja, kështu e thërrisnim të gjithë - se emrin e saj nuk e mësova kurrë. Ajo punonte në fermën e Sukthit, si shumë çamë të tjerë, (ashtu si prindërit e mi), bashkë me dhëndërrin e saj, Sadikun, një burrë i urtë, i mirë e i ndershëm.

Pasi kishte ndërruar shumë punë, jo për faj të tij, Bilali mundi të stabilizohej si teknik në komunalën e qytetit.

Unë kisha mbaruar gjimnazin dhe kisha filluar punë si mekanik në ofiçinën e fermës së Sukthit. Të asaj kohe janë shkrimet e para të miat në prozë e poezi, të cilat m’i botonin me lehtësi në gazetën lokale "Adriatiku" të rrethit të Durrësit.

Një pasdite, vonë, takova Bilalin në "bulevardin" buzë lumit Erzen, një rrugë e paasfaltuar që të shpinte në fushën e futbollit pranë varrezave të qytetit. Ishte një "bulevard" ideal për të biseduar qetësisht, i veçuar dhe larg veshëve të padëshiruara. Nga kjo rrugë e pashtruar e me pluhur buzë lumit, ruaj kujtimet më të bukura për Bilalin. Në netë të tilla të qeta e të buta, shpesh ecnim pa folur, Bilali fërshëllente melodi të operave të Verdit e Puçinit. Ndryshe ndodhte kur me Bilalin shëtisnin Aliu (hoxha), Feruzi apo Njaziu, me të cilët Bilali debatonte për filozofinë e për fenë. Niçen, Frojdin e shumë filozofë të tjerë që tani s'më kujtohen, për herë të parë i kam dëgjuar në këto biseda. Ata ishin më të mëdhenj, ishin antikomunistë, por unë nuk i kam dëgjuar asnjëherë të flisnin kundër regjimit. Bënin shumë kujdes se edhe për një fjalë të plasnin prapa hekurave.

Kisha shkruar një reportazh nga puna në oficinë me titullin "Vajzat e ofiçinës". Shihej si përparimtare dhe e guximshme që femrat të punonin si mekanike, tornitore, motoriste apo traktoriste. Kryeredaktori i "Adriatikut" më nxiti të shkruaja për to. Ashtu si Bilali ato pak krijime i shkruaja me laps në fletore me vija, katër lekshe.

Para se ta dërgoja për botim materialin, i kërkova Bilalit që t’i hidhte një sy. Më bëri disa korrigjime të vogla si një mësues letërsie dhe një shprehje ma nënvizoi fort me laps.
Unë shkruaja: "…ato vajza kanë ardhur nga fushat... kanë kapërcyer kohërat, sepse ato qëndrojnë mbi kohërat"...

Kujdes, më tha, se vetëm për këtë shprehje mund të hash burgun, ti e di që ka vetëm një kohë e ajo është koha e Partisë.

Nuk ia vura veshin këshillës së Bilalit dhe shkrimi u botua pa këtë korrigjim.

Bilalin e kam takuar një ditë pas debatit të ashpër që u bë në Lidhjen e Shkrimtarëve për romanin "Dasma" të Ismail Kadaresë. Ishte tejet i mërzitur. E dinte mirë se tani për të do të fillonte një kalvar i ri mundimesh. Këtë e mendoja dhe unë ndaj me keqardhje i thashë:

- Pse, mor Bilal, i kundërvihesh Kadaresë, nuk e kupton që nuk i mund dot këta?
Nënqeshi lehtë, më hodhi një vështrim ku dukej hapur që ndjente më shumë keqardhje për mua e merakun tim sesa për vete, dhe u shpreh:

- Kam gjashtë muaj i ndaluar, pa botuar asnjë rresht, as edhe një varg… Bëra diçka që të mos më humbte emri. E si e sheh nuk më humbi. Vetë "Zëri i Popullit" e shkroi emrin tim…
Këto i tha me një ironi të hollë ku fshihte një zemërim të thellë.

Pasoi një heshtje e shkurtër. Pak më tutje, atje poshtë këmbëve tona rridhte lumi i qetë. Një tufë rosash të buta po i ngjiteshin monopatit. Rosat e Bilalit, mendova, në novelën "Dashuri e fate"…

- Aqif! A më bën një nder? - më ndërpreu përfytyrimet Bilali.
- Nder?! - i thashë. – Fol! Me sa të mundem do të ndihmoj.

Në ato çaste mendova se do të më kërkonte para borxh. E dija që ishte ngushtë, por njihja njëkohësisht edhe stoicizmin në krenarinë e tij.

- Unë jam shkrimtar i ndaluar, - vijoi Bilali. - Sot a nesër pres nga këta, më e pakta, interrnimin.
Kur punoja në komunale kisha shkruar një reportazh të shkurtër me portretet e punëtorëve të sektorit tim, të cilët gjithmonë më kanë dashur e respektuar. Ti e ke mirë me ata të "Adriatikut", vëri emrin tënd reportazhit e besoj se do ta botojnë…

Një shkrim i Bilalit me emrin tim! Në fillim desha ta kundërshtoja, por pastaj e kuptova se vërtetë po i bëja nder mikut tim.

Pas një jave reportazhi u botua në faqet e "Adriatikut"...

Bilali e bënte me shumë kujdes rolin e mësuesit apo shokut më të madh. Një herë më pyeti:

- A e di nga e ka prejardhjen fjala konfuzion?
- Po, - iu përgjigja, pa u menduar gjatë. - Nga frengjishtja konfuzion, - përsërita, duke vënë theksin te o-ja.

Ai qeshi me të madhe.

- Jo, - më tha. - E dija që do gaboje. Në Kinë, - filloi të më shpjegonte, - ka jetuar një filozof i madh i quajtur Konfuci, i cili mendimet e tij i shprehte në mënyrë kontradiktore.

Ndërsa në një rast tjetër teksa shëtisnim, pasi më foli me keqardhje për vëllimin me poezi "Lirishta e kuqe", të cilin ia kishin kthyer në karton, më pyeti:

- E ke lexuar "Fije bari"?

- Jo, - i thashë. - Mos ka lidhje me bujqësinë?

- Ti s'ke faj, se dhe librashitësit e vendosin në stendat e librave për bujqësinë, ngaqë nuk e njohin. Gjynah, lexoje! Êshtë libër i bukur me poezi nga Uitmani i Madh.

Të nesërmen në librarinë që ndodhej në rrugën e portit, në Durrës, e gjeta dhe e bleva. Kur shkova ushtar atë libër e kam mbajtur poshtë jastëkut me kashtë. Tani ai rri zverdhur, me faqet e para që i mungojnë në bibliotekën time si kujtim i mikut tim të paharruar.

Mbetesha i habitur nga erudicioni i këtij njeriu që dhe shkollën e mesme e kishte mbaruar natën me shumë sakrifica duke punuar kantjereve.

- Kur punoja në asfaltimin e rrugëve, - më shpjegonte Bilali, - jetoja në një rulot prej druri me rrotat e hekurta, i cili ndiqte kantjeret. Sajoja kandil me vaj, ngaqë nuk kisha mundësi tjetër ndriçimi, dhe lexoja deri në të gdhirë. Ky ka qenë universiteti im…

Pas këtyre rrëfimeve vija re se Bilali humbiste në botën e tij, pastaj niste e fërshëllente.

- E dëgjon? Nga Klod Debysi, - më tha.

Radio Tirana, nga altoparlanti në qendër të qytetit, po transmetonte muzikë klasike. Nuk më kujtohet mirë, por Bilali më përmendi titullin e pjesës ku ishin fjalët, natë, hënë... Ecnim buzë lumit e mbrëmja kishte mbërritur e qetë, e ngrohtë me hënën që ngrihej ngadalë sipër kodrave mbi qytet…

Bilalin për të fundit herë e kam takuar aty nga fundi i tetorit të vitit 1968. Kisha lënë punën si zakonisht në orën 12.00 për të shkuar në shkollën mekanike të natës, në Durrës. Autobusin nga Sukthi për në Shijak nuk e zura dot, kështu që dy-tre km rrugë m’u desh t’i bëja në këmbë, siç ndodhte jo rrallë. Te merkatoja, në Durrës, që ishte ngjitur me stacionin ku ndalonte autobusi i Shijakut, mora dy byrekë shtatë lekësh me gjizë për të shuar urinë. Sapo nisa të haja m’u shfaq papritur Bilali…

Nuk do ta harroj kurrë atë fytyrë të trishtë, me mjekrën që kishte ditë pa i rënë brisku. Kishte veshur një xhup pambuku ngjyrë kaki, si ato që përdornin minatorët e asaj kohe. Pas internimit në Kullë, kisha muaj pa e parë.

- Ku je, - i thashë, - s'je bërë i gjallë?!…

Nuk m’u përgjigj menjëherë. Ktheu kokën majtas e djathtas, sikur po kërkonte dikë, e pastaj tha:

- Mua më ruajnë edhe tani, pas e kam, po ti për në shkollë?
- Po, - i thashë, - por po të marr dhe ty dy byrekë se qenkan të mirë.
- Jo, jo, - tha, - kam ngrënë.

E kuptova që po më gënjente, dukej që kishte uri. I lashë me pahir një byrek në dorë dhe u nisëm të dy në drejtim të bulevardit për nga shkolla.

- Po të shoqëroj deri të kthesa, - më tha.

Rrugës tek ecnim, pak metra kishim kaluar nga hotel Durrësi, kur rastësisht u përballëm në trotuar me Ismail Kadarenë. Unë nuk e vura re, ndaj Bilali më tha:

- Mos e kthe kokën, por sapo na kaloi Ismaili, - vazhdoi. - Aqif nuk do të më kërkosh më sepse mua po më ndjek Sigurimi. Unë nuk dua që ti të kesh telashe, të mjaftojnë ato që ke, se ti je dhe nga familje..., - nuk e përfundoi fjalinë.

Vura re se ndjehej shumë keq.

Më zgjati dorën e më tha:

- Mbetsh me shëndet e mos më tako më!

I dhashë dorën pa mundur të thoshja as edhe një fjalë. E ku ta dija se po ndahesha për gjithnjë nga miku im i paharruar Bilal Xhaferri?!…

Me gjithë vitet e shumtë që kanë kaluar, atë ndarje e kam ruajtur thellë në kujtesë. Fytyrën e trishtë e të parruar të Bilalit, xhupin kaki prej pambuku, dorën e vogël të zgjatur që ma shtrëngoi fort dhe... "Mos më tako më"… E unë s’e takova më...

Më një dhjetor të atij viti më mobilizuan ushtar në Selë të Vlorës. Në gusht të vitit tjetër, Bilali u arratis në Greqi e më pas për në Amerikë. Kur u ktheva nga ushtria mësova për ikjen e Bilalit. Në qytetin tim të gjithë miqtë e tij kishin kaluar në sitën e sigurimit. Unë kisha shpëtuar sepse isha ushtar apo lavdi Zotit nuk u kishte rënë në mend emri im.

Në vitet më pas Bilalin e kam kujtuar shpesh në rrethe të ngushta miqsh e shokësh kur bisedonim për libra e letërsi. Në kujtim të tij, djalit tim i vura emrin Ergys, emër i prijësit të thesprotëve përshkruar në tregimin brilant "Përtej largësive" të Bilal Xhaferrit.

Në qytetin tim janë tre-katër Ergysë dhe në gjithë Shqipërinë me siguri me dhjetëra e dhjetëra. Miqtë dhe adhuruesit e Bilalit gjetën këtë mënyrë për ta kujtuar…

Në vitin 1991, në periudhën pas rrëzimit të sistemit komunist shqiptar, propozova që emri i

Bilalit t’i vihej një shkolle tetëvjeçare në plazhin e Durrësit, ku banojnë shumë çamë. Isha anëtar i Komitetit Ekzekutiv Pluralist të Rrethit dhe në një nga mbledhjet e radhës bëra këtë propozim, të cilin nuk e përkrahu pothuaj asnjë. Ky ishte zhgënjimi i parë që do të provoja nga politika postkomuniste…

Çdo fillim shtatori atje në Sarandë, buzë Jonit, fare pranë Çamërisë, përshëndetem edhe me Bilalin…

Tërë këto vite jam përpjekur të mësoj se përse vallë të gjithë ata që deshën mbi çdo gjë Shqipërinë, që punuan, sakrifikuan e shkrinë jo vetëm pasurinë, por edhe jetën për të, kurrë nuk u shpërblyen?!… Përse?!…

AQIF DINO

Shijak, dhjetor 2007